INHOUD
lntroductic
Drs i\'1 lcii1Sel1 en drs TA Kr1)tjer
Positie CDA: Feiten en cijfers
Christen-democratic ten onder in drijfzand?
Drs. F Fennema
Moet het CDA verder als niet-christelijke partij?
Dr A Need
Vernieuwing van de partij
Streven naar christen-democratische kwaliteitspolitiek
Mr drs. HP Kip
Omslag van identiteit en imago, een praktijkvoorbeeld AJ/v1 van den Biggelcwr
Vernieuwing uitbouwen JJM Helgm
258-262
263-269
272-277
278-281
282-286
De positionering van het CDA in het politieke krach tenve ld
Het CDA tussen links en rechts
Dr P Dekker 289-294
'.
li
;': c...< 0
.,
I f. "'
I '-'
I ' I '-' •,
I
;, ;; :.fJcL I..LJ
c...
De macht van het idee
Drs. CP Verstecgh
Waarheen gaat de stoet?
DrsJSJ Hillen
Ontwikkelingen in EVP waarschuwing voor CDA
Drs Ai\1 Oostlmder
Hervorming van de christen-democratie Prof dr. E.A1H flirsch Ballin
Het sociaal tekort: waar zijn de zachtmoedigen!
Prof dr. EHL Brugmmts
295-301
302-3015
l09-313
311-321
!22-326
Werk, werk en nog eens werk: naar een "24-uurs arbeidsparticipatie"
Prof. dr. LL G. Soete
CDA-gezinsbeleid: Kiezen en delen A1w. H Crul- Van Brussel
Het machtsverval van het CDA is structureel Prof dr. CJ uan Kcrshm}C/1
CPB-rekenmodellen verwijtbaar ondeugdelijk Prof dr. HAA Verhon
Partij, persoon of principe!
Drs A1AM Woltgms
327-331
!12-338
339-344
315-319
350-353
Politieke marketing, communicatie van waarden en engagement
Over de Waarde van Waardcn C Eilander
Waarden en normen, de KRO en het CDA A1w T lhw der Ouderaa
De Rabobank, een bank midden in de samenleving Drs. JG.H Pilll Schc11k
Ecn stratcgischc vcrkcnning Drs. J WP Wits
Slotbeschouwing
Slotbcschouwing Dr. A Kli11k
Gecombineerd september/oktobernummer
j)()-j()()
.361-.366
367-371
372-383
lll6-l97
De ccrstvolgende uitgave van Christen-Democratische Vcrkcnningcn is hct gccombincerdc scptember/oktohernummer. Dit ver<,chijnt op zatcrdag 3 oktobcr aamtaandc.
- I
,.,,
;':i ,. :::...
0 0
\...)
I f ]
c:: UJ
UJ :::... f-
\...)
:J
"·
0 c::
f-
z
D
e zomernummcr<; vanChri<;ten Democrati.,che Vcrkcnningen qaan tradi- tiegetrouw in het teken van ccn actueel ondcrwcrp. In I 'J'H>
was dat hct familie- en gezimhclcid en vorig jaar het thema duurzaamhcid.
Hct zomcrnummer van dit jaar hecft a\., tite\/)umm kiczm. Hcl CDA 1111 6 mei 1'!9H.
[en juistc titcl gezicn de rock draad van de mccr dan twintig bijdragen Llit de artikelcn kan in ieder geval ccn con- c\u<;ie gctrokkcn worden het C[)A hcdt cen zwak politick proficl Na cen twecde opecnvolgende
mecr gencigd i'> de '>tructurelc kanten tc bclichten. Zo wij'>t h<:t C:DA op de on- gelukkig gekozen klcur van de pmter<;
ot de nog te kort ingcwerktc lij-,ttrekker en zien buiten.,taander'> ni<:t'> andcr., dan het zoveclstc hewijs van de zich doorzcttende '>eculari'>atie
Diagnoses en oplossingen In dit zomcrnummcr reiken auteur'> van binnen en huitcn hct CDA diagnmc<, en oplm-,ingen aan. De artikelcn zijn ondcrgcbracht ir1 vier hlokken.
In het ecr-;tc blok staan de lciten en de cijler'> centraal. Dit omdat nederlaag bij de Tweede
Karnerverkiczingcn kan verhcldcring van hct poli- tieke prohel niet Ianger uit de wcg \vordcn gcgaan.
Daartoc moetcn moeiliJke keuzcs worden gemaakt waarvoor moed nodig i-;.
Onderscheid maken het belangrijk is de leiten gocd onder ogcn tc zicn:
tussen structurele en incidentele oorzaken van de
I) In acht Jaar tijd i'> de aanhang van hct C:DA bijna gehalveerd: ecn veri ie'> van bijna I ,2 mii)oen stemmen.
verslechterende
positie van het 21 llovendien <;(Cill( de Doel analyse
\)ocl van de ana\y.,e in dit nurnrner is om een ondcr-
CDA. mecrdcrheid van de chri<;tenen in Neder- land niet mecr op het '>cheid te rnaken tu.,-,cn structurelc en CDA
incidentcle oorzaken van de ver-,\echte- rcnde pmitie van hct C:DA.
Dat is bepaald geen eenvoudige op- gavc. Opvallcnd i-; dat hinncn het CDA graag op incidcntclc oorzakcn gcwczcn wordt (dar i'> veilig), tcrwijl de huitcn-
\Vacht vaak n1ct cnigc grctighcid -
Het tweede blok is gewijd aan de vcr- nieuwing van de partij. In de algelopcn jaren hedt hct CDA aan partijvernicu- wing gcdaan: de frt1ctic i.;; vcrnicu\vd, ook inhoudelijk zijn er inter-c.,.,ante din- gcn geheurd. Wat is cr in de korncndc jarcn nog nlt.Tr nodig~
C I lV 7 ~'IS
In het derclc hlok wordr uirvoerig inge- gaan op de po,itioncring Viln her C:DA in het politieke kr<Jehtenveld. Dir hlok vormt het hilrt van clit nummcr ,\loeiliJke vrilgen worden niet uit de weg gegilan. !\ loet her CDA verder ill' niet-chri,telijke pilrtip Kiln de pMtiJ zich onttrekken ililn de link<;-recht<;-tc- gemrelling" Wilt zijn politieke themil\
die rypi,ch hij het CDA horen~ 1, het CDA een chri<;reli)k-<;ocialc of <,ociaal- comcrvatieve pMtijc Durlt her C:DA, door op gevoeligc puntcn nieuwc
<;tilndpuntcn in tc ncmen, opcnlijk tc kiezcn voor het
Nilmcn<; de twce ilnclere lcden van de kernrcdactic, Jan Willem Wit<; en lri<;o Fennema, dilnken wij de kun<;tenilre<;
Kilrin Voogd en de vormgcel,tcr Bcrtine C:ol<;<;en voor hun creiltieve bij- drage en wemen wij u veel plezier bij het lezen van dit zomcrnummer.
Dt·s. i\1 },IIISCI1 m drs. TA Knj<}cr
uithreken nililr nieuwc kie- zer,groepen~ Welke nieu- we coalitie' zouclen moe- ten \Vordcn JJngcgtlLlll~
Leren van
In het vierde blok worclt aandacht he,tced aan de ma11ier Wililrop het C:DA zip1 hoocl,chap ailn de kie- zcT<; client te communice-
ervaringen van Rabobank,
KRO en Stichting Natuur en Milieu.
tTn. Wat dat bctrelt kiln het C:DA lcren van de ervilringcn Viln de Rabobank, de KRO en de Stichting Niltuur en Milieu.
I kze organi,atie' hehhen met het oog op de vcrilnclerende <,amenlcving reed' een proce<; van herhezinning doorge- maakt. I )eze ervaringcn worden even- eem in dit numme1 he,chreven.
Het nummer ,luit al met een ,lothe- 'chouwing door recbcticlicl Ah Klink.
Voorzet voor principiele discussie
Wq hopen dat dit zomcrnummer een goeclc voorzet i<; voor een expliciete principiclc clJ<;cu<;<;ie over de pmitione- t·ing van het (]);\in de komende jaren lililp de Hoop Schdtcr heelt toegczegcl tn ccn van de volgende Cl )V-nummer' te zulletl rcilgeren op dit zomernum- mer
z
-1
7:J
0 0
c
1:
-1
r:
·' ,•,,
:: 0...
:o c
''-.!
r ~
Positie
CDA:
Feiten en
cijfers
I ~· .J, .
. - '
- '
:::....
0 0
r, v
Ji
c:<: Ji
;_:j c:<:
:::.... w
u...
z
z
u...
<(
Woensdag 6 mei betekende een bittere pil voor het CDA. Voor het eerst in de parlementaire geschiedenis kwam de christen-demo- cratie onder de 30 zetels terecht, en tegelijk was het een novum dat het CDA twee concurrenten voor moest Iaten gaan. Was de CDA-campagne in al haar facetten de schuldige of heeft de paarse successtory het CDA vijf zetels dieper het moeras in geduwd? Of, liggen de oorzaken misschien op een fundamenteler vlak?
D
it artikel en dit zomernum- mer zullen op dczc pran- gcndc vragcn waarschijn- lijk gccn ,Juitcndc ant- woordcn gcvcn, n1aar hct kan gccn kwaad als politiekc partijna te den ken over de cigen po-.itie in de -.amcnlcvtng.
Nooit nict, maar zekcr nict nadat de chri-.tcn-dc- n1ocratische ~tron1ing in acht jaar tijd bijna is gc- halvecrd.
tij, en zou daarmcc hct vcrtrekpunt moetcn zijn voor de komcndc pcrio- dcn. Elcmcntctl die aan de orde zouden moeten komen zijn '>tructurclc trends in het elcctoraat lvergrijzing, oplcidings-
Fen serieuze politickc par- tij zal zich bij icdcrc vcr- kiczing eigcnlijk hehoren tc bezinnen. Bij tclcurstcl- lcnde uitslagen is de nood- zaak evident, maar ook na
nivcau, waardcnoriCntatic'i etc. l; de omstandighcdcn van de vcrkiczingen (eco- nomic. opstelling concur- rentcn. incidcntcn i7 <;tra- tcgic ithema-keuze. lijst- trekkcr, <Jeer). en tactiek (aangcwcnclc in-.trumen- ten) Helaas is het gebrui- kelijk dat 'dccilioll-llt<lkm' niet ~taan tc -,pnngcn om dcrgelijke exercities Ang<,t is de redcn. maar
Drs. F Fennema
ontkenning van de problc- matiek zal nimmcr lciden tot het vin- gocdc rc~ultatcn i~ her zinnig, aangc-
zien dan de wet van de remmende voor<,prong en de mctaalmoeheid Inert.
Een grundigc analyse van de verkie- zingsperiodc kan ons veellcren over de maatschappij, het elcctoraat, en de par-
den van de juiste weg.
Het C:DA hcdt na 6 mci loch maar wei bcslotcn cen wcrkgroep in te stellcn de werkgrocp Croenendijk-, die het vcrkiczing~procc"i zou n1octcn cvalu-
( llV 7 .s 'IS
eren. Spijtig genoeg wilde (mochP) deze groep niet ingaan op de tunda- mentelc vrage11, maar werdetl enkel tac- ti-,che a'>pecten aangerocrd. I let cotn- mentaar van her Algemeen Daghlad qclde op I(, juli terccht dat al<, in het rapport gecomtatcerd wordt dat hct CDA nieuwe jonge kiezer<,groepen moet aantrekken het onzi1111ig i'> voor het ovnige '>lechh te praten over zaken al., de kleur van aHiche., Al,of he.,li.,.,in- gen op dat niveau zouden lciden tot ce11 verlic'> van I ,2 miljoen <,lemmer<, in acht Jaar. Overigen<; heclt de wcrk- groep natuurliJk gelijk dat de e<;theti'>ch zeer lraaic alliche, niet voldeden aan de helangrijk<;te communicatieve doel-
<;telling hcrkcnhaarheid van bood<;chap en zendcr. Het hlijlt merkwaardig dat waar hijna iedere rcclamelolder vooral wordt gelc'>l, het CDA dergelijke dure promotionele middelen zondcr jm-/cs- tiu<J naar het lront <;tuurt.
I )c vragcn waar hct ccht on1 gaot zip1 echtcr van een andere orde. Wat i<; de po<;itie en her he-,taan<,rccht van het CDA in deze vcranderde <;amenlevingc 1, de nieuwe koer<, utt '/'JicutPC ti'CtJCil, uas/c tPilili·3cu' lcvenwathaarc Wa, de thema- keuze en -uitwerking in de campagne in het Iicht van 'NiclltPC II'CtJCil, t'<ISic tl'ili/r-
,icu' herkenhaar' l'a<,l de lij'>ttrekker hij de verkozen <;tccr en thema\: .lvli<;- 'chien kan een deel van deze vragen
<,nel atgehandeld worden. gcrechtvaar- digcl zijn zc zeker om toekomqige val- kuilcn het hoofd te hieden. Om de 'smsc o/ tmJCilcy' aan te geven hieroncler enkelc cijtcrn1otigc gcgcvcn~.
Woen.,clag (, mci I 'J'JK hlcck I 8,4')(, van de Nederland,e <;temmer<, het C:DA te '>leunen. Fen hiqori'>ch dieptepunt en i,H% minder dan in I'J'J-1 BiJ de verkie- zingen van I ')(,5 hehaalden de voor- gangcr'> van het CDA nog 51% van de
<;tcmmcn. In 33 jaar verloor de chri<;- ten-clcmocratie dus 33% van de <Khter- han. Dat hedt niet<; te maken met lij<;t- trckkers of partijhelcid, de oorzaak ligt in <;tructurelc vcrandcringcn in de <,a- menlcving. De helangrijk<;te trend van de Nederland<,e politick in de laat<;te decennia i<; daarmee overcluiclclijk de ncergang van de chri<;ten-democratie.
Fen tweede <,tructurelc lijn i<; de stahili- teit van de <;ociaal-democratie. Net al'>
hct CDA heeft de PvdA te maken met een in grootte afnemende groep van traditionele kiezer<;: de kla<,<;ieke arhei- clers. Anders dan de chri-,ren-democra- tische partijen <;lagen de <;ociaal-clemo- crati<;che partijen in Furopa er blijkbaar wei in hun traditionelc argumenten aan tc pa"cn aan de veranderde samenle- ving. Ongckencle winnaars van de tijd- gee<;t zijn de liheralen. De VVD groeit gestaag en ook D66 bouwt aan een grotcr kernelcctoraat. Ter illu<;tratie: het
<;lechte re'>ultaat van J)(}(} in 199S is nog altijcl beter clan de uit<;lagen die Ham van Mierlo in de jaren '80 he- haalde.
Her C:DA i<; groot gewordcn door twec
<;tructurele lactoren:
al'> vertegenwoorcliger van het religi- eu<; georicnteerde cleel van het elcc- toraat;
2. door ak reclelijk altcrnaticf tLMCn de elkaar uit<;luitende polcn kapitaal en arbeicl te tungeretl
AI, naar de religie in Nederland wordt gekeken valt te con<,tateren clat <;incl-, de Tweede Wcrelcloorlog ontkcrkelijking en decontc<,<;ionali'>ering in ecn rap tempo voortgaan. OntkerkeliJking i<; de atnamc van het aantal kerkclijke leclen Llit het rapport Cod iu i\!c,/c,/aitd I 1997) valt op te maken dar de kerken in de at- gelopen 30 jaar 20% van de lcden heh- hen ingeleverd. Hoewel het tempo van
Vl
-1
m
n
c: ' "
;J>
'T1 : .,
m
-1 m
z
r:
z
n
de ontkerkelijking afneemt verliezen de kerken nog steeds rer jaar I 00.000 zie- len. Conlc">ionalisering is de mate van religieus stcmgedrag. In het verzuilde tijdrerk gingen kerkleden llJar christc- lijke scholcn, waren lid van chri<;tclijke vakbonden en stemden uiteraard op christelijke partiJen. Ter illustratie in 1'!5(, koos '!5'){, van de Katholieken voor de KVI'; 'J3');, van de Cerefor- meerden voor eer1 confcssionelc parti), aileen de Hervormden vreien met een rercentage van 63% een heetje uit de loon. Bij de verkiezingen in 1994 iagen die cijkrs op respectieveiijk 53%, 52%
en 43%. Op () mei hecft die daiing zich met enkelc procenten doorgezct. De Nijmeegse onderzoeker Eisinga ( 1998) conciudeerde dat de teioorgang van de christen-democratie voor tweedcrde is toe te schrijvcn aan deconfessionaiise- ring en voor eenderdc aan ontkerkeiij- king
De afnemende ioyaiiteit van de kerke- iijke kiezers heelt ertoe gelcid dat het C:[)A na 1998 in gecn enkeic provincie mecr de grootste partij is. Zells in de oude machtsbolwerken I jmburg en Brabant zijn l'vdA en VVJ) het C:J)A voorhij gestoken f let zuideiijk verlies is waarschijniijk voor een belangrijk dccl tcrug tc vocrcn op de tcruggang van het C:DA in het katholieke seg- ment: van 40% naar 34'){,. De PvdA maakte onder de kathoiieken een op- merkeiijke sprong voorwaarts van 18')1, naar 29%.
T:rlirl 1 A lllxi111ilillf'otcnticcl clcctor,~<rl, 19H9-1 w<i 1
1989
([)A 4W>i)
I' velA 41>
VV!l .l2
I )I, I> H
CrocnL 27
De processen van ontkerkelijking en dcconfcs~ionalir.;cring gaan nog in1n1cr voort en zullen de traditionelc C:DA- achtcrban in de komende jaren verder doen afkaiven. Waar de l'vdA het vcr- iies in de traditioneie arheider-.grncpen compenseert in de middengroepen is de aantrekkingskracht van het C:DA op andere dan kerkeiijke groepen nihil. In hct gebied der niet-gelovigen wist het CJ)A bij de meest recentc verkiezingen slcchts 4% aan te spreken. Hoewei het CDA zichzelt niet typeert ais een ker- keliJke partij, hli)kt uit imago-onder- zoek dat de kiezers dat wei doen. De chri-.teiijke associatie hij het C:DA vornlt voor vee! nlct-gclovigcn ccn on- overkomeiiJke drempel.
Simpel gezegd komt het er· op neer dat de vijver waarin het CDA vist krim- pende is, en dat de vis daarin steed-, on- gevoeiiger wordt voor het aa'>. Ai-, het C:DA er niet in siaagt via een verver-,ing van zijn argun1cntcn en 1111ago n1cuwc kiezersgroepcn aan te <;preken komt hinnen vijftien jaar de gren<; van 20 ze- tei-, in zicht.
Wanneer traditioneic achtcrbannen siinken wordt de aantrekking-,kracht op andere groepen, en zwevende kiezers van groter helang. De anti-polen kapi- taai IVVDI en arheid ll'vdAi ziJn naar- eikaar toe gekropen, waardoor het CDA niet mecr het enige aiternaticf is.
Ook de opkomst van D66 speeit hierbij ccn rol. Kiezers siuiten '>teeds minder partijen uit. Fen ovcr-,tar van de l'vdA
1994
-t!J 51 -!5
5()
B
naar de VVD kan men tegcnwoordig zondcr <,chaamtc in het openbaar ver- dcdigcn
Hct bclangrijk<;tc bcwiJs daarvoor is ccn tocnamc van hct 'maximaal poten- ticcl clcctoraat' dat een partij hcdt. Hct potcnticel clcctoraat zijn de kiezer., die aangcvcn dat partij 'x' een rcdclijkc kan<, maakt op zijn stem. Voor <,teeds meer lllen<,Cn komcn lllCCI dan ccn par- tij in aanmcrking, zie tahcl I
Vier van de vi1f groot<,tc politickc par- tijen vcrtoncn ecn groci van het poten- ticlc clcctoraat. Enkcl het C:DA laat een nccrgaandc lijn zien. Dat de in de tabel wccrgcgcvcn daltng nict ccnn1alig \VJ<.,
laat het jaar I 'JR+ zien, waarin het C:DA nog een potentieel elcctoraat van 54')(, hezat.
Hct c:J)i\ mag dan idcologi'>ch mis-
<,chicn ccn middcnpartij zijn, clcctoraal
"dat nict hct gcval. De achterban van her CDA i' van de grote partiJen hct mee'>t schcrp afgehakcnd. De aantrek- king,kracht op de ovnige delen van het elcctoraat zip1 daardoor zeer ge- ring. Fnig-,zin~., gcchargccrd i~ de ach- terhan van het U )A gelovig, laag op- geleid, oud en woonachtig buiten de lmiddcl lgrote <,ted en Deze ecnzijdigc ophouw van het C:DA-elcctoraat her- hergt ccn aantal gevaren in zich. Het gelovige a'pect i' reeds hchandeld, daarnaa<,\ kan op termiJn hct onthreken van ccn ..,tcvigc ha"'i"' in hogcr opgc- lcide segmenten het intellcctuelc dcbat in de partij doen opdrogen. Hct ab,o- lute aantal te vcrdiencn stemmen in de ( middellgrote <,\eden i'> onevenredig grool, en zal door de ontvolking van het plattcland aileen nog maar toene- men. Na de grotc klap in I 'J'J+ in de grote stcdcn "hct CDA daar nu 2,5%
vcrdcr teruggezakt. Dat hetekent dat
( llV 7 S 'IS
het C:DA in sommige grote steden bijna geminimaliseerd is. Neem Am- sterdam, waar omgcrekend naar ge- mecnteraadsverkiezingen het CDA in enkelc declraden niet eens de kie-;drem- pel meer zou halen. Van minstens zo groot belang is de vergrijzing van de C:DA-achterban. Vier jaar gel eden ver- lonr hct C:DA de hellt van de <,teun on- der de jongste kiezers. Daar werd nu niets van teruggewonncn -het positievc is dater ook nict vcrder werd veri oren-, daarcntcgcn vielen de groot<,te klappen op 6 mei in de categoric 35-49-jarigen.
Het gevolg is dat het C:DA-electoraat voor bijna de hcllt hcqaat uit 50-plus- 'ers. De vcrgriJ'>de achterban houdt in dat het CDA biJ iedere vcrkiezing on- geveer I ,5 zetel lcttcrlijk ziet af,tervcn.
Wil het C:Di\ overlevcn dan zal het nieuwe jongc kiezer<;<;egmenten moeten aanhoren. Daar liggcn mogelijkhcden, want, uit onderzoek dat aangehaald werd in diver<,e artikelen in HI'/De Tijd en Trouw in de campagnepcriode valt op tc maken dat de christen-democrati- '>chc inhoud goed valt bij een grote groep jonge memen. De zogenaamdc 'zorgzaam po'>l-materiali<;ti<,chc' per<,o- ncn, jong en hoog-opgelcid, zouden collectivistisch, op de memelijke maat, en immatcrieel inge<,teld zijn. Teven' '>pee it in dit segment de combinatie van arbeid en zorg mecr dan gcmiddeld Dczc groep zou in hogc mate ontvan- kelijk zijn voor de inhoud van 'Nie~uPc IPC!}CII, Pilslc ll'!lilrdc11' en hct verkiezings- program Smllc/1/wcn doc jc I! let ,i//cm F.nkel het imago van het C:DA, oubollig, con-
<,ervatiel, kcrks, i'> voor hen een brug tc ver om de aanwezige sympathie om te zetten in een <,tcm.
De werkgroep-Croenendijk conclu- decrt dat het aanpakken van hct imago- probleem in de zojui<;t heschreven
-::J
0
l f )
-1
m
n
0
?
.,
m
-1 m
z
r.
z
r:
... ,
! !
I'
~ ;, .
·'
·'
~ ~
'
groep de opdracht van hct CDA voor de toeko1mt i5. Dat wi<;t het CDA ech- tcr al vcr voor de verkiezingen, de<; te opmerkelijker i<; het dat die wctcmchap in de campagneperiode wcrd vcrgeten.
Hocwel vergeten. in het calllflilgne- handhoek 'Cmllfl<lt}IIWOrrrll doe jc 11irt 11ilrr11' worden hewu<,t vier levens<;tijl<;cgmen- ten tot doclgroer aangcmerkt, maar niet het hroodnodige lcvemhloed van de toekom5t: de fl05l-matcriali5ten.
Fen imago orhouwcn duurt )JITn, een- tje afbreken enkcle uren. Celoofwaar- digheid en comi<;tentic zijn de helang- rijhtc dcugden in de politieke arena.
Hct kan niet zo zijn dat het CDA die ha,isregcl'> niet onder de knie heeft.
Waarom werd dan in de campagne cen andere kcuze gemaakt ten aanzien van nicuwc groepen, en waarom 5traalde de campagne niet hetzellde uit al<; de voorgailnde drie jaar' Na 'Nintii'C II'CI}fll, 1'1151r lllil£11'dr11' <,teeg de stemkan<; in de gcnoemdc nieuwe kiezer'>groeren. On- der meer door ecn <,ociiller prolicl, meer nadruk op het milieu (het ter di'>- cu<;<;ie <;tellen van het concert Neder- lilnd J)i<;trihutleland en de auto), en het thema gezin. Veel kiezer<; raakten gc'l'n- tere<;<;eerd, maar door de korte tijd'>- panne hleet de twijlcl over de oprecht- heid van de omslag. Hoc i<; het aloude verwijt 'links lullen, recht<; doen' betcr rccht tc doen dan door in de pcriodc waar het op ailnkomt -de vcrkiczing<;- campagne- terug te vallcn op oudc rc- llcxen. 1\lainport Rotterdam 5tond weer recht overeind,. Schiphol moc<;t toch maar gewoon uitgebreid worden om de vakantievluchten niet in gevaar tc hren- gen; de iluto werd weer de heilige koe;
en de harde woorden richting a5iclzoc- ker'> en dililrvoor richting de kerken met betrekking tot hct kcrka5icl deden het <,ocialc prolicl gccn goed. Ondanh de ecr'>te wcthoudcr voor gezin<;zaken
lict het CDA in de campagne de gc- zin<;mini5ter en het thema arheid en zorg link;., liggcn. J\1ogclijk ingcgcvcn door de voor de gcloofwaardigheid do- dcliJke vcrwikkelingen rond hct wette- liJk recht op deeltijdarheid
I )e christen-democratic in Nederland cigcnlijk heel Europa- <;taat onder druk Nict vanwcge 5lcchtc kandidaten of een zwak progrillll, maar door funda- mcntelc ontwikkelingen in de '>ilmcnlc- ving. Het C:D/\ zal moetcn crkenncn dat brons nwmentcel her hoog<;t haal- harc i<;, en vanuit dat hc<;d moctcn zoe- ken naar ccn \Vcg tcrug, on1hoog.
Daarhij <,laat de inhoud niet tcr di5cu<;- sie. 'Ninul'c ll'fl)fll. Pilstc ll'il<ndc11' hiedt im-
JlllTS mccr dan gcnocg aanknoping'-l-
punten. Wei zal hct CD/\ zijn argu- mentcn; de cultuur en uit<;traling,. de keuze van de thema\, de concrete han- delingcn c11 hccldhcpalcnde per5onen tot een eenheid moeten smedcn om de tak tc grijpen die het CDA uit het drijl- zand kan redden. De ccr'>te <;tap daar- toc i~ ccn grondigc oriCntatic van waar hct C:DA nu <;taat, en een eedijke he- antwoording van de echte vragen he- trctfende de campagne. Laat dit zomer- nunlnl<.:T daartoc de ahrap gcvcn, waarna de hal biJ de partiJ komt te Jig- gen. Hct C_])A i..., nog vitaal gcnocg on1 de tak van de redding, he5taandc uit jongc nicuwc kiezcrsgrocpcn, tc pak- ken. Maar, Wililk voor een nude dikkc makkelijk te pakken tak. Deze wordt hijccn gchouden door oude imilgo-elc- menten en va<;tc rellcxcn. c11 zal hi) ccn volgcnde aanrilking alknarpcn en hct drl)fzand haar verzwelgcndc wcrking Iaten verrichtcn.
/)r, F Frllllflllil is COIIIIIIIIllicdtir-ddPisrur hi;
Sc/Jocfl r11 \1,m cirr Toorc11 Co1111111111iciltir Co11- 'ull<it1lY.
( I lV 7 s 'iN
Het secularisatieproces in ons land zet zich onverminderd voort.
Dit bleek onder meer uit een recent groot onderzoek dat resul- teerde in het hoek 1God in Nederland1• Dit secularisatieproces is voor het CDA niet zonder gevolgen gebleven. Maar wat zijn nu precies die gevolgen? En welke mogelijke toekomststrategieen zijn er voor het CDA te ontwikkelen? Moet het CDA nu wei of niet het confessionele karakter handhaven?
I
n hct begin van dczc ccuw wa'> in Nederbnd hct aantal huitenkcrkelij- ken vcrwaarlomhaar klein. Smd., die tijd nam de onkcrkclijkhcid in om land toe. en dit proce<, van <,eculariscring ver'>neldc nog cem vanal de jarcn zc- '>tig. AI <,ncl bcgonncn '>0-gcnocmdc dric ondcrzoeken naar het kerkelijke Ieven in Nederland vcrgclc- kcn. De belangrijk'>te conc!u.,ie'> uit Cod ill Nederlalld zijn dat de betrokkenhcid van de Nedcrlander'> op het kerkelijke Ieven gcringer i'> gewordcn, dat de tra-
ditionelc chri-;telijke god'>- dicmtigheid is vcrzwakt en dat ook de hctckcni'>
van de kcrkcn en de chri<;- telijkc god.,dierl'>t voor het Ieven en samenleven van de Ncderlandcr<; is afge- nomen.
ciologen z1ch hezig te houden met dit vcrschijn- 'icl: uun hct hcgin van de jarcn dcrtig vcr'>cheen de ccr<,te -;tudJe over de on- kcrkclijkhcid in Neder- land' In llJ66 deed hct wcckhlad i\ 1£1u}rict vcr.,bg van het ccr'>tc grootq_ha- ligc ondcrzoek naar gcloof en kcrk in Ncderbnd. Dit
onderzoek wcrd in I 'l7'J Dr. A Need
Dat dit secularisatieproces niet zondcr gevolgen i'>
gchlcvcn voor de groohtc christclijke politieke partij in Nederland hebbcn de hcrhaald dom journalisten van het
weckhlad f)c Tijd, en in l'l'l6 nam de rc- dactie van RKK/KRO programma Krui,f>lllli-IP hct initiaticl om dit ondcr- zock nogmaal'> tc hcrhalcn. In llJlJ7 ver<,chccn hct hock Co,/ ill Nedcrla1d
t'IIH>-1'!')(,' In dit hock worden hoven-
rcccntc vcrkiczingen uitgewezen. Van- Lilt het CDA kwamen naar aanlciding van de vcrkiezingsuitslag geluidcn op om ccn fundamentele di.,cus-,ie te voc- ren over het karaktcr van hct CDA 1.
Moct het CDA zich rich ten op de mccr uJrl'>ervatief ingcstclde kiczcrs, deC: Ia-
v 0
V1
-,;- I
-l
..
,•,,.
r-: .
()
v
)>
"T1
m
-l m
z
r-:
z
n
m
if;
;I ;'::! ::... c.:
'.1 ~ ~ : 0 w
0 U- u
I I f ]
I
uc.: z
:_:_J
w ::...
z
w f-
w
U-
<t
!"\
u
w
f-
if;
0
::...
ten voor wat het is en een duidelijke middenpartij worden, of moet het CDA een principiecl-chri-,telijke partij blij- ven? In dit artikel gchruik ik de gege- vens van het onderzoek God i>J Neder- land, 199() en de Nederlandse Kiezers- onderzoeken om de gevolgcn van de ontkerkelijking voor het C:DA op een rij te zetten•. Daarna ga ik kort in op mogclijke <,trategieen voor de partij in de tockomst.
Afname van godsdienstigheid en minder stemmen op het CDA
Tabcl I vergeli)kt de samen<,telling van de hevolking naar kerkclijkc gezindte met de politieke-partijvoorkcur van de Nederlanders tu<,sen 1971 en I ')')4.
We vinden onderaan in tabcl I het per- centage rcspondenten dat aangaf op hct C:DA (of zijn voorloper<,) te hebben gestemd'. Voor de periode voor 1977, waarin het C:DA nog nict bestond, i-, de voorkcur voor de voorlopcrs van het CDA (ARP, C:HU en KVI'l samcnge- voegd De groep buitenkerkeli1ken is uitgesplitst naar tweede generatie bui- tenkerkelijken en kerkverlaters. Kerk- verlater., zijn wei religicus opgevoed, maar he'>chouwen zich op hct moment van interview nict meer als kerklid; de
tweede generatie buitcnkerkelijken zijn niet religicus en ook nict religiew, op- gevocd'•. Tahcl I laat een steed., verder doorzcttcnd proce'> van ontkerkeliJking zien, en een afnemende voorkeur voor hct CDA. De groep kerkverlaters is in vijfentwintig jaar tijd rnccr dan verduh- bcld en de groep tweede generatie bui- tenkerkelijken is gegrocid van 18 pro- cent in 1971 tot 24 proccnt in 1994.
Tegclijkertijd zien we dat de grocp Nederlander-. die cen voorkcur voor het C:DA uitspreekt alneemt van 40 proccnt van de Ncdcrland-;c hcvolking in I 'J71 tot 20 procent in I 'J'J4
Stemmen steeds meer niet- christenen op het CDA?
In een artikel uit de bundel \fa11 de fJos- torie naar hcl lorcnlJC. Ecn fCIIIP wlijessionclc politick -,chetstc W.F de Caay Fortman in 19'J I dat <,teed-. meer menscn die niet onrmddellijk met het christendom vcrhonden zijn op hct CDA stemmenc l3ij deze - veclgchoorde - uitspraak wil ik hier een aantal nuanceringcn plaat- scn. Ten eerstc wil ik Iaten zien in hoc- venT huitenkerkelijken cen voorkeur voor het C:DA uit5prckcn, en ten tweedc welk aandeel van de stemmen op het C:DA alkomstig ziJil van huiten- kcrkclijken
TtJhcl 1 De S<I111CT1stellilli} umr de hwolking 1111111 kerkclijkc t}ezindte CIT /JCrwtl<U}e stenllnen ofr lrcl C[)!l lussrn 1971 e11 199-1 (m <H))
1')71 1')72 1'!77 1981 19H2 I 'JH(> llJWJ I'J'J-1
Kerkelijkc gczindtc
Rooms-katholick 39 35 37 .38 35 33 30 2!>
Ncdcrlamk hcrvormd I'! 22 I'J I H 17 15 15 I-I
Ccrdormccrd II 12 10 10 ') 6 'J 7
lluitcnkcrkclqk Kcrkvcrlatcrs 13 I-I lh 17 19 25 21> 2') Tweede gencratie huitcnkcrkcliik 18 17 I'! 17 21 2 I 20 24
CDA 40 33 36 34 28 33 3-l 211
-r;,j,r/1 (/)!\ Poorkcur llddr kcrkrlijkc i}CZilldtc ill 1966, 1979 c11 1996 (in o/t1)
1'!71 1')/2 Knkclijkc i}cZi11dtc
Rooms-katho!Jck 62
Ncdcrlands- hcrvormd :15
C~crcft>rmccrd (/)
Bu1 ten kcrkc\, 1 k Kcrk vcrlatcrs I Tv./cede gcncratic huitcnkcrkcl1jk
Tahel 2 laat overtuigcnd zien dat de aantrekkingskracht van het C:DA onder religieuzen over het algemeen sterk i'.
algenomcn, terw1jl ook de groer hui- tenkerkelijken in I'J94 in geringere ma- te een voorkeur voor het CJ)A heeft dan in 1971 In I'JR6en I<JH<Jstemden relatiel vcel huitenkerkeli,ken or het CD A. I )at <;teed<; mecr men<;en die niks met het gelool van docn hehben een voorkeur voor het C:DA uitspreken. zo- al<; De Caay ~ortman beweert, komt dus niet zozeer omdat buitenkerkclij- kcn dat nu meer dan vroeger docn (in 1971 srrak I()'){, van de buitcnkerkelij- ken een voorkeur voor hct CDA Lilt, in
I 994 was dit percentage R) maar voor- namelilk door het kit dat de groer hui- tenkerkelijken veel groter is gcworden.
Van welke groepen krijgt het CDA zijn stentmen?
Flcctoraal gezien is het voor politieke partijen helangri1k om te weten welk
50 32
(l.1
(,
1977 I'JHI I<JH2 I'JH6 19H9 1994
55 55 4H 52 55 41
''
il :l I 42 41 2')72 64 53 5H 57 50
II 6 6 16 15 5
4 7
aandeel van de stcmmen or ecn rartij afkom<;tig zijn van welke groepen men- sen. Ook al <;tcmt maar il procent (in
I'J94) van de buitenkerkelijkcn op hct CDA, als dezc grocp mecr dan de helft van de Nederlandse bevolking omvat is het ecn voor een politieke partij ecn nicl tc negeren deel van het electoraat.
In tabcl 3 staat voor elke kerkelijkc gc- zindte welk aandeel het in ht't elccto- raat van hct C:DA uitmaakt.
Tahel 3 laat zien dat de voorlopcrs van het CDA in 1971 96 proccnt van hun stcmmen kregen van kerkleden, terwijl in 1994 nog maar 81> procent van de CDA-stemmen alkmmtig was van kerk- leden. We kunnen dus, zoals De Caay Fortman beweert. stellcn dat er inder- daad steeds meer huitenkerkelijken op het C:DA stemmen, met de nuancering dat dit grotendeels te wijten is aan het leit dat de groep van kerkverlaters gro- ter i<; gcwordcn en niet aan het feit dat
};7/rr/ L \11111 !Nikc kcrkc/l}kc qczindtcs krl}qt het CDA zljn slcrri111C11 111 19615, 1979 m 19Q() (in r:u))
1'!71 1'!72 1977 I'!HI 19H2 I'JH6 I'JWJ ICJ<J4 Knkrlljkc <JcZiJJdtc
Rr" lim-kat hoi ick 61 5:1 56 60 s'J 53 4'! 52
Ncdcrlands- hcrvormd 17 21 I H II> I H 19 I H 20
Ccrclormecrd I'J 2:l 20 19 17 II 16 17
Bc11 tcnkcrkclJ jk Kcrkvcrlatcrs 2 II 4 12 12
T\vccdc gcncrat1c hurtcnkcrkcl1jk 2 5 4 4
(llV7.H'JH
-:J
0
Vl
-l
:n
n v
)>
·'
"T1 ,\<'
:n
-l m
z
m
z
1:
'I v:
:·::, :::... a:
0 w 0 L1-
v
v:
v
::;:::
z
w w
:::...
z
w f-
w
L1-
~
/"',
v
w
f-
lJl
0
:::...
Tc7/Jcl 1, I )er/ Pilll de heuolkil1<} i11 1 G% dat Pill,lt ,/at de krrkc11 zich 11Jocte11 111110rekn1 oucr Jllilill-
"h<l{'f'clqkc o/ldcnPCI{'e11 (i11
Roo mo..,- ~cckrlanck Cerci or- bthol1ck hcrvormd mccrd Cchrlllk van voor-
hchocd,midclclcn 35 -B Homo<>ck<..,ualitcit -t4 -tH Echt-.chciding -[(I 51
Ahortu<; 5.3 55
Zclfdoding 52 52
Euthana<..,ic 62 5'!
I )ood<;trat 5H 6-t I )i-,crimmatle 71 74
Armocdc 84 92
buitenkerkclijkcn nu meer dan vroegcr een voorkcur voor het CDA hehhen.
Merk ook hicr Ofl dat hct C:DA in de jaren 1986 en 1989 een rclatid groot dec I van zijn <,temmcn ( rc<;rectievelijk 17 en I 6 rrocent) van de grocr van buitenkcrkelijken krccg, maar ook hier krijgt het C:DA de mecste stemmen van de kerkverlater<;, en niet zozeer van de tweede generatie buitenkerkelijken De aantrekkingskracht die rrcmicr Lubbers or de huitenkcrkelijken hedt gehad, moet dus voornarnelijk gezocht worden onder de kerkverlaters, en niet zozeer bij de twecde gcneratie builcnkcrkelij- ken.
Als we onze aandacht richten or de tweede generatie buitenkerkelijken dan vallen twee zaken in het hijzonder Ofl.
Ten eerste, deze groep voelt zich nau- welijks aangetrokkcn tot het C:DA, en in de afgelopcn decennia is hierin ook weinig verandering opgetreden. Ten tweede heeft het C:DA elcctoraal ge- zien ook nicls hij deze groep te halcn:
slcchts vier procenl van de stemmen op het CDA i<; in 1994 afkomstig van
~3
GH 6:l 6H 62 76 53 77 H2
Twccdc
gcncrat1c Cchclc
Kuk- hu1tcn- (1);\ llcvol-
vcrlatcr<., kcrkcliik voorkcu1 k1ng
:l~ .16 .17 F
:l5 D l'J -[(I
:l'J :l5 51 42
:l'! 3'! (J(I -[(\
40 :l4 52 44
44 F (,~ 51
50 4-t 5H 53
59 (JI 67 (J5
R:l 76 87 H1
tweede generat1e buitcnkerkelijken Ook hierin i<; door de tijd hccn nauwe- lijk<; verandering tc ontdekken.
Wannccr 17 procent van de stemmen (in 1 986) op het CDA afkmmtig i'> van kerkverlaters, en het seculari<;atieproce<, zich steeds verder voorlzct, i<; cr dan toch iet'> voor le zeggen om het chris- telijke karakter van de partij wal mindcr tc benadrukken7 lk wil hicr een aantal argun1cntcn nocn1en tegcn hct opgcvcn van de christelijkc identiteit van het C:DA Ten cerste valt te verwachten dat het C:DA door een middenpartij te worden onder de kerkleden stemmen zal verliezen, een groep waarvan het C:DA il'l proccnt (in 1986, in 19')4 wa<;
dit 88 procentl van zijn stemmen krijgt.
Ten twcede heeft onderzoek Iaten zien dat kerkverlaters, naarmate het Ianger gelcden is dat zij de kerk hchhen verla- tcn, steeds mindcr gcneigd zijn om up het CDA te <,Iemmen' Allereerst hre- kcn zij de band met de kerk, en op ter- mip1 hreken kcrkvcrlaters ook de band met chmtelijke partijen. Daarnaa<,t moeten we bcdenken dat de kinderen
van kcrkvcrlatcr<; tot de twccdc genera- tic huitcnkc:rkclijkcn hchorcn, en dat dcze groep in het gchecl gccn voorkcur voor hct CDA hcclt. Op de lange ter- mijn lijkcn de cx-lcdcn voor hct CDA du'i lllCt de mcc<;t gc<;ehiktc grocp om 'ilemmcn hij le werven.
De rol van kerken in de Nederlandse samenleving Tot <;lot wil ik ingaan op de mening van de hevolking over de rol van de kerk in de Ncderland'ie <;amcnleving. De on- dervraagden van hct onderzoek Cod in i\Jedcrltnd 19'!1' krcgen vcr<;chillcndc on- dcnvcrpcn voorgclcgd n1ct de vraag of de kcrken hicrovcr puhlickelijk een uit- 'ipraak moeten docn. Tahel 4 laat zien wclk dec! van de bcvolking van mening i'i dat de kcrkcn zich over dczc onder-
wcrpcn moctcn uit-;preken, en welk dec! van de CDA-kiezers vindt dat de kerken zich over deze maat<;chappelijke prohlemen moeten uihprcken.
We zicn in label 4 dat een helangrijk dec! van de Ncdcrlander-; vindt dat de kerken zich over actuclc maat<;chappc- lijkc problcmcn moeten uitsprekcn.
Van de men<;en die ccn voorkcur voor het C:DA uit<;prckcn vindt ccn n6g gro- ter dec! dat de kcrkcn zich publiekelijk moeten uibprekcn over dczc prohlc- men. Wannecr we de hcvolking uit-
<;p!it<;cn naar kerkelijke gczindte, valt op dat de tweede generatie huitenker- kclijkcn her mimt vindcn dat kerken zich over maat.,chappelijke onderwer- pen moeten uit<;prcken, terwijl kcrklc- den dat over het algemcen vee! mecr vinden. Cerclormeerden zip1 over hct
y;,J,c/ >. Au3 1'1111 de llllsfnllkeu die kcrkeu llloctcu doni oucr '"tude lllililllchllf'flrlijkc ('rohlnHCIJ (111
fcl,tschnd i11tj
VollcLlig alwrJzcn V()(Jf\\'JJrc\c]rjk Jll!lVJJrclcn
Vc>llcdrg JJilVJJ.rdcn
Ahortus
Vol!cdig alwijzcn Vt>orwaardclrJ k aanvclardcn Vollcdrg JJnvaardcn
Euthonmie
Vollcdig Jtw1jzcn Voorwoorclcl11k JJilVJJrclcn Vollcdig aanvaarclcn
/)isui111i11olie
Volk·dig zdwijzcn Vc>orwJJrdcliJk JJnvaardcn Vollccbg aanvaanlcn
(I lV 7. .s 'lS
Cchclc /Jcuolkilll} 1996
44 47
17 55 2H
HO
10
COA uoorkcur 199ii
61 29
21 71
75 12
n
IH
')
-:;
0
:J1
-l
m
n
c _ .• ,
)>
, r
.', ~
r:
-l m
z
m
z
1:
"T1
m
;;o vc
Vi
;:I ::::.... e<:
< C) UJ
c
-
u
Vi
u
x
UJ
z
::::.... UJ
z
:..cJ
f-
u..;
u...
<
""
v
UJ
f-
Vi
C) ::::....
JV1oct !Jet CDA !Jet COIJjessioJJclc b1raktcr hondhoPnP ({olo ll<1115 I /ord1)k)
algemeen hcl <;tcrbl van mening dat de kerk een aclicve rol hedt hij maal- -,chappelijke ondcrwerpen, hehalve wannccr het om zaken a\<; de dood'>tral en armoedc gaat. Opvallend i'> verdcr dat een mccrdcrheid van de hevolking vindt dat kerkcn zich uit moetcn -;pre- ken over zaken a\-, di<;criminalie en ar- moede"
Welke uit<;praak de kerken dan moeten docn over dczc maat<;chappelijke on- derwerpcn I'> te vinden in tahel 5 In deze label I'> voor een aantal politick rclcvante onderwcrpcn aangcgevcn wclke uit<;praak de kcrken daarover vol- gem de gehele hevolking moeten doen en volgen<; de memen mel een CDA- voorkeur.
Over het algemeen zien we dal memen met een Cl )A-voorkeur con<,ervaliever en gematigdcr zijn dan de gemiddclde Nedcrlandcr<; wanneer her gaal over el- hi.,che zakcn a\-, echt<;chciding, abortu'>
en euthana<;ie, maar ook wannecr her
gaat over soci<1le onderwerpen <1\., di<;- crimin<ltie. t\;\cmen met een CDA- voorkeur geven vakcr de voorkcur aan het 'voorwaardeliJk aanvaardcn' van el- hi.,che en <;ociale ondcrwerpen.
01 cen politieke parlij a\<; hel CDA cen hiJdragc moct leveren aan de op\o<;<;ing van dezc maar-,chappell)ke prohlemen hli)lt de vraag. Aan de ondervra<Jgden i<;
de vraag voorgclcgd ol de kcrken over deze maahchappelijke prohlemen een uihpraak moeten doen, en niel de vraag ol een politieke p<1rtij a\<; hel C:DA dal moet doen. De hicr gepJ-c<;en- tccrdc gcgcvcn'-J Iaten cvcnwcl ovcrtui- gend zicn dal hct C:DA gcen '>Lemmen hceh le verwachten van mcmen d1e geen cnkele hand mel de kerk hehhen·
van de huitenkcrkelijkcn hehhen aileen de ex-lcdcn in gcringc n1atc ccn voor- kcur voor hcl C:DA; lweedc generalie huilcnkerkelijken hehhen nauwclijk-, een voorkcur voor her CD A. I )aar komt hij dat hel C:DA op de kiezcr<;-
(I JV 7 s 'IN
