Gedurende die l~aste jare van die Du Toit-Stiemens- superintendentskap het die beginsel van ouerreg en

H 0 0 F S T U K VIII •

. HERAANPASSING VAN DIE STELSEL VAN PARTIKULIERE INISI.ATIEF BY DIE VERJ~NDERDE ONDERWYSBEHOEFTES, 1892 - 1899.

1. Tekens van wantroue in die stelsel van ouerres en ouerpl ig.

Gedurende die l~aste jare van die Du Toit-Stiemens- superintendentskap het die beginsel van ouerreg en

ouerplig waarop die onderwyswet van 1882 gefundeer was, en daarmee ook die stelsel van plaaslike beheer soos beliggaam in daardie wet, in gedrang gekom • 1) Hierin

,

het De Volkstem, toonaangewende koerant van die dae, die leiding geneem. Op ² Maart ¹⁸⁹¹ het hierdie

koerant in 'n inleidingsartikel teen die beginsel van partikuliere inisiatief in die onderwys te velde ge- trek en verklaar dat dit die plig van die ouers is om vir die onderwys te sorg. Dit was egter nie minder waar nie dat die ouers in die praktyk in die vervulling van daardie plig dikwels te kort skiet, of uit onver-

2) skilligheid of uit onmag •

Die regerings van verskillende state in Europa, met name Nederland, Frankryk en selfs Engelend, waar die regering soveel aan die partikuliere inisiatief oorgelaat het, was reeds genoodsaak om tussenbeide te

. . 3)

tree en hulle die saak van die onderwys aan te trek • In die Zuid-A~rikaansche Republiek sou niemand dit kon

ontken det/ •••

1. Vgl. L.A. 250: Dr. Leyds - prof. J.P. Meltzer, Pretoria, 4 Nov. 1887:,,~···•Krachtiger staats- bemoeiing alleen kan hier m.i. de zaak noch ten goede leiden. Maar de President wil alles aan het particulier initiatief overlaten, en wil niet.toe- geven dat de staat meet inspringen als dat initiatief niet voldoende is of als het den verkeerden weg

inslaat "•

2. De Volkstem, 2 Maart 1891.

3. Ibid.

ontken dat die onderwys

in de verste verte niet beantwoordt aan de mees bescheiden eischen. En geen wonder; op niet weinig pl~atsen wordt het gegeven

door volslagen onbevoegde personen. Dat de resultaten van zoodanig onderwijs gering moeten zijn, is so

helder als het daglicht en is hoordzakelijk toe te schrijven aan het beginsel waarvan de wet ui{'aat, een beginsel stellig verkeerd in deze Republiek

tn Bekwame Superintendent alleen sou tot weinig in staat wees solank die aanher van artikel 1 van die

2)

enderwyset van 1882 gehandhaar word • Eers wanneer die Superintendent in staat gestel word om staatskole op te rig, sou die voorskrir van art. 21 van die

Grondwet bewaarheid word • 3)

By die buitebevolking het dear geen algemene belangstelling in die onderwys bestaan nie. Te min skole is opgerig

en wear skole wel opgerig is, was hul bestaan van korte duur ten gevolge van ,,onge- noegen met de onderwijzers,

4 reldelijke en huizelijke beswaren bij de oprichters" •

Die ouers het so goed as niks gedoen nie; ,,de Regeering gaat voor, steunt en doet per saldo zoo geed als alles alleen

5)

Ten gevolge van plaaslike

en finansi~le omstandighede was die ouers nie in 6) staat om die sorg vir die onderwys te behartig nie

'n Beknopte skoolgeboutjie word opgerig of 'n geheel or gedeeltelik/ •••

1. De Volkstem, 2 Maart 1891.

2. Ibid.

•

3. Ibid., 3 Maart 1891. .Art. 21 van die Grondwet het gelui: ,,Het volk verlangt den opbouw, bloei en welvaart van den staat en uit dien hoorae voor-

ziening in de behoef'te aan schoolonderwijzers".

4. De Volkstem~ 2 April 1891; vgl. ook De Volkstem,

26 Maart 18~1. ·

5 •• Ibid., 6 April 1891.

6 Ibid., 9 April 1891.

Ibid., 5 Mei 1891: ,,Het zijn echter de ouders,

over wier gebrekt aan belangstellende hulpvaardig-

he id wordt geklaagd".

269.

of gedeeltelik ongeskikte gebou word gehuur. Die meubels is van die goedkoopste en uiters primitief.

Leerlinge moet weens gebrek aan ruimte geweier word.

So ontstaan opposisieskooltjies ,, dikwijls in een

zeer Engolsche geest, die door kunst en ,Vli..egw~rk ~er .:in slagen alsmede de Gouvernements-toelage deelachtig te worden en in plaats van een flinke van Regeerings- wege gesubsidieerd school heeft men twee a drie half- slachtige inrigtingen tot belerrmering van hct onder- wijs in het algemeen" 1) • In dieselfde uitgawe van

De Volkstem word aan die hand gedoen dat lenings deur die regering aan die skoolkommissies toegestaan moes word, dat bouplanne van die skoolkommissies deur die regering goedgekeur moes word en dat op elke skool- kommissie twee lede van regeringswee benoem moes word ..

Die regering moes meer geld bestee aan 'n klein aantal deeglike skole in plaas van subsidie aan 'n onbegrens-

3) de aantal gebrekkig ingerigte skooltjies •

Dr. F.D. Kan van Potchefstroom het met.die oog op die verwagte hervorming in die onderwys 'n alge- meen gangbare praktyk in hierdie jare soos volg be-

skryf: 'n Onbekwame onderwyser ,,zoekt zich eene schoolcommissie uit, die er nog minder van af weet, twintig of meer kinderen zijn gemakkelijk gevonden, eene soort van regulati~n is spoedig opgetrokken en de veldcornet of nabij zijnde landdrost kan, wil of durft niet weigeren de zootje te recommandeeren ••

Zie zoo, de school is gevormd, het gouvernoment be- ta alt 'tech alles" • 4) lwn minder bekwame onderwysers

word voorkeur gegee omdat hulle bereid is om vir minder te/ •••

1. De Volkstem, 26 Mei 1891.

2. Ibid.

3. Ibid., 19 Nov. 1891.

4. Ibid.

2)

minder te werk as deeglik opgeleide mense. So ont- staan ,,een ratale concurrentie wie het grootste getal kinderen voor het minste geld onderwijzen wil; het

1) gouvernement betaalt toch voor het grootste getal

•

In sy Jaarverslag oor 1891 het superintendent Mansvelt hierdie opmerkings bekragtig en verklaar dat die Republikeinse ouer langsamerhand alle beser van verantwoordelikheid ten opsigte van die opvoeding van

2)

sy kinders verloor • Toe hierdie verslag in Mei 1892 in die Volksraad bespreek is, het ook die voorsitter van die Volksraad onder andere verklaar dat ,,de belangstelling der ouders alhier voor het onderwijs

3) achter staat bij die in andere landen" •

Ingrypende veranderinge in die onderwysbeheer kon verwag word.

2. Enkele aspekte van die konseponderwyswet van 1892.

Op 30 Januarie 1892 is die konseponderwyswet van superintendent Mansvelt tesame met 'n memorie van toe- ligting in die Staats Courant gepubliseer. Op 5 Mei van dieselrde jaar is 'n kommissie deur die VolksrAad benoem om oor die nuwe konsepwet en die memories wat sedert die publikasie daarvan ingedien is, rapport te doen • 4) Die besprekinge van hierdie kommissie, wat

sy eerste vergadering op 9 Mei 1892 gehou het, hat telkens gehandel oor sake rakende die plaaslike ver-

5) antwoordelikheid vir en beheer bor die onderwys ,

sake wat/ •••

1. De Volkstem, 19 Nov.1891.

2. Jaarverslag oor 1891, 6 - 7.

3. Not. Volksraad, 6 Mei 1892, art. 43.

4. Not. Volksrflad, 5 Mei 1892, artt. 26, 28. Lede van die kommissie was J.P. Meyer (voorsitter), L.J.

Meyer, Lo de Jager, J. du P. de Beer, J.Malan en W.Jo Geerling (sekr.), bygestaan deur die President en die Superintendent van Onderwys.

5. E.V.R.R. 906/92: Verslag van die verrigtinge van die

Volksraadskommissie.

271.

sake wat nou netelige problerne in die onderwysstelsel van die Republiek geword het.

Soos die onderwyswet van 1882 het die nuwe kon- sepwet uitgegaan van die beginsel dat dit die teak van die ouers is om te sorg vir die onderwys van hulle

1)

kinders • Die regering sou sy bernoeiing met die skool- wese beperk tot die geldelike ondersteuning van die

2)

partikuliere inisiatief van die ouers • Leerstellige 3) godsdiensonderwys word aan die kerkbesture oorgelaat net soos in die Du Toit-wet die geval was, Hierna vind

ons egter 'n belangrike koersverandering. Terwyl die Du Toit-wet bepaAl het dat die verskillende gerneentes en kerkrade soveel moontlik die inisiatief rnoes neern in die stigting van skole en die verkiesing van skool- komrnissies 4) , is hierdie bepaling in die konsepwet van

1892 heeltemal weggelaet. As rede hiervoor het die

Superintendent aangevoer dat hy by die bestaande toestan- de op kerklike gebi~~ generlei dwang op die gerneentes en kerkrade sou l~ nie • Aansluitende by bogenoernde ge- dagte het 'n tweede belangrike seak die volksraadkorn- rnissie besig gehou, nl. die samestelling van die skool- komrnissies self. In die konsepwet is bepaal dat 'n skool- kommissie vir wykskole uit rninstens drie en vir dorp-

6)

skole uit minstens vyf lede moes bestaan • Hierdie lede rnoes ,,uit en door een eantal burgers

of blanke inwoners gekies word 7) - weereens is die kerkrade dus

heeltemal/ •••

1. Wet no. 1 van 1882, art. 1.

Wet no. 8 van 1892, art. 1.

2. Wet no. 8 van 1892, art. la.

3. Ibid., art. 2.

4. Wet no. 1 van 1882, art. 2e.

5. R. 5770/91.

6. Ibid.

7. Ibid., Konsepwet 1892, art. 11.

heeltemal weggelaat.

Met hierdie reeling was die volksraadkommissie nie tevrede nie. Dit sou moeilik wees om die kom- missies op die voorgestelde wyse aaam te stel.

Die bepaling dat die korrnnissies saamgestel moes word .

uit en deur 'n aantal blanke inwoners, sou ten ge- volge kon h~ dat enige blanke persoon op 'n skool-

1) . •

kommissie kon dien •

Die Superintendent het gevolglik 'h nuwe voor-

\

stel ingedien. Die aantal lede vir die kommissies vir wykskole sou dieselfde bly, soveel moontlik ,,op voorstel van of in overleg met een of meer kerk-

raadsleden, den Veldcornet of den vrederechter van den wjj.k door en ui t de daartoe bevoegde stemgerechtigden

2) gekozen" •

Vir dorpskole sou die kornmissies rrog bestaen uit minstens vyf lede ,,of door den kerkenraad, of op ..

.; .

voorstel van of in overleg met den Landdrost, den Veldkornet of den Vrederechter der pleats door en

3) uit de daartoe bevoegde stemgerechtigden gekozen" •

Hierby het dan 'n volledige beskrywing gevolg van wie stemgeregtig sou wees by die samestelling van 'n skoolkorrnnissie, nl. alle vaders van huisgesinne wet binne 'n redelike afstand van die betrokke skool woon, en verder alle manlike persone wat deur 'n bydrae tot die skoolfonds tot tevredenheid van eers- genoemde groep stemgeregtigdes die stemreg verwerf 4)

Die leidende aandeel van die kerk in die plaes- like onderwysbeheer is dus weer herstel, tog het die

verloop van/ •••

1. Vgl. Ploeger: Onderwys en onderwysbeleid in die Suid-Afrikaanse Republiek onder ds. S.J. du Toit en dr. N. Mansvelt (1881-1900), 85.

2. Wet no. 8 van 1892, art. lla.

3. Ibid., art. llb.

4. Ibid., art. 11.

•

273.

verloop van sake op 'n koersverandering gedui in so- verre dat die kerk nou in lyn geplaas is met regerings- amptenare soos die landdros, veldkornet of vrederegter.

Tydens die bespreking van die konsepwet in die Volksraad is sterk beswaar gemaak teen die bepaling dat die skole opgerig moes word alleen in oorleg met bo- genoemde amptenare of die kerkraaa. Die publiek sou daardeur te veel gebonde wees. Hierdie persone sou nie noodwendig in die omgewing woon waar 'n skool opge- rig moes word nie, en het nie noodwendig belang gestel in die onderwys nie, terwyl daar tog ook veel ander ,,vertrouwde fatsoenlijke

1 )ersonen" was wat die leiding kon neem in die skoolsake • Aan die ender kant is aangevoer dat die nuwe onderwyswet sekere verpligtinge in die onderwys op die veldkornet plaas, bv. die serti- fisering van state, sodat dit wenslik was om in oorleg

2) met sulke amptenare die plaaslike onderwyssake te ^re~l •

Dit is duidelik dat dr. Mansvelt, in teenstelling met ds. Du Toit beheer wou uitoefen oor die samestelling van die skoolkommissies. Aansluitend hierby wou hy ook uitvoering gee aan sy vroe~re gedagte dat 'n vasgestelde minimum bedrag plaaslik tot die onderwys bygedra moes

3)

word - ook weer na aanleiding van die toenemende ge- bruik om alleen maar die onderwys met die staatsubsidie aan die gang te hou • 4)

In sy konsepwet het die Superintendent voorgestel dat ouers vir wykskole minstens 7/6 per leerling per kwartaal vir laer onderwys en 10/6 vir middelbare

onderwys/ •••

1. Not. Volksraad, 25 Mei 1892, art. 272.

2. Ibid.

3. Jaarverslag oor 1891, 7.

4. ^Ibid.

onderwys moes bydra • Waar hieraan voldoen word, sou die regering dan £1.2.6 en £1.12.6 respektiewelik vir laer en middelbare onderwys bydra. Indien 'n ge-

kwalifiseerde onderwyser in diens geneem word, sou die bydrae verhoog word tot £1.5.0 en £1.15.0 respektiewe-

. 2) lik •

Vir dorpskole sou die regering £5 bydra vir elke twee pond wat plaaslik ingesamel is, met dien verstande dat die regeringsubsidie nie £1.2.6. en £1.12.6 per leerling per kwartaal te bowe sou gaan nie. Met hier- die voorgestelde reeling sou die wykskole bevoorreg word, omdat, soos die Superintendent dit self in sy

memorandum van toeligting gestel het, die buitebevolking in die reel so wyd verspreid woon dat die aantal leer- linge en gevolglik die inkomste te min was om 'n kom- missie in staat te stel om die dienste van 'n bekwame

3) onderwyser te bekom •

Aangaande die voorgestelde plaaslike bydraes het die Superintendent verklaar: ,,De Regeering heeft dan·

ook recht te verwachten dat de schoolcommissies zich alleen bij wijze van uitzondering met dit minimum be- drag zullen tevreden stellen" • 4)

Voorts was die Superintendent die mening toegedaan dat die nuwe ^re~ling die ouers, veral op die dorpe, wat in die verlede alles van die regering verwag het 5) , sou

dwing om hulle deel by te dra.

Ten behoewe van kinders van onvermo~nde ouers het die konsepwet bepaal dat die regering £1.10.0 en £2.10.0 per leerling per kwartaal, respektiewelik vir laer en

middelbare/ •••

l. Konsepwet 1892, art. 17c.

2. Ibid.

3. Ibid., en Memorie van toeligting, art. 17.

4. ^~taats Courant, 30 Jan. 1892. Memorie van toeligting.

5. Jaarverslag oor 1891, 7.

275.

middelbare onderwys, sou betaal. Aansoeke om gratis onderwys moes in die eerste plek gerig word aan die veldkornet van die wyk of aan die landdros. Daarna moes so 'n aansoek, indien dit goedgekeur word deur alle lede van die skoolkommissie, onderteken word.

Skoolkommissies sou dan verantwoordelik gehou word vir alle gelde wat wederregtelik uitbetaal word. Die name en adresse van ouers van leerlinge wat gratis onderwys ontvang, sou voorts deur die Superintendent

in sy jaarverslag aan die regering bekend gemaak

1)

word •

Hierdie voorgestelde bepalinge dui weer eens op die ernstige voorneme van die nuwe Super·intendent om die misbruike waarvoor die plaaslike skoolbesture in die verlede direk of indirek verantwoordelik was, te voorkom. Maar nog voordat die kommissie die voorge- stelde subsidiere~lings bespreek het, het die

Superintendent sy bereidwilligheid te kenne gegee om dit terug te trek, aangesien hy meegedeel is dat die voorgestelde subsidiereeling vir dorpskole die onder-

2)

gang van baie sulke skole sou betaken • Na aan- leiding van ,,ae verderfelijke toestanden door het gratis onderwijs in het leven geroepen",het die kom- missie ee3)arig besluit dat ook hierdie artikel gewysig moes word •

Tydens 'n volgende s~tting van die volksraads- kommissie het die Superintendent nuwe konsepartikels

voorgel~ waarvolgens alle skole 'n eenvormige toelae van £5 sou/ •••

1. Konsepwet 1892, arit. 18, 19.

2. E.V.R.R. 906/92.

3. Ibid.

van £5 sou ontvang vir elke £2 plaaslik ingesamel, maar die maksimum subsidie sou £1.5.0 en £1.15.0 respek- tiewelik vir laer en middelbare onderwys per leerling per kwartBal nie oorskry nie • 1)

Selfs teen hierdie voorstel is beswaar gemaak van-

we~ die verpligtinge wat dit op die plaaslike gemeen- 2)

skappe l~ • Hoewel ten gunste van die beginsel van ouerreg en ouerplig waarop die onderwysreelings sedert 1882 ·gebaseer was, het lede van die kommissie geskroom om definitiewe verpligtinge op die plaaslike gemeen- skappe te l@, sodat die nuwe konsepartikel met 'n

3) meerderheid VAn slegs een stem goedgekeur is •

Die bespreking van die gewysigde konsepwet en die rapport van die komrnissie het op 24 Mei 1892 in die Volksraad begin 4) • Op 2 Junie van dieselfde jear

is dit finaal goedgekeur, en op 1 Januarie 1893 sou 5)

die nuwe onderwyswet in werking tree • 6)

3. Wet no. 8 van 1892 •

a. Die samestelling van aie skoolkommissies.

Soos die geval was in die Du Toit-wet van 1882 sou die regering sy bemoeiinge met die onderwys beperk tot die finansi~le ondersteuning van die partikuliere

7)

inisietief van die ouers en tot die skoo~opsig ~· Hier- die regeringsteun sou alleen verleen word aan skole wat onder toesig en verantwoordelikheid staan van 'n

skoolkomrnissie, wat vir wykskole bestaan uit minstens drie lede, soveel moontlik op voorstel ~an of in oorleg met een of meer kerkraadslede, die veldkornet of die

vrederegter/ •••

1. E.V.R.Ro 906/92.

2. Ibid.

3. Ibid.

4. Not. Volksraad, 24 Mei 1892, art. 251.

5. Ibid., 2 Junie 1892, art. 362.

6. Locale wetten der Z.11.Republiek, 1890-1893, 422 e. v.

7. Wet no. 8 van 1892, art~ la, lb.

277.

vrederegter van die wyk deur die daartoe bevoegde stem- 1)

geregtigdes gekies •

Komrnissies vir dorpskole moes bestaan uit minstens vyf lede, ,,of door den Kerkeraad, of op voorstel van, ..

of in overleg met den landdrost, den Veldcornet of den Vrederechter der plaats door en uit de daartoe be-

2)

voegde stemgerechtigden gekozen" • Hierdie bevoegde stemgeregtigdes sou wees alle veders van huisgesinne wat binne 'n redelike efstend van die betrokke skool woon, en verder elle manlike persone wat deur 'n bydrae

tot die skoolfonds tot tevredenheid van die meerderheid van die eersgenoemde stemgeregtigdes die stemreg

3) verwerf •

Uit hulle midde kies die verkose skoolkommissie- lede 'n voorsitter, 'n sekretaris, 'n penningmeester of 'n sekretaris-penningmeeater • 4) 'n Onderwyser kon

nie lid van die skoolkomrnissie wees nie maar kon wel dell' 5)

die komrnissie es sekretaris benoem word •

b. Die bevoegdhede en ^p~igte van die skool- komrnissies.

(1) Die stigting van skole.

Sodra 'n skoolkommissie saamgestel was, moes so 'n komrnissie die Superintendent in kennis stel van sy voorneme om 'n skool te stig. Hulle sou den 'n

6)

,,.Aansoek om subsidie"-vorm ontvang • Op hierdie vorm moes besonderhede verskaf word aangaande die voorgestelde salaris van die onderwyser, voorwaardes

met betrekking tot/ •••

1. Wet no. 8 •Van 1892, art. lla.

2. Ibid.,· .art. llb.

3. Ibid., art, 11.

4. Ibid., art. 12.

5, Ibid., art. 13.

6. Ibid,, art. 12.

met betrekking tot diensopsegging, leerlingtal, skool- gelde, skoolvakke en skoolure moes verstrek word en dan soos volg gesertifiseer word: ,,Wij, leden der schoolcommissie en onderwijzer(s) der bovengenoemde school, verklaren dat bovengemelde opga.ien nauwkeurig en naar waarheid zijn, en dat wij naar ons beste

vermogen zullen zorgen dat de ¥erschillende bepalingen der wet op het onderwijs in de Z.A.R. worden nage-

1) ,

komen" •

By bogenoemde moes die onderwyser dan verklaar dat hy onderneem em ,,als (hoof of assistant) alle wettig · genomen besluiten der schoolcommissie te zullen eer- biedigen, helpen of doen uitvoeren of zelf uitvoeren en naar mijn beste vermogen te zullen zorgen dat de verschillende bepalingen der wet op het onderwys in de Z.A.R., voor zooveel de voornoemde school aangaat,

2) word en nagekomen" •

Na ontvangs van hierdie voltooide vorms eou die Superintendent, indien vereis in oorleg met die

regering, besluit of aan die skool regeringsubsidie 3)

toegestaan sou word •

Die willekeurige stigting van skole de~r groepies ouers, soos tydens die Du Toit-Stiemene-superintendent- skap gebeur het 4) , sou nie toegelaat word nie. Wan-

neer die bestaande skool of skole in 'n dorp volgens die mening van die Superintendent voldoende in die

plaaslike/ •••

1. O.D. 28/2 no. 109, 24 Mei 1894.

2. O.D. 28/2 no. 445. 18 Maart 1896.

Hierdie vorms is later gewysig sodat dit meer besonderhede bevat het - vgl. O.R. 11819/99.

3. Wet no. 8 van 1892, art. 12.

4. Schoolgids, 1892, 7.

Jaarverslag 1891, 7.

279.

plaaslike behoeftes voorsien, sou aan geen verdere skole subsidie toegeken word nie, tensy daar grondige redes vir die stigting van nog 'n skool aangevoer kon

1)

word •

(2) Voorsiening van geboue en toebehore.

Elke skoolkommissie moes sorg vir 'n behoorlike skoollokaal met meubels en ander toebehore tot be-

2)

vrediging van die regering • Geen skoolkomrnissie sou verder aanspraak kon maak op 'n regeringstoelae nie alvorens hulle re~lings aangaande die onderwyser, skool- geboue, skoolmeubels en toebehore ,,alsmede hare huis- houdelijke bepalingen, als nader omschreven op den vorm van ,aanzoek om Subsidie' door den Superintendent

3)

van Onderwys zijn goedgekeurd" • Hierin sou die kom- missies egter met 'n mate ~an regeringshulp tegemoet

gekom word: op versoek van 'n kommiss1e sou die regering 'n stuk grond van 100 x 100 vt. vir dorpskole gee en

aan skoolkommissies van wykskole 'n maandelikse toelae van 10/- vir huishuur betaal • 4) Dit was slegs die begin

van groter regeringshulp in hierdie verband aan die kommissies, want nouliks sewe maande nadat die wet in werking getree het, het die Volksraad reeds goedkeuring verleen vir groter regeringshu~) aan die skoolbesture met betrekking tot skoolgeboue •

(3) Benoeming van onderyzysers.

Skoolkommissies sou op hulle eie voorwaardesien teen 'n salaris deur hulle self bepaal 'n onderwyser kon aanstel, onderworpe aan die goedkeuring van die

Superintendent/ •••

1. Wet no. 8 van 1892, art. 10.

2. Ibid., art. 14.

3. Ibid., art. 20.

4. Ibid., art. 9.

5. Not. Volksraad, 2 Aug. 1893, art. 978.

Locale wetten der Z.A. Republiek, 1890-1893, 793.

Superintendent _• Die vereistes waaraan onderwysers vir betrekkinge in die verskillende skole sou moes voldoen, en die aantal leerlinge wat per onderwyser toegelaat

. 2)

sou word, is duidelik omskryf • Geen ongekwalifiseerde onderwyser sou voortaan in dorpskole erken word nie • 3)

Persone wat elders 'n sertifikaat van bevoegdheid ~nt­

vang hot, moes ten einde 'n betrekking in 'n dorpskool te kon bekom, hulle sertifikate voorl~ aan die raad van eksaminatore. Onderwysers vir wykskole moes hulle sertifikate aan die Superintendent voorl~ 4) • Blykbaar

as tydelike maatre~l is hier bygevoeg dat die Superinten- dent vergunning kon verleen aan ongekwalifiseerde per-

5)

sane om onderwys te gee • Verder moes alle onderwysers voordat hulle erken sou word, bewyse aan die Superinten- dent voorl~ dat hulle lede van 'n Protestants-Christe- like kerk en tewens van goeie sedelike gedrag is

(4) Finansi~le verantwoordelikhede.

6)

•

Wanneer 'n skool voldoen aan die vereistes ten opsigte van personeellede, gebou en toebehore sou die regering kwartaalliks £5 per leerling bydra vir elke pond

-~

deur 'n skoolkommissie byeengebring, hetsy deur skool- gelde of vrywillige donasies, met dien verstande dat die regeringsubsidie nie 25/- en 35/- respektiewelik vir laer en middelbare leerlinge per kwartaal sou oorskry

7)

nie • Geen buitengewone toelae vir behoeftige leer- linge sou betaal word nie, terwyl dit aan die skool- kommissies oorgelaat is om by die verhoogde staatstoelre die skoolgelde ooreenkomstig die plaaslike omstandighede

te reeJ/ •••

1. Wet no. 8 van 1893, art. 15.

2. Ibid., artt. 29 - 38.

3. Ibid., art. 29.

4. Ibid., art. 31.

5. Ibid., art. 32.

6. Ibid., art. 33.

7. Ibid., tart. 17 a, b.

te re~l 1) •

281.

Die regeringsubsidie sou kwartaelliks uitbetaal word, nadat die kwartaalstate, onderteken deur die hoof en twee lede van die kommissie, deur die Superin-

2)

tendent in orde bevind is • Hierbenewens sou die sub- sidie alleen uitbetaal word indien die Superintendent

~P grond van inspeksie oortuig is dat aan die eise van die wet voldoen word • 3)

Alle gelde deur 'n skoolkummissie ontvang, moes ten behoewe van die onderwys bestee word, hetsy aan salarisse, onderhoud, uitbreiding of verbetering van die skoolgebou, meubels of skoolbehoeftes • 4) Van die

beheer van alle gelde moes die komrnissie kwartaalliks 5)

verslag doen aan die Superintendent •

Ten slotte was dit nodig om as 'n wetsartikel op te neem die bepaling dat skoolkornmissies wat subsidie verkry het onder valse voorwendsels of ten gevolge van onware opgawes, aanspreeklik gehou sou word vir sulke gelde. In dieselfde verband staan nog die

bepaling dat die Superintendent verplig is om subsidie te weier aan skole wat nie voldoen aan die eise van die wet nie. By vermeende onreg kon skoolkormnissies

6) hulle egter op die regering self beroep •

(5) Toesig oor die onderwys.

Die skoolopsig sou ressorteer onder die verant- woordelikhede van die regering vir sover die regering

horn geroepe/ •••

1. Wet no. 8 van ·1893, art. 18.

2. Ibid., artt. 19, ~2.

In die konsepwet (art.26) was bepaal dat die op- gawes vir skoolhuur ook deur die Veldkornet onder- teken moes word. Omdat dit egter slegs 10/- per maand bedra het, het die Volksraadkomm~ssie die

ondertekening deur die veldkornet as onnodig beskou.

Tog word Qok uit hierdie gebeurtenis die begeerte van dr. Mansvelt geopenbaar om deeglike beheer oor die plaaslike sake uit te oefen.

3 •• Ibid., art. 19.

4 Ibid., art. 21.

5.. Ibid.

6 Ibid., art. 5.

horn geroepe ag om te ^waak~·dat die toekomstige lands- burgers die vereiste Protestants-Christelike opvoeding

1) ontvang •

Inspekteurs sou alle skole soveel moontlik twee keer per jaar besoek, waartydens hulle hulle sodanig op hoogte moes stel van die plaeslike toestande dat hulle in staat sou wees om die skoolkommissies en onder- wysers voor te lig in alles wat die vooruitgang en

bloei van die onderwys kon bevorder • 2)

Dit is duidelik dat Mansvelt vanwee die gebeurte- nisse in die tagtiger jare die plaaslike onderwysbe- 3)

heer op 'n hegte grondslag en afgebakende terrein wou pleas deur vollediger wetgewing, versigter samestelling van en duidelike voorligting aan die skoolkommissies • 4)

N@rens word deur die onderwyswet aan kommissielede die plig opgel@ of die reg verleen om toesig oor die

professionele werk van die onderwyser te hou nie.

Alleen in een opsig is die weg ^vi~ skoolkornmissies wel oopgelaat om hieroor 'n mate van seggenskap uit te oefen, en dit is die bepaling dat kommissies en onder- wysers vry sou wees in die keuse van die skoolboeke.

Vir die nodige leiding in hierdie seek sou die

Superintendent egter van tyd tot tyd 'n lye van aanbe- vole boeke uitgee • 5)

4. 'n Beroep op die predikante, kerkrade en o~ers.

Die nuwe onderwyswet bet op l Januarie 1893 in 6)

werking getree • Daer was egter geen algemene vertroue/ •••

1. Wet no. 8 van 1892, art. lb.

2. Ibid. , art. 7.

3. Vgl. Jaarverslag oor 1891, 6 - 12.

4. Vgl. Schoolgids, uitgegeven door den Superintendent van Onderwijs ten behoewe van schoolbesturen en onderwi_jzers in de Z • .A.R •• l1i.tgawes 1892,189~ 18'97

en 1895~ .

5. Wet ^~o. 8 van 1892, art. 28.

6. ^Ibid., art. 77.

vertroue dat die partikuliere inisiatief die nodige dry'fkrag aan die opvoedingsmasjien sou verskaf nie.

Op 15 Februarie van dieselfde jaar het die Superinten- dent horn dan in 'n ope brief gewend tot alle predi- kante, kerkraadslede, bestuurders van liefdadigheids- instellings en ,,allen wien de opvoeding der jeugd

1)

in deze Republiek ter harte gaat" • Hierin het hy verklaar dat talle ouers die verantwoordelikheid vir die opvoeding soveel moontlik op die skouers van die

st~::iat afskuif.

Die beskouing dst die staat slegs moes help waar die ouers te kort skiet, het in die praktyk plek

gemaak vir die opvatting dat die staat heeltemal en uitsluitlik vir die onderwys moes sorg. Dit was

'n ,, verderfelijke meening" en geheel en al in stryd met die beginsel van Christelike onderwys.

Die sedelike besef van hulle verantwoordelikheid in die opvoeding moes by die ouers onderhou, opgewek en aangekweek word. ,,Aan de ontwikkeling van dat zedelijk bewustzijn legde de vorige onderwijswet vele moeilikheden in den weg. De armen van den staat

stonden te wijd geopend voor Allen die maar geldelijken steun voor -de opvoeding hunne kindoren verlangden,

en dat in vele gevallen zonder zelve eerst het

uiterste beproefd te hebben om het geringe benodigde 2)

schoolgeld bijeen te brengen" •

Nou moes die ouers eers self die hand san die ploeg slaan, eers dearna kom die staat hulle tegemoet

deur twee en 'n half keer soveel by te dra as wat plaaslik bygedra is, sodat die skoolbestuurders, wat

bet er met/ •••

1. De Volkstem, 15 Febr. 1893.

2. Ibid.

beter met die plaaslike toestande bekend is as die regering of die Departement van Onderwys, elkeen se bydrae tot instandhouding van die skool na sy vermo~

1)

kon re~l • Die onus is dus nou op die skoolkommissies beplaas om genoegsame bydraes plaaslik te vind om op die regeringsubsidie geregtig te word en om vir die

2) onderwys van die behoeftiges te sorg •

Die Superintendent het sy ope brief afgesluit met die advies aat daar so speodig moontlik deur elke ge- meente of deur elke kerkgenootskap 'n plaaslike of al- gemene fonds gestig moet word of dat daar kollektes gehou moet word om daarmee, indien nodig, die skool-

3) f ondse te steun •

5. Wet no. 8 van 1892 toegepas en gewysig.

a. Strenger kontrole oor die plaaslike re~lings.

Superintendent Mansvelt het besef dat die oorsake van die onbevredigende toestand waarin hy die onderwys in die Republiek aangetref het, in hoofsaak gelee was ..

op die terrein van die plaaslike beheer en verant- woordelikhede 4) , en dit wel omdat dear geen toesig

5)

was nie ,, en ieder deed wet hy wilde" • Sy onderwys-

re~lings was dan ook dui6elik daarop bereken om, met behoud van die prinsipi~le beginsel van ouerreg en ouerplig, die plaaslike beheer op 'n stewiger grond- slag te pleas. Waar 'n groepie ouers, selfs nog voor die toepassing van Wet no.8 van 1892, volgens die be- staande gebruik op een of ender manier ooreengekom het tot die samestelling van 'n skoolkommissie en bloot as

formaliteit/ •••

1. De Volkstem, 15 Febr. 1893.

2. Ibid.

3. Ibid.

4. Jaarverslag oor 1891, 7 - 9.

5. Not. C1nderwyserskongres, 15 April 1895, 171.

formaliteit 'n huishoudelike reglementjie saamgestel het waarin niks vermeld word van die nakoming van

die plaaslike verantwoordelikhede nie, het dr. Mansvelt sulke dokumente aan die skoolkommissies teruggestuur en is hulle versoek om die ,,aansoek om subsidie"- vorms in duplikaat in te vul • 1) Op hierdie vorms, wat

nou prakties die huishoudelike reglemente vervang het, moes volledige informasie verskaf word aangaande die salaris van die onderwyser, die reelings in verband met diensopsegging, die aantal leerlinge, die skool- gelde, die skoolvakke en skoolure 2). Eers wanneer hierdie vorms tot bevrediging van die Superintendent ingevul is, sou hy een eksemplaar daarvan aan die plaaslike kommissie terugstuur en sou so 'n kommissie op die subsidie geregtig en die skool onderworpe wees aan inspeksie deur die Superintendent of sy

3) gevolmagtigde •

Dat hierdie strenger maatreels nie algemene byval ..

gevind het nie, word duidelik geopenbaar in die volgende ekrywe aon die Superirtendent: ,, (lk) moet met lecdwezen

aanmerking dat ik mij met genoemde gids alsmede met 4)

rekening, klasregisters enz. niet kan vereenigen •••••

Ik wensch onder uw edeles aandacht te brengen dat wij niet hooggeleerde menschen zijn en dat het voor ons onmoogelijk is om genoemde staten als correct te

teekenen omdat ze zoo dubbelzinnig zijn ingerigt •••••••

De verantwoordelijkheid die nu op den schoolcomitee rust is/ •••

1. O.D. 12/1 no. 459: Huishoudelike bepalinge van die skool te Hartebeestpoort, 20 April 1892.

Ibid., no. 461: G.A. Ode aan H.J. Schoeman e.a., Pretoria, 21 April 1892.

2. o.n. 28/2 no. 109, 24 Mei 1894.

3. o.n. 12/1 no. 461: G.A. Ode aan H.J. Schoeman e.a., Pretoria, 21 April 1892.

4. Schoolgids, uitgegeven door den Superintendent van

Onderwijs ten behoewe van schoolbesturen en onder-

wijzers in de Z.A.R., Pretoria, 1892.

rust is zoo groot, dat het niet van hen kan gevorderd worden om dingen te teekenen die voor hen onverstaan- baar zijn - Verder zie ik in de gids dat schoolen nu met glasramen enz. moeten voorzien zijn, hoe moet armen menschen dan een school oprichten die een

schoolgebouw moeten verschaffen dat beter is dan hun woonhuis •••••• uw rnoet in aanrnerking nernen dat de meeste leden van een schoolcomitee rneestal geen belang in de school hebben - en hoe kunnen zi~ nu dingen teekenen waarvan zij niets verstaan?" ¹

Van nog ander plekke het die klag gekom dat skole 2) .

moeilik sou voortbestaan ender die nuwe wet • Die aantal skole het aanvanklik dan ook aansienlik ver-

3)

minder • Dr. Mansvelt het hierdie toestand toege- skryf aan ,,onkunde of onverschilligheid van de

ouders", armoede, verdeeldheid op kerkgebied, ,, waar- door ook geen sarnewerking in schoolzaken mogelijk

was", en ook aan die ontevredenheid van vele ouers oor te min onderwys in Engels • 4)

b. Getuienis van die onderwysers oor die plaaslike verantwoordelikhede.

Die eerste onderwyserskonferensie in die Republiek 5)

is in April 1893 gehou • Die besprekinge tydens hierdie konferensie en ook tydens die wet daarna ge- volg het, werp dan ook belangrike en betroubare lig

6)

op die plaaslike onderwysbeheer van die dae • Op hierdie/ •••

1. O.D. 12!'1 no. 315: A.C. Viljoen aan dr.Mansvelt, Rodekrans, 18 April 1892.

2. Vgl. O.D. 14/2 no. 399: A.G. du Toit aan dr.Mansvelt, Carolina, 6 Maart 1893.

3. Jaarverslag oor 1894, 19:

1891 •••• 552 skole •••••• 8170 leerlinge.

1892 •••• 484 skole •••••• 7932 leerlinge.

1893 •••• 412 skole •••••• 5909 leerlinge.

1894 •••• 419 skole •••••• 6626 leerlinge.

4. Jaarverslag oor 1894, 4, 8.

5. Toespraken gehouden op de Onderwijzersconferentie te Pretoria!.. vergaderd op den 4den, 5den,6den April 1893.

v.v.o.o.~.A. - notuleboek, 1893.

6. Ibid., Uit hierdie konferensie van 1893 is die

V.v.o.o.z.A. gebore. - vgl.Gedenkboek, 1893-1918, 1.

hierdie eerste konferensie is deur Geo Hofmeyr reeds sterk daarvoor gepleit dat die wet rekbaarder moes wees en dat groter vryheid aan die skoolkommissies verleen moes word om oor die medium van onderrig te

1)

besluit • Van groter belang is egter die openbaring van die plaaslike onvermoe om die verwagte verant-

woordelikhede te dra. Die middele van die verskillende kerklike gemeentes was nouliks genoegseam vir die be- soldiging van

n predikant en die instandhouding van die erediens. ,, De kerkeraden hebben dus hoe gaarne zij het ook willen, niets overig voor de opvoeding der armen •••• Nu staat er een gedeelte onzer bevolking als op een zinkend schip, arm, ellendig, naakt en hulpeloos

2) en zal weldra wegzinken in de zee der vargetelbeid" •

Daer moes weer 'n spesiale toelae vir die ender- wys van arm leerlinge toegestaan word. Die egtheid van die gevalle moes egter gesertifiseer word deur die landdros of veldkornet en 'n predikant en nie deur

3) die skoolkornmissies nie •

Gedurende die volgende kongres is versoek dat die regering gratis losies en inwoning aan behoeftige

kinders moes verskaf en dat die regering moes bydra vir die oprigting van skoolgeboue en onderwysers-

4)

wonings •

Die volgende jaar is verklaar dat die regering reeds veel gedoen het vir die onderwys maar nog nie genoeg nie, en is versoek dat die regering verplaas-

5) bare onderwyserswonings en skoolgeboue moes verska~

By dieselfde/ •••

1. Notuleboek, 1893, 28,30.

2. Ibid., Koerantverslag in notuleboek geplak.

3. Ibid.

•

4. Not. Tweede onderwyserskonferensie, Maart 1894, 92.

5. Not. van die onderwyserskongres 15 April e.v. 1895,

171 - 175.

By dieselfde geleentheid het A. Boersma in 'n toespraak oor ,,Het recht der opvoeding" verklasr dat die reg van opvoeding by die ouers hoort. Nog kerk nog stsat ..

kan horn die plig van opvoeding toe-eien. ,,Dat recht behoort bij de ouders, doch wij hebben ook te rekenen met het praktisch leven. Vele ouders verzaken hunne roeping; mssr daerom blijft het beginsel even goed bestaan •••• Er is gebrek aan gevoel bij de ouders om voor aan te staan en dan steun te vragen bij staat en kerk. De kerk heeft groote schuld in deze Z8ak. Dik- wijls zien we tegenwerking waar steun nodig is. Er zijn predikanten die ijveren voor't nationaal onder- wijs, maar't zijn witte raven" 1) • Die skool was nie

die plek vir voorbereiding vir die aflegging van die geloofsbelyrlenis nie. Die kerk moes horn tot sy terrein bepaal. Die ouers moes op hulle plig gewys word; en as

2) die kerk swyg, moes die onderwysers dit doen •

Op 16 Desember 1895 het die VoV.O.O.Z.A. 'n buitengewone algemene vergadering gehou ten einde aandag te skenk aan die ontwikkelinge op die Randse goudvelde, wp,ar die Engelse element van die hevolking hul eie onderwysorganisasie, die sg.,~ouncil of

3)

Education" gestig het • By hierdie geleentheid het die voorsitter verklaar: ,,Het is goed het beginsel hoog te houden, doch we moeten in ons land ook met het praktijk rekenen. We moeten ens dikwijls schamen over onze verschillende schoolgebouwen •••• Het moet niet weer kunnen gebeuren dat men met minachting op de Gouvernementscholen neerzi~t.

4) De schatkist is goed

gevuld" •

Nog ander/ •••

1. Not. van die onderwyserskongres, 15 April e.v.

1895, 171-185.

2. Ibid., 187.

3. Vgl. hoofstuk IX hieronder.

4. Not. buitengewone algemene vergadering van die

v.v.o.o.Z.A., 16 Des. 1895, 20.

289.

Nog ender sprekers het gewys op die treurige toestand van die skoolgeboue en meubels. &eboue was ,,treurig uiterlijk en sober innerlijk". Die toestand kon alleen gered word deur kragtige regeringshulp in die oprigting van skoolgeboue en onderwyserswonings.

Die moeilikheid om skoolgeboue op te rig en die skulde- las waRronder kornmissies gebuk gegaan het wear dit wel opgerig is, was 'n groot struikelblok in die ont-

wikkeling van die onderwys. Die partikuliere inisiatief sou hierdie moeilikheid nie uit die weg ruim nie.

Die regering moes handelend optree; ,,ofschoon wij ook het beginsel hoog houden dat het recht der op- voeding bij de ouders berust en dus zij ook de eerste moeten zijn bij de oprichting van schoolgebouwen,

eischen de tijdsomstandigheden naar onze meening dat de H. Ed. Regeering vooreerst self scholen bouwe" • l)

Alleen kragtiger finansi~le steun van die regering kon die gesubsidieerde onderw:ys red van die gees van minegting waarmee dit beje~n word. Die regering moes

2)

egter ook toesig hou oor die lokaliteit van die skole, soaat ,,niet ieder meer een kuddeken rondom

3) zich ken verzamelen en op een manier onderwijzen"

Die regering moes ook 'n hoer subsidie toeken aan die behoeftige leerlinge. Veral omdat die kerk tot nog toe weinig gedoen het vir hierdie minderbe- voorregte leerlinge, moes die staat andermaal die nodige finansies verskaf • 4)

Op die algemene vergadering van 1896 is maar weer dieselfde klagtes gehoor. In 'n refera8t oor

,, De 1 icht/ •••

1. Not. Buitengewone algemene vergedering van die Vov.o.o.z.A., 16 Des. 1895, 43 e.v.

2. Ibid.

3. Ibid.

4. ^Ibid.

•

,,De licht en schaduzijde van het onderwijs" het

onderwyser c. Naude verklaar dat dear weinig plaaslike belangstelling in die onderwys bestaan. In die nege maande wat hy in sy huidige skool werksaam was, is nog geen skoolkommissievergadering gehou om die belange van die skool te bespreek nie. In die vergadering moes die wens uitgespreek word dat ouers en skool- kommissies meer belsngstelling in die onderwys moes openbaar.

s~ak skoolgeboue en toebehore het die onderwyser in sy werk gehinder. Op een of ender manier moes hierin 'n verandering aangebring word. Die predi- kante kon veel doen deur die mense aan te moedig.

Tydens inspeksies moes ook die inspekteurs die ouers kragtig aanmoedig. Omdat die partikuliere inisiatief onvoldoende is, moes die regeri~' die hande aan die werk slaan en skoolgeboue oprig •

Inspekteur De Jonge het die verklarings van die onderwysers onderskryr en verklaar dat die toestand

. 2)

oor die ganse Republiek min of meer dieselfde is • Nadat die regering in 1896 besluit het om staat- skole op te rig en hierdie stap van die kant van die Ned, Herv. of Gerer. Kerk groat teekanting ontvang

3)

het , omdat di t die ouers die inisiatief ontneem het·, bet die v.v.o.o.z.A. die regeringsoptrede op sy kongres in 1897 sterk verdedig. Omdat die onderwys op ge-

brekkige wyse in ongeskikte skoolgeboue gegee is en ook die kerk aan die toestand niks gedoen het nie, het die regering na lange aarseling besluit om skole op te rig • 4)

Vroee wysiginge/ •••

1. Notule algemene vergadering van die v.v.o.o.z.A.,

7 April 1896, 6 e.v.

2. Ibid.

3. Vgl. hoof stuk IX en X hieronder.

4. Not. algemene vergadering van die v.v.o.o.z.A.,

19 April 1897, 19 - 21.

291.

c. Vroe~ wysiginge t.o.v. die plaaslike beheer.

(1) Vermindering van die plaaslike finansi~le

verantwoordelikhede.

In hoeverre die getuienis van die onderwysers op die konferensie in April 1893 die verloop van sake be!nvloed het, val moeilik om te bepaal. Tog bet die Volksraad reeds op 2 Augustus 1893, dus nouliks sewe maande nadat die wet in werking getree het en slegs drie maande na die onderwyserskonferensie, groter finansi~le

. 1)

steun aan die plaaslike instansies toegeken •

Die huurtoelae aan skoolkommissies van wykskole is verhoog tot 10/- per maand as die gebou geskik is vir 10 leerlinge, 15/- as dit geskik is vir 20 leerlinge

2)

en 20/- as dit geskik is vir 30 leerlinge • Wanneer die omstandighede dit toelaat, kon die Uitvoerende Raad

'n gedeelte, maar hoogstens die helfte, van die kapitaal vereis vir die oprigting van 'n skoolgebou, aan skool- kommissies leen teen 'n bepaalde rentekoers en be- hoorlike sekuriteit • 3)

Met dieselfde geleentheid het die Volksraad horn ook verplig gevoel om maar weer 'n toelae van 30/- per leerling per kwartaal vir die onderwys van behoeftige leerlinge te betaal. Hierdie toelae sou egter alleen toegeken word nadat 'n skriftelike verklaring ingedien is dat die leerling werklik te behoef'tig is om iets tot die onderwys by te dra, onderteken deur die veld- kornet of landdros en minstens drie kerkraadslede 4) •

Die skoolkommissies as sodanig sou geen seggenskap meer in die saak h~ nie. Hierdie reeling was dus 'n

duidelike/ •••

1. Not. Volksraad, 2,3, 4 en 5 Aug. 1893. artt. 978, 982, 983, 990, 994, 995 en 1000.

Wet no. 8 van 1893. Locale wetten der Z.A.Republiek, 1890-1893 791.

2. Wet no. 8 vnn 1893, art. 1.

3. Ibid.

4. Ibid., art. 3.

duidelike gevolg van die onvermo~ van die skoolkom- missies tydens die Du Toit-Stiemens-regime om die kwessie van wie gratis onderwys moes ontvang, te

1) beheer •

(2) Wysiging van die prosedure van samestelling van die skoolkommissies.

Twee belangrike sake het die ontwikkeling van die plaaslike onderwysbeheer tydens die superintendent- skap van dr. Mansvelt beheers. Eerstens was dit die geleidelike vermindering van die plaaslike finan- siele verantwoordelikhede en die gevolglike vermeer- dering van die staatsverantwoordelikheid vir die

finansi~le instandhouding van die skole. Hieruit het 'n tweede verskynsel voortgevloei, nl. 'n groter mate VAn staatskontrole oor die plaaslike onderwyssake.

Superintendent Mansvelt het reeds in sy konsep- onderwyswet sy begeerte geopenbaar om beheer uit te oefen oor die prosedure by die samestelling van die skoolkommissies. Toe daar in 1893 aan skoolkommissies die geleentheid gebied is om regeringslenings aan te

2)

gaan vir die oprigting van skoolgeboue , het die

noopsaaklikheid toegeneem dat hierdie liggame saamgest.el moes word uit en deur persone wat werklik in die skole belang stel. Die Volksraad het dan ook besluit dat voortaan alleen die vaders van huisgesinne wat hulle skriftelik verbind om hulle kinders onmiddellik na die opening van 'n skool volgende op 'n verkiesing, vir minstens drie maande in die betrokke skool te hou, of vaders wie se kinders drie maande lank voor die ver- kiesing die skool besoek het, stemgeregtig sou wees 3) •

Ander/ •••

1. Vgl. hoofstuk VII hierbo.

2. Wet no. 3 van 1893, art.1.

3. Ibid. , art. 11.

293.

Ander manlike persone kon egter nog deur 'n bydrae tot die skoolfonds tot bevrediging van eersgenoemde

1) atemgeregtigdes die stemr~verwerf •

Hierdie nuwe re~lings het op 30 Augustus 1893 in 2)

werking getree •

d. Verdere ontwikkeling i.v.m. die plaaslike beheer.

In sy Jaerverslag oor 1895 het die Superintendent verklaar: ,,Met eerbiediging van het ouderrecht en de grenzen van de bevoegdheid der kerk, met handhaving van het hooge beginsel van 't particulier initiatief onzer Wet, moet ik hier in het belang van de kinderen onzes Volks verklaren, dat de Staat niet lijdelik mag aanzien, dat de ouders of de kerk, om welke reden dan ook, den plicht van de opvoeding der kinderen ver-

waar loozen, of blijken in dezen onder te veel moeilijk- 3)

heden gebukt te gaan" •

Hierdie verklaring van die Superintendent was kensketsend van die ontwikkeling in die plaaslike on- derwysbeheer en verantwoordelikhede gedurende die jare 1892 - 1899.

Spoedig nadat die geleentheid aan hulle gebied is het 'n aansienlike aantal skoolkommissies aansoek

5) gedoen om lenings vir die oprigting van skoolgeboue • Die aansoeke is egter meestal ^VJ'n die hand gewys, omdat die Volksraad onder behoorlike sekuriteit nie die

skoolgeboue self verstaan het nie maar wel sekuriteit in die vorm van grond wat die eiendom moes wees van

die skoolkommissie/ •••

1. Wet no. 3 van 1893, art. 11.

2. Staats Courant, 30 Aug. 1893.

3. Jaarverslag oor 1895, 10 - 11.

4. Wet no. 8 van 1893, art. 1.

5. Jaarverslag oor 1893, 10.

4) ,

die skoolkommissie: as sodanig of van lede afsonderlik • Saam met 'n aansoek om 'n lening moes 'n skoolkommissie 'n verklaring indien aangaande die waarde van die aan- gebode sekuriteit en ook 'n verklaring van bereid-

2) willigheid om 'n eerste verband op sulke grond te gee

Superintendent Mansvelt het hierdie vereistes as onbillik beskou, omdat dit 'n bekende feit was dat daar in die dorpe en ook in die buitewyke slegs enkeles was wet uit oortuiging en liefde vir die onderwys en op- voeding van die jeug hulle met die plaaslike onderwys- sake bemoei het en hulle daarvoor groot opofferinge

3)

getroos het • Van die sulkes kon nie nog verwag word om hulle eie grand te verpand ten einde 'n skoal op te

4)

•

rig nie • Met hierdie gedagte voor oe het dr. Mansvelt in dieselfde Jaarverslag nuwe voorstelle geformuleer ten ei;::.de die skoolkommissies in staat te stel om behoor- like geboue op te rig. Skoolkommissies wat uit eie middele die helfte van die vereiste kapitaal vir 'n skoolgebou byeengebring het, moes die ander helfte uit die landskas ontvang op voorwaarde dat die regering verband neem op die hele eiendom en 'n billike rente ontvang, rente wet kwartaalliks van die regeringsub-

5)

sidie afgetrek moes word • Wanneer skoolkommissies dit verkies, kon hulle meer as die rente afbetaal, sodat die gebou langsamerhand hulle eiendom sou word

So 'n gebou/ •••

1. Jaarverslag oor 1893, 10.

2. Schoolgids, 1897, 70.

3. Jaarverslag oor 1893, 10-11.

4. Ibid.

5. Ibid., 11.

6. Ibid.

6)

•

295.

So 'n gebou moes opgerig word op 'n terrein waarvan die skoolkommissie transport hou. Solank die geleende kapitaal van die regering nog nie ten volle terugbetaal is nie, kon die gebou vir geen ander doeleindes gebruik

1)

word nie •

Vir buiteskole moes ander voorsiening gemaak word, omdat skoolkommissies aldaar beswaarlik van bogenoemde skema gebruik sou kon maak. Aan skoolkommissies van sulke skole moes die regering 'n bedrag geld wat twee- derdes van die benodigde bedrag vir die bou of herbou van 'n skoolgebou nie te bowe gaan nie, toeken op

\tX:>rwaarde dat die eienaar van die plaas waarop die ge- bou opgerig word, horn verbind om die bepaalde stuk

2) grond uitsluitlik vir skooldoeleindes af te staan • Die grondeienaar moes verder onderneem om die geleende bedrag, nadat waardevermindering in berekening ge- bring is, terug te betaal sodra die gebou nie meer as

3)

skoolgebou gebruik word nie • Die skoolkommissie moes horn verder verbind om 'n billike rente op die geleende kapitaal te betaal. Vir elke jaar wat die skoolgebou as sodanig gebruik is, moes die regering 'n bepaalde bedrag, s~ 6%, vir waardevermindering afskryf, sodat na vyf jaar slegs 70% van die geleende kapitaal terugbetaalbaar is. Na ongeveer sestien jaar sou die hele bedrag dan as afbetaal beskou word • 4)

Skoolkommissies moes egter nie algehele seggen- skap h~ oor die lokaliteit van so 'n skoolgebou nie.

Jaloesie en eiebaat was dikwels die dryfvere in die stigting van klein skooltjies in dieselfde buurt • 5)

Die Superintendent/ •••

1. Jaarverslag oor 1893, 11.

2. Ib id. , 12 •

3. Ibid.

4. Ibid.

5. Ibid., 13.

Die Superintendent het gevolglik aan die hand gedoen dat die landdros of veldkornet en die inspekteur gelas moes word om ondersoek in te stel na die geskikste plek

vir die oprigting van 'n skoolgebou • 1) Hierdie bepal:ings

moes ook van toepassing wees op die oprigting van onder- wyserswonings, mits sulke geboue sodanig opgerig word dat dasrin ook huisvesting gebied kan word aan kos-

2) gangers •

Van die voorstelle van die Superintendent bet egter niks tereggekom nie. Tog het die Volksraad op 6 September 1894 alweer besluit om die gewone subsidie van 25/-, 35/- en 45/- betaalbaar vir laer, middelbare

3) .

en hoer meisieskole respektiewelik , te verhoog tot 30/-, 40/- en 50/- per kwartaal om sodoende die ver.- houding van die plaaslike bydraes tot die regerings- bydraes, wat in die verhouding 2 tot 5 was, te verander na 1 tot 4 • 4) Terselfdertyd is besluit om aan wykskole

met 10 of minder leerlinge 'n ekstra subsidie van 10/- 5)

per kind toe te ken •

Ten spyte van die steeds vermeerderende regering- steun aan die plaaslike inisiatief was daar in 1894

•

nog minstens net soveel kinders buite die skole as 6)

daarbinne • Vanaf Waterval, Zoutpansberg, het onderwyser EoBoFo Terbrugge gekla Tiat die skoolkom- missie geen belang in die skool stel nie. Daar was in die omgewing VA:l die skool baie·kinders wat reeds byna volwasse was maar wat nog nooit op skool was nie.

Om verskeie redes was dit wenslik om 'n ander, ,,meer verlichte/ •••

1. Jaarverslag oor 1893, 13.

2. Ibid.

3. Wet no. 8 van 1892, artt. l7b en 61.

4. Not. Volksraad, 6 Sept. 1894, art. 1605.

Locale Wetten der Z.A.Republiek, 1894, 324.

5. Ibid.

6. Jaarverslag oor 1894, 7.

297.

verlichte (en) belangstellende schoolcommissie aan 1)

te stellen" •

Uit Waterberg het J.L. Moerdyk gekle dat dit wel die taak van die ouers is om vir die onderwys te sorg.

Dit word egter 'n ender saek as die omstandighede

waarin die ouers hulle bevind ongunstig inwerk op die volbrenging van daerdie plig. Die kwessie van gratis leerlinge of liewer die onwil van die ouers om iets

tot die onderwys by te dra, sou die oorsaak word waarom hy en baie ander saam met horn die onderwys sal moet

2) verlaa t •

Hierdie verskynsel was nie net beperk tot die noordelike Transvaal, wear die finansi~le toestande

3) van die landsburgers oor die algemeen swak was nie maar het horn ook geopenbaar in die meer florende Oos-

Transvaal. So het meester Koedyk uit Ermelo gekla oor die gebrek aan geld en onderlinge samewerking:

,,Verscheidene ouders konden wel hunne kinderen naar school sturen, maar ieder, of liewer, de meesten, wil~

len zelf een onderwijzer huren voor een salaris daar geen goed onderwijzer voor willen werken. U Eds. dr.

is in zijn 70ste; en was ik maar 20 jaar jonger, ik

. 4)

zou het liever opge:ven om onderwijz te geven" • Op Boschfontein is die skool vir 'n onbepaalde

tyd gesluit. Die meeste inwoners en alle skoolkormniss:ie- lede het na die bosveld vertrek, sodat die gewone

kwartaalstate nie onderteken kon word nie. In die- selfde skrywe meld die onderwyser dan dat die be- volking oor die algemeen te arm is om iets tot die

instandhouding/ •••

1. o.n. 15/2 no. 145, 24 Junie 1893.

2. O.D. 14/2 no. 425, 10 Maart 1893.

3. Pelzer: Die ,,erm-blanke" in die Suid-Afrikeanse Republiek tussen die jere 1882-1899, in Historiese

studies, Jan. 1941, 139.

4. O.D. 1573 no. 348, 25 Sept. 1893.

instandhouding van die skoal ^by te dra •

In die naam van die ,,honderden ja wellicht duizenden" kinders wat in onkunde opgroei, het

superintendent Mansvelt horn den weer tot die regering gewend met die versoek dat daar sender versuim meat- reels getref' moes word om aan ,,dezen onhoudbaren

2) toestand" 'n einde te ma ak •

Toe die Jaarverslag oor 1894 in Mei 1895 in die Volksraad bespreek is, het raadslid Birkenstock onder andere verklaar dat hy oortuig is dat daar in die

3)

onderwysstelsel ,,een grove f'out was gemaakt" • Dit was wel die plig van die ouers om vir die onderwys te sorg, maar as dit nie geskied nie, kon die regering nie ook met gevoude hande sit nie • 4) Carl Jeppe het

verklaar dat staatskole die enigste redding sou wees, maar dit sou teen die oortuiging van die grootste deel van die bevolking wees 5) •

In ~et Christelijk schoolblad van 30 September 1895 het die redakteur ewe-eens 'n beroep op die regerin.g gedoen om meer te doen vir die onderwys,

aengesien die eise van goeie onderwys bo die draagkrag van die ouers is. , , Eveneens moet de Regeering

rekening houden met den werkelijken toestand der dingen die rnaar alte duidelik leert hoe de meeste ouders op het gebied van 't onderwijs hunne roeping vergeten, sich onverschillig omtrent de opvoeding hunne kinderen toonen, ja zelfs meermslen in de keuze hunner school en hunner onderwijzers doen blijken dat hun waarlijk te veel eer is bewezen toen men

veronderstelde/ •••

1. O.D. 15/2 no. ·309: A.B. Sagleven aan Superintendent van Onderwys, Boschfontein, 16 Julie 1893.

2. Jaarverslag oor 1894, 8 - 9.

3. Not. Volksraad, 22 Mei 1895, art. 152.

4. Ibid.

5. Ibid., 23 Mei 1895, art. 153.

299.

veronderstelde dat het hoogste recht in zake onderwijs veilig sen hunne handen was toevertrouwd. Trouwens, al is het roeping om het ideaal hoog te houden en het beginsel was te klemmen zooveel men kan - men mag niet het oog sluiten voor de werkelijkheid. Van een ,leve het beginsel, al verga dan ook de w~reld', wil geen ve.rstandig mens en geen praktisch werkende Regeering

1) weten" •

By baie skoolgeboue sou die uitgangbord: ,,Hier stalt men

2

,aarden" beter pas as: ,,Hier ontvangt men de jeugd" • Dit was maltlik om te s~ die ouers moes die toestand verbeter, maar as dit nie geskied nie en die middele daartoe ontbreek, kon die regering nie

3) onverskillig bly nie •

In 1895 was slegs een-vyfde van die kinders van skoolgaande leeftyd op skool 4) • ,, Deze treurigen

toestand" is deur die Superintendent onder andere

toegeskryf aan die volgende oorsake, almal oorsake wat

o~ die terrein van die plaaslike verantwoordelikhede gelee was:

,, (1) Geen recht begrip van de waarde van het onderwijs van de zijde van vele ouders.

( 2) .Armoede.

(3) Gebrek aan particulier inisiatief bij vele ouders, waardoor men niet de hand aan den ploeg slaat en een begin met schoolstichting maakt.

(4) Te weinig medewerking en ondersteuning van de zijde van sommige kerkelijke en burgerlijke

outoriteitenl •••

1. Eet Christelijk schoolblad, 30 Sept. 1895.

2. Ibid.

3. Ibid.

Vgl. O.Ro 1423 by R.2666/96: Versoekskrif van

v.v.o.o.z.A. aan die regering, Des. 1895.

4. Jaarverslag oor 1895, 6.