achtergrond
Od | januari-februari 2018 | #119
D
igitale culturele uitingen zijn kwetsbaar, niet alleen omdat digitale media zich zo razendsnel ontwikkelen, maar ook omdat er nog niet op grote schaal professioneel beheer is geregeld, zoals dat wel al het geval is voor fysiek cultureel erfgoed.In veel landen zijn goede afspraken gemaakt (en vaak ook wettelijk vastgelegd) om boeken, schilderijen, films, tv- uitzendingen en archieven voor toekomstige generaties te behouden. Om dat ook voor de digitale tegenhangers voor elkaar te krijgen, is nauwere samenwerking tussen overhe- den, erfgoedinstellingen én de ICT-industrie nodig, aldus de Unesco/UBC Vancouver Declaration on The Memory of the World in the Digital Age: Digitization and Preservation.
Een groepje Nederlandse instellingen die aanwezig waren in Vancouver, waaronder de Nederlandse Unesco Com- missie, het Nationaal Archief en Stichting Digitaal Erfgoed Nederland (DEN), spraken af om woorden om te zetten in daden. Dit was de start van het PERSIST-programma.
Het Unesco PERSIST-programma
De strategie achter PERSIST is om de unieke positie van Unesco te benutten om wereldwijd het beleid van overhe-
den op het gebied van digitaal archiveren te beïnvloeden, om erfgoedinstellingen over hun eigen sectorgrenzen heen te laten samenwerken en om de ICT-sector daarbij actief te betrekken.
De erfgoedsector heeft reeds diverse internationale pro- jecten en samenwerkingsverbanden opgezet om digitaal duurzame archivering te bevorderen, zoals de Open Preser- vation Foundation, maar het blijkt lastig voor hen om de toonaangevende ICT-bedrijven als groep aan tafel te krij- gen voor strategische discussies over de rol van archivering in de informatiesamenleving. Erfgoedinstellingen lopen ei- genlijk altijd achter de feiten van de continue innovatie van de ICT-industrie aan. De data die nationale archieven, na- tionale bibliotheken en andere instellingen in hun digitale archieven opnemen zijn in de regel gevormd met voorlopers van courante software of besturingssystemen. Het zou het langdurig beheer van digitale data ten goede komen als er afspraken gemaakt worden over bijvoorbeeld gebruik van verouderde software om digitale archieven van twintig jaar terug te kunnen blijven raadplegen. Unesco heeft als een van de weinige organisaties in de wereld de status om ICT- giganten als Microsoft en Google in dat opzicht aan te spre- ken op hun maatschappelijk verantwoord ondernemen.
Het unesco PerSiST-programma
In september 2012 namen de deelnemers aan de Unesco Me- mory of World-conferentie in Vancouver een resolutie aan met betrekking tot het langdurig beheer en behoud van digi- taal cultureel erfgoed. Een groepje Nederlandse instellingen nam het voortouw om de woorden van deze resolutie om te zetten in daden.
TEKST WILBERT HELMUS, MARCO DE NIET EN VINCENT WINTERMANS
Wereldwijde aanpak voor digitale
duurzaamheid
ICT-bedrijven schuiven maar moeilijk
als groep aan tafel voor strategische
discussies over de rol van archivering
in de informatiesamenleving
20
Od | januari-februari 2018 | #1achtergrond
Het doel van programma
Het doel van PERSIST is om een platform te creëren waar- bij de drie perspectieven op digitale archivering (over- heid – erfgoedsector – ICT-sector) bijeen kunnen komen ten behoeve van gezamenlijke afspraken. De internatio- nale archief- en bibliotheekorganisaties ICA (International Council on Archives) en IFLA (International Federation of Library Associations and Institutions) hebben zich aan PERSIST verbonden en dragen bij aan de uitvoering van het PERSIST-werkprogramma.
Drie hoofdthema’s
De drie hoofdthema’s in het lopende werkprogramma zijn:
selectie van digitale content, technologische aspecten van digitale duurzaamheid (in het bijzonder softwarearchive- ring) en beleidsontwikkeling bij overheden en erfgoedin- stellingen. Er zijn werkgroepen ingericht om deze drie thema’s nader te onderzoeken en er aandacht voor te vra- gen aan de hand van position papers en discussiefora. Tij- dens de jaarlijkse ICA- en IFLA-conferenties, maar ook in expertmeetings werkt PERSIST zo aan de versterking van publiek-private samenwerking rond digitale archivering.1 1 Onder leiding van de Universiteit van Nottingham
werkt PERSIST aan de opzet van een softwarearchief waarin oude versies van commerciële software opgeno- men kunnen worden op basis van licentieafspraken met ICT-bedrijven als Microsoft.
2 De Universiteit van Vancouver coördineert de PERSIST Content & Best Practices Working Group, die het hoofd buigt over het vraagstuk van selectie (welke informatie dient uiteindelijk terecht te komen in de e-depots van publiek gefinancierde erfgoedinstellingen) en welke rol de grote commerciële spelers op het web en hun gebrui- kersgroepen daar bij spelen.
3 Het derde thema, beleidsontwikkeling bij overheden, vergde een andere aanpak. Er is nog weinig bekend over de mate waarin overheden wereldwijd het belang van digitale archivering van onder andere culturele en wetenschappelijke informatie in het vizier hebben. Om die reden heeft PERSIST in het voorjaar van 2017 een wereldwijd onderzoek onder overheden uitgezet om te achterhalen in welke mate die overheden zich al gebo- gen hadden over beleid voor de toekomstvastheid van digitale culturele data.
In het vervolg van dit artikel zullen we enkele van de resul- taten van dit onderzoek bespreken, waarbij we uitstapjes maken naar de Nationale Strategie voor Digitaal Cultureel Erfgoed, zoals die in 2015 in Nederland is gelanceerd.
Wereldwijde survey
De PERSIST-survey had tot doel om een overzicht te krijgen van het aantal Unesco-lidstaten dat inmiddels beleid en strate- gieën heeft ontwikkeld om beheer en behoud van digitaal erf- goed te bewerkstelligen. Daarbij werd speciaal gekeken naar de rol die de overheid speelt in relatie tot de erfgoedinstellin- gen, zoals nationale archieven en nationale bibliotheken, en de wijze waarop het beleid is geïmplementeerd. Tevens zijn case studies verzameld om goede en interessante voorbeelden te kunnen beschrijven, ter inspiratie voor landen waar nog geen goed beleid voor digitale duurzaamheid is ontwikkeld.
In totaal hebben 48 respondenten uit 33 landen uit alle werelddelen aan het onderzoek deelgenomen. Het eindrap- port van de survey is in september 2017 gepubliceerd op www.unescopersist.org.
Noodzaak van strategieën op landelijk niveau
Het antwoord op de allereerste vraag of er in het land van de respondent al een nationale strategie voor duurzaam be- heer van digitaal erfgoed in enige vorm bestaat, laat er geen misverstand over bestaan: in verreweg de meeste landen die aan de survey hebben deelgenomen zijn er, vanuit de over- heid, nog geen strategieën op landelijk niveau ontwikkeld.
In sommige landen zijn er wel al afspraken gemaakt voor een specifiek domein (zoals de archieven of de bibliothe- ken), slechts in een kleine minderheid, waaronder Neder- land2, is een bovensectorale strategie voor digitaal erfgoed ontwikkeld.
Grafiek 1: Hebben landen al een nationale strategie?
Ter controle is nog gevraagd aan de respondenten of een dergelijke strategie eigenlijk wel een (mede)verantwoorde- lijkheid van overheden is. Daar bestaat weinig verschil van mening over: 89% van de respondenten gaf aan dat over- heden hier zonder meer een rol in hebben te spelen. Deze cijfers onderstrepen de noodzaak voor Unesco en PERSIST om overheden actief te benaderen en ze te voorzien van materialen die voorlichting bieden en mogelijkheden tonen tot beleids- en strategieontwikkeling.
Er zijn ook wel al enkele bouwstenen waar overheden op kunnen voortborduren. Zo gaf twee derde van de respon- denten aan dat er wel al in hun land een archiefwet en/of een depotwet is waarin rekening wordt gehouden met lan- getermijnbeheer en beschikbaarheid van digitale data. Vaak betreft het aanpassingen op al langer bestaande wetgeving, bijvoorbeeld om webarchivering op nationaal niveau wet- telijk te verankeren.3 Ook gaf meer dan de helft van de res- pondenten aan dat hun overheden wel op een of andere wijze het belang van duurzaam behoud van digitaal erfgoed uitdragen. De wil lijkt er dus in veel landen wel te zijn.
Vervolgens is gevraagd welke onderwerpen er in een nati- onale strategie voor behoud van digitaal erfgoed geadres- seerd zouden moeten worden. De drie belangrijkste thema’s
In verreweg de meeste landen zijn er,
vanuit de overheid, nog geen strate-
gieën op landelijk niveau ontwikkeld
achtergrond
Od | januari-februari 2018 | #121
Zie ook www.od-online.nl volgens de respondenten zijn het op nationaal niveau reali-
seren van afstemming tussen domeinen en instellingen, het opzetten van een gemeenschappelijke digitale infrastruc- tuur en het vergroten van het bewustzijn in de erfgoedsec- tor om zelf met dit onderwerp aan de slag te gaan.
De respondenten zagen diverse mogelijkheden voor hun overheden om zo’n nationale strategie te ontwikkelen en te implementeren. Zo zouden ze op internationaal niveau meer samenwerking kunnen zoeken met andere beleidsma- kers of erfgoedinstellingen. Ook het kunnen beschikken over betrouwbare informatie over bijvoorbeeld internati- onale standaardisatie en de kosten van digitale duurzaam- heid zou bevorderlijk kunnen zijn.
Geen prioriteit
Van de landen waar de overheid geen nationale strategie heeft ontwikkeld is gevraagd waarom dat nog niet het geval is. Met stip op één staat dat het in de ogen van de respon- denten (nog) geen prioriteit heeft voor hun ministerie om hier beleid voor op te zetten. Hier ligt een kernopdracht voor Unesco en PERSIST.
Grafiek 2: What is preventing a national strategy? (N=41)
Ook tijdens het uitzetten van dit onderzoek bleek hoe lastig het is om ministeries voor Cultuur hiervoor te interesseren.
Slechts één enquête is ingevuld door een vertegenwoordi- ger van een departement, terwijl informatie over nationale strategieën – of het ontbreken daarvan – toch zeker daar te vinden moet zijn. De overige enquêtes zijn ingevuld door medewerkers van o.a. nationale archieven en natio- nale bibliotheken of door onderzoekers. Het is te hopen dat Unesco dergelijke informatie op regeringsniveau alsnog zal kunnen verzamelen als de 195 lidstaten verzocht zullen worden om de rapporteren over de staat van hun docu- mentair erfgoed in het kader van de in 2015 aangenomen Aanbeveling Documentair Erfgoed (Recommendation con- cerning the Preservation of, and Access to, Documentary Heritage Including in Digital Form).4
Wat betreft betrokkenheid geeft het Nederlandse ministerie van OCW gelukkig het goede voorbeeld. In Nederland is
ervoor gekozen om structurele op- lossingen voor digitaal duurzaam beheer te vinden in bovensecto- rale samenwerking, het zogeheten Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE), omdat het besef is gegroeid dat deze kwestie het vermogen van in- dividuele instellingen ontstijgt. In het NDE worden de expertises van archieven, bibliotheken, musea en audiovisuele archieven gebundeld, ten dienste van het vergroten van de houdbaarheid, en ook de zicht- baarheid en bruikbaarheid van het totaal aan digitale erfgoedcol- lecties. Het ministerie van OCW heeft een cruciale rol gespeeld in de totstandkoming van deze stra- tegie. Ook is OCW bereid geble- ken om Unesco financieel te on- dersteunen met het uitvoeren van het PERSIST-programma. Zo kan Nederland de ervaringen die we opdoen met onze bovensectorale samenwerking op internationaal niveau delen en toetsen. Dat nog maar veel ministeries in alle delen van de wereld dit voorbeeld van OCW mogen volgen!
.
Noten
1 Zie https://unescopersist.org/publicati- ons/ voor een overzicht van de diverse conferentieverslagen waarin PERSIST is geadresseerd.
2 http://www.den.nl/pagina/511/net- werk-digitaal-erfgoed/
3 Zie http://netpreserve.org/web-archi- ving/legal-deposit/ voor een overzicht van landen waar webarchivering in- middels wettelijk verankerd is.
4 h t t p : / / u n e s d o c . u n e s c o . o r g / images/0024/002446/244675E.pdf
Vincent Wintermans vwinter@unesco.nl
Vincent Wintermans is senior beleidsmedewerker bij de Na- tionale UNESCO-Commissie in Nederland.
Marco de Niet
m.c.de.niet@library.leidenuniv.
nl
Marco de Niet is divisiemana- ger Onderzoek- en Onderwijs- diensten bij de Universitaire Bibliotheken Leiden.
Wilbert Helmus wilbert.helmus@den.nl Wilbert Helmus is program- macoördinator bij het Netwerk Digitaal Erfgoed.
Het volledige rapport is te vinden op www.unescoper- sist.org. Daar zijn ook posi- tion papers en conferentie- verslagen te vinden over de andere thema’s waar PER- SIST aan werkt, zoals selec- tie van born digital content en softwarearchivering.
