University of Groningen
Huge van Bordeeus Lens, Maria Johanna
IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.
Document Version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Publication date:
2004
Link to publication in University of Groningen/UMCG research database
Citation for published version (APA):
Lens, M. J. (2004). Huge van Bordeeus: een ridder van Karel de Grote op avontuur in het Oosten. s.n.
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license.
More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne- amendment.
Take-down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.
Download date: 10-06-2022
HUGE VAN BORDEEUS
Een ridder van Karel de Grote op avontuur in het Oosten
Onderzoek naar de Middelnederlandse versfragmenten en prozaroman
M.J. LENS
HUGE VAN BORDEEUS
Copywright © 2004 M.J. Lens
All Rights Reserved. No part of this book may be reproduced in any form or by any means without the prior permission of the author.
Lay-out: M.J. Lens
Druk: Grafisch Centrum Rijksuniversiteit Groningen
RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN
HUGE VAN BORDEEUS
Een ridder van Karel de Grote op avontuur in het Oosten Onderzoek naar de Middelnederlandse versfragmenten
en prozaroman
Proefschrift
ter verkrijging van het doctoraat in de Letteren
aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van
de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op
donderdag 8 april 2004 om 16.15 uur
door
Maria Johanna Lens geboren op 16 januari 1960
te Schiedam
Promotor: Prof. dr. M. Gosman
Beoordelingscommissie: Prof. dr. B.A.M. Ramakers Prof. dr. J.D. Janssens Prof. dr. P.W.M. Wackers
ISBN: 90-367-1992-5
v
INHOUDSOPGAVE
WOORD VOORAF
Lijst van sigla x
1 INLEIDING 1
Onderzoek rond Huge: stand van zaken 1
Motivering huidige onderzoek 2
Opzet en indeling van de studie 3
Een aantal praktische zaken 5
2 DE FRANSE HUON-TRADITIE 6
Inleiding 6
2.1 ONDERZOEK OVER HUON DE BORDEAUX 7
Datering 7
Bronnen 11
Genre 13
2.2 DE MATERIËLE OVERLEVERING 16
2.2.1 HANDSCHRIFTEN 16
Classificatie van de handschriften 17
2.2.2 DRUKKEN 21
2.3 DE VERHAALTRADITIE 23
2.3.1 HUON DE BORDEAUX 23
De tweekamp tussen Huon en Amauri 23
De opdracht 26
Het verlangen naar Esclarmonde 27
Tot besluit 30
2.3.2 PREQUEL EN CONTINUATIES 32
De cyclus in T 32
De cycus in P 36
De cyclus in R 37
2.4 GEBRUIK EN VOORTLEVEN VAN HET CHANSON DE
GESTE 39
3 DE VERSFRAGMENTEN VAN HUGE VAN BORDEEUS 46
Inleiding 46
3.1 BESPREKING VAN DE VERSFRAGMENTEN 48
3.1.1 MIDDELBURG (mb) 48
De opdracht van Karel (fr. 1, vs. 354-69) 51
De overval op Guweloen (fr. 1, vs. 1-251) 52
Huge, koning van Aragon (fr. 1, vs. 365-7) 54
Gebeurtenissen in en om Bordeaux; het verraderlijke gedrag van Gheraert
(fr. 2, vs. 432-800) 56
3.1.2 LEIDEN (l) 60
Het eiland in de Rode Zee (fr. 1 t/m 6, vs. 1-260) 62 De ontmoeting met Maleproen (fr. 3 t/m 6, vs. 114-260) 66 Aan het hof van Yvorijn van Monbrant (fr. 7 en 8, vs. 261-346) 71
3.1.3 BRUSSEL (br) 73
De Tormont-episode? (fr. 1 t/m 4, vs. 1-116) 75
Vertrek van Huge; op zee (fr. 5 t/m 8, vs. 117-225) 80
3.1.4 NIJMEGEN (n) 85
3.1.4.1 KATWIJK (k) 86
Huge in Babylonië (fr. 1 t/m 16, vs. 1-123) 88
3.1.4.2 DESCHAMPS (d) 93
vi
3.2 DE MIDDELNEDERLANDSE VERSTRADITIE 96
4 DE PROZAROMAN HUYGHE VAN BOURDEUS (Np) 103
4.1 DE DRUKKEN 103
4.1.1 DE DRUK VAN VORSTERMAN 103
4.1.2 DE LATERE DRUKKEN 106
4.2 DE GRONDTEKST 107
Inleiding 107
4.2.1 DE FRANSE PROZAROMAN (Hp) EN DE NEDERLANDSE
PROZAROMAN (Np) 108
Inleiding 108
Hp vergeleken met Np 110
4.2.2 DE RELATIE MET HET CHANSON DE GESTE 118
Inleiding 118
Plaatsen waar Np en M overeenkomen tegenover R 119 Plaatsen waar Np en R overeenkomen tegenover M 122
Conclusie 127
4.2.3 Np BEWERKT NAAR EEN MIDDELNEDERLANDSE
RIJMTEKST 128
Inleiding 128
De eerste ontmoeting tussen Huge en Maleproen 129
De tweede ontmoeting tussen Huge en Maleproen 131
Bekerproef in Dormonde 134
Conclusie 137
4.3 DE TEKST VAN HUYGHE VAN BOURDEUS: KENMERKEN
VAN DE NEDERLANDSE PROZAROMAN 139
Inleiding 139
4.3.1 VERHAALVERLOOP/STRUCTUUR 139
Vooruitwijzingen 141
Introductie van personen die Huge tijdens zijn reis zal ontmoeten 142
Volgorde van de handelingen 145
4.3.2 ONTBREKENDE ELEMENTEN 147
4.3.2.1 JURIDISCHE EN POLITIEKE AANGELEGENHEDEN 147
Feodale verhouding tussen koning en vazal 147
De voorwaarde van Karel voorafgaand aan de tweekamp 151
De rol van Dumay (Naime) 151
Conclusie 153
4.3.2.2 WONDERBAARLIJKE EN BOVENNATUURLIJKE
ELEMENTEN 153
Feeënrijk van Auberon 154
Wonderlijke voorwerpen 155
Andere wonderbaarlijkheden 157
Conclusie 157
4.3.2.3 PERSONAGES 158
Karel de Grote 158
Abroen 161
Huge 165
Conclusie met betrekking tot de omissies 169
4.3.3 MODIFICATIES EN TOEVOEGINGEN 170
4.3.3.1 MODIFICATIES M.B.T. DE JURIDISCHE GEBRUIKEN 170
De kroning van Charlot 170
Uitdaging en aanvaarding van de tweekamp 172
vii
De kamprechters 173
Beraadslaging van de pairs 175
Conclusie met betrekking tot de modificaties 177
4.3.3.2 TOEVOEGINGEN 177
De prologen 177
Het gebed van Huge 180
De rederijkersverzen 182
Huges verbanning: de gepaard rijmende verzen 185
4.3.4 TYPERING VAN DE NEDERLANDSE PROZAROMAN 187 5 HUGE VAN BORDEEUS IN DE MIDDELNEDERLANDSE
LITERAIRE CONTEXT 193
Inleiding 193
5.1 RECONSTRUCTIE VAN DE INHOUD VAN HET
MIDDELNEDERLANDSE GEDICHT 193
Inleiding 193
Huge van Bordeeus (Nv) 194
5.2 ENKELE KENMERKEN VAN DE MIDDELNEDERLANDSE
BERIJMDE HUGE 206
Inleiding 206
5.2.1 VERHAALVERLOOP: COMPLEXITEIT VAN DE
HANDELING 206
5.2.2 UITWERKING EN EXPLICITERING VAN
VERHAALELEMENTEN 212
Schijn en werkelijkheid 212
Het eiland in de Rode Zee 217
Conclusie 218
5.3 LITERAIRE OMGEVING 219
Inleiding 219
Yvorijn van Monbrant 222
Kenmerken van enkele veertiende-eeuwse teksten 227
Tot besluit 237
5.4 DE NEDERLANDSE HUGE-TRADITIE: CONFRONTATIE
TUSSEN PROZAROMAN EN VERSFRAGMENTEN 240
Tot besluit 245
RÉSUMÉ 247
APPENDICES 252
1 Overzicht van de handschriften en drukken 252
2 Samenvatting Huon de Bordeaux en plaatsing Np en Nv 258
3 Analyse van Np 264
4 Lengte Middelnederlandse verstekst 269
INDEXEN 271
1 Eigennamen en geografische aanduidingen 271
2 Personen en teksten 277
LITERATUUROPGAVE 281
WOORD VOORAF
Mijn eerste kennismaking met Huge van Bordeeus was tijdens het doctorale werkcol- lege over deze tekst dat door drs. Jacques Tersteeg gegeven werd. Dit inspirerende col- lege leidde tot de vorming van een scriptiegroep, met de bedoeling een editie van de fragmenten en de prozaroman voor te bereiden. Van deze groep maakten, behalve ondergetekende, Marjolein Ludemann, Els Visser, Huub Vrijenhoek en Fred Wolthuis deel uit. Helaas is het nooit tot een integrale editie van beide teksten gekomen. Ge- lukkig betekende het einde van de werkgroep niet het einde van het Huge-onderzoek.
Prof. dr. Hans van Dijk zorgde ervoor dat het onderzoek een officiële status kreeg in de vorm van een AIO-plaats, wat mij in staat stelde het onderzoek naar Huge voort te zetten. Tijdens mijn aanstellingsperiode was hij mijn officiële begeleider. Na het einde van mijn aanstelling is dit overgenomen door mijn promotor prof. dr. Martin Gosman.
Eenieder die zich waagt aan de onderneming van het schrijven van een proef- schrift weet hoeveel tijd en energie daar in gaat zitten. Dit is zeker het geval na de aan- stellingsperiode, wanneer men geen deel meer uitmaakt van het universitaire circuit. Ik heb ervaren dat het niet altijd eenvoudig is om het schrijven van een proefschrift met een baan te combineren. Met name in de periodes waarin ook de privé-omstandighe- den niet gunstig waren, heb ik het proefschrift soms als een last ervaren. De juiste be- geleiding en mentale ondersteuning zijn dan van onschatbare waarde. Ik wil hiervoor mijn promotor oprecht bedanken. Zonder zijn steun op moeilijke momenten en ver- trouwen in de goede afloop van de onderneming, was zij waarschijnlijk niet tot een einde gekomen. Ook wil ik op deze plaats prof. dr. Geert Claassens bedanken voor het kritisch meelezen van de verschillende ontwikkelingsstadia van de tekst en de tijd die hij daarin gestoken heeft. Zijn commentaar was inspirerend en bemoedigend.
Daarnaast verschafte de werkgroep Karelepiek mij in al die jaren een weten- schappelijk kader dat mij stimuleerde het onderzoek naar Huge voort te blijven zetten.
Dit resulteerde onder meer in een aantal artikelen, vooruitlopend op het ‘grote werk’.
Verder wil ik de bibliotheken bedanken die materiaal voor dit onderzoek ter beschik- king hebben gesteld en/of waar ik heb mogen werken, te weten: de Österreichische Nationalbibliothek in Wenen, de Biblioteca Nazionale Universitaria in Turijn, de Bi- bliothèque nationale de France in Parijs en de National Library of Scotland in Edin- burgh.
Tijdens het gereedmaken van het manuscript heb ik hulp mogen ontvangen van verschillende mensen waaronder dr. Wim Vuijk die vele versies voor mij geprint heeft en veilig opgeslagen op zijn pc, drs. Eric Kuip en drs. Klaas Blok voor het kritisch lezen van de tekst en drs. Eva Albrecht voor haar hulp bij het opmaken van de stem- ma’s. Even belangrijk voor de afronding is de praktische en organistorische hulp ge- weest van mijn parafnimfen drs. Renske Stumpel en dr. Hans Voorbij. Hierdoor kon ik mij geheel aan het boek zelf wijden.
Hoewel je de beslissing voor het schrijven van een proefschrift zelf neemt en je zelf de eerste motivator bent om het project aan de gang te houden en tot een goed ein- de te brengen, wordt de kans van slagen een stuk groter als je weet dat je naaste omge- ving er eveneens vertrouwen in heeft en je steunt. Dit geldt voor mijn huidige werk- geefster Ada van der Giessen, die zich steeds flexibel opsteld heeft en mij extra tijd gaf om aan het boek te werken. Het geldt evenzeer voor mijn goede vrienden, die zeker in
De Franse Huon-traditie ix de laatste maanden hun zorgzaamheid op vele manieren lieten blijken. Niet in de laat- ste plaats geldt dit natuurlijk voor mijn ouders. Helaas hebben zij niet meer mogen meemaken dat het onderzoek is voltooid en het boek geschreven is. Zij hebben mij echter altijd hun onvoorwaardelijke steun gegeven. De wetenschap dat zij vertrouwen hadden in de goede afloop, heeft mij tot het einde toe gesterkt en geïnspireerd.
Tegen eenieder die gedacht en misschien gevreesd heeft dat ik nooit van Huge zou loskomen, wil ik dit zeggen: Huge is veilig naar de overkant gebracht en zal het (voorlopig) zonder mij moeten stellen. Het is tijd om de blik op andere zaken en on- derwerpen te richten.
x
LIJST VAN SIGLA
Hoofdletters duiden (nagenoeg) complete handschriften aan; kleine letters (die onder- streept zijn om ze beter zichtbaar te maken in het schriftbeeld) verwijzen naar fragmenten van handschriften.
Franse handschriften:
M = Tours, Bibiothèque municipale 936
T = Turijn, Biblioteca Nazionale Universitaria, L-II-14 P = Parijs, BnF, f. fr. 22555
R =Parijs, BnF, f. fr. 1451
b = Boston, archieven van de ‘Société d’Histoire du Massachusetts, z.s.
a = Alessandria, Biblioteca Civica, 195 Middelnederlandse handschriften:
mb = Middelburg, olim Middelburg Stadsarchief (hs.fragm. zijn verloren gegaan) l = Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk. 1352
br = Brussel, K.B., hs. II 719-49
n = Nijmegen, Provinciebibliotheek van de Nederlandse Jezuïeten, 5000 PB 52.
Dit handschrift bevat de fragmenten k en d.
k = Katwijk (afkomstig uit de bibilotheek van het Gymnasium te Katwijk a./R.S.J.) d = Deschamps (behoorde voorheen toe aan J. Deschamps)
Nv = de gereconstrueerde Middelnederlandse versie (op basis van de overgeleverde fragmenten)
Prozaromans:
Np = de Nederlandse prozaroman Hp = de Franse prozaroman Ep = de Engelse prozaroman
De sigla M, T, P zijn overgenomen uit Ruelle 1960; de sigla R, Np en Ep zijn afkomstig van Briesemeister 1902; siglum Hp is overgenomen van Raby 1998; siglum b van Sin- clair 1979 en a van Vitale-Brovarone 1983.
De sigla mb, l, n, d, k en br zijn door mij ingevoerd en corresponderen met de hand- schriften H33-36 van Kienhorst 1988. Nv is eveneens door mij ingevoerd doch dit siglum verwijst niet naar een overgeleverde tekst.
