Een pruik van paardenhaar & Over het lezen van een boek : Amartya Sen en de onmogelijkheid van de Paretiaanse liberaal

Tilburg University

Een pruik van paardenhaar & Over het lezen van een boek

Drenth von Februar, M.

Publication date:

2000

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Drenth von Februar, M. (2000). Een pruik van paardenhaar & Over het lezen van een boek : Amartya Sen en de onmogelijkheid van de Paretiaanse liberaal. Querido.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

EEN PRUIK VAN PAARDENHAAR

&

OVER HET LEZEN VAN EEN BOEK

Amartya Sen en de_{Onmogelijkheid}

Een pruik van paardenhaar

6

Over

het lezen van een boek

AMARTYA SEN EN DE _{ONMOGELIJKHEID}

VANDEPARETIAANSELIBERAAL

Proefschriftterverkrijging van degraad van doctor aan

deKatholiekeUniversiteit_{Brabant,op gezag van}

de_{rector magnificus, prof. dr. E A. van derDuynSchouten,}

inhet openbaarteverdedigen tenoverstaan van een

doorhet collegevoor promotiesaangewezen commissie

in de aula van deUniversiteitop woensdag _{29 maart 2000 om} I 6. I 5 uurdoor Marjolijn Drenth,geboren op

23 februari I 963te Coevorden.

22

AMSTERDAM

EM. QUERIDO'S UITGEVERIJ BV

Promotor: prof. dr. E.E.Berns

,//

K.U.B.

Bibliotheek Tilburg

Deauteurheeft voordeze uitgaveeensubsidie_{ontvangen uit}het

Amster-dams Fonds voordeKunst.

De illustraties in dit boek zijn voorzover mogelijkopgenomeninoverleg met

de rechthebbenden; wieverderrechten kan doen geldenwordt verzocht

con-tact opte nemen metdeuitgeverom alsnog ineenregelingtevoorzien.

Copynght © 2000 byMa,jolunDrenthuon Februar. Niets uit deze uitgave

mag wordenverveelvoudigd en/ofopenb:mrgemaakt,door middel van druk,

fotokopie, microfilm ofop welke andere wi ize ook, zonder voorafgaande

schriftelijketoestemming van Em._{Querido's Uitgeverij}BV,Singel 262, IoI 6

Ac Amsterdam. No pan of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from Em. guerido's Uitgeverij Bv., Singe| 262, IoI6 AC Amsterdam.

The partitioning of the book intostarred andunstarred

chapters does havesome_rationale, asidefrom reflecting the author's incurable schizophrenia.

INHOUD

Voorwoord van

_Marjolijn

_{Drenth g}

• Voorwoord van M. Februari • I3

DEEL I INLEIDING

•Het boek• 16

De kuise man en dewellustige man I 7

*Aantekeningen bij de Introductie * 18

Introductie I9

Wetenschapalsfictie 21

Niet Gelezen Bocken 33

* La marchande d'Amours * 42

Korteschets van deOnmogelijkheid 50

Prisoner'sDilemma 5 I

Pareto-optimaliteit 57

Pareto-optimaliteit inde casus van Lady

Chatterley's Lover 59 DEEL Il Zelftechnieken 73 *Zelftechnieken• 15 * Bewuste Leugens • 71 Bewuste Leugens 82

SensRationele_{Gekken 92}

Homoeconomicus:voortplanting 99

Noot II I03

De vrouwalsvoetnoot* I05

• De vrouw als voetnoot

*

II9

'ExperimentalStudies

of

ConsumerDemand Behavior

UsingLaboratory_{Animals' I23}

• De tweedekikker• I25 Sen en deeconomie van het 'as if' I 26

Transpositioncle_{coherentie 13 I}

Irrelevanteinformatie I37

Meta-ordeningen i40

* Correspondentie $ 151

Appendix&

.

Appendix* I57

Mensbeeld. Punt op de horopter 157

Pluralis_{modestiae I 64}

De innerliike democratie i65

* De verkoop* 1'13

De meervoudige-persoonlijkheidsstoornis 175

Meervoudigheid inde casus vanLady Chatterley'sLover I 78

DEEL III

*Slot* I 89

Samenvatting I 92

Epiloog I95 Verantwoording I97

Bibliografie vanNietGelezen Boeken Igg

Voorwoord

van

_Marjolijn

Drenth

Omdat ik wel eens voor Februari ben

_{opgetreden, en dat is g}

voornamelijk onbezoldigd en

uit

sympathie, veel eer heb je er niet van, vond ik dat ik nu kon vragen omeen _{wederdienst. Bij}

een van die zeldzame gelegenheden dat we elkaar troffen - het

was nacht, het was stilbuiten, de maan scheen, Februari leeft

dan op-heb ik mijnplanvoorgelegd en mijnredenen uiteenge-zet.

Ik

_{kreeggeen antwoord, maar}de_{volgendemorgen}al_begon

het boek.

Over het verschil _{tussen Tagesansicht en Nachtansicht las ik voor}

het eerst bij Jerome Bruner. In Actual Minds, Possible Worlds vertelt hij over de tijd dat zijn intuitie enzijn_verstandin oorlog

waren. _Overdag, als _{psycholoog, deedhij onderzoek naar} logi-sche _{deductie, tijdens} de nacht las hij deromans van _Conrad, Sartre, Joyce,Camus. En omhet evenwichttussen dagennacht in stand te houden schreef hijessays: Essays for the Left Hand -totdatdesocialewetenschap zo vankarakterveranderdedat'the

voices of the left hand and ofthe _{right came more publicly and}

raucously into discussion with each other'.Totdat de

weten-schapzelfessayistisch werd, zoujekunnenzeggen.

Denk niet dat ikhet formele onderscheid tussen dagen nacht nodigheb gehad om tebeseffen daterverschilistussen de me-thodologie van de wijsbegeerte en de methodologie van de

ro-man.De_verwijzingnaar bestaandeliteratuur ishierslechts een

jarenlang dat de wetenschap haar tegenhanger heeft in de

an-timonde van de literaire kunst. _{Althans, ik wist het} 's nachts.

Overdag kon ik, netalsBruner, voor het evenwichtvolstaan met

het schrijven van essays voor de linkerhand.

_Mijn

dagelijks werk, het _{onderzoek op} het grensgebied van moraalfilosofie

en normatieveeconomie, voltrok zichop verre afstand van de

nacht,volgensmethoden die gangbaar zijn indeprofessie.

Tot-dat_{ik,juist doorhet gadeslaan van}de_{ontwikkelingen in de}

wijs-begeerte, totdeontdekking kwam datde wetenschapzelf

essay-to istisch _{was geworden}-totdat ik alsde blinde katvanBlanchot, ziende datdenacht_{van gedaante veranderde,}achterde nieuwe

nacht aanrende die ik niet zag.

Wie zich rekenschap geeft van de verhouding tussen de stem-men van derechter- ende linkerhand, ofde _{meerstemmigheid}

vanhet subject(zoals het heet in deeigentijdse

literatuurweten-schap), zalmoetenaangeven hoenietalleen deinhoud maar ook

de vorm van_zijneigenonderzoek door die meerstemmigheid is bepaald. De vorm vaneentekstkanimmersin inhoudelijk op-zichtvan_{belang zijn, hij kan}eenbetekenis hebben en een

bewe-ring doen dielos staat van de materiEle strekking vandetekst.

Met vorm is hierniet_stijlbedoeld maar constructie, de ma-nier waarop de informatie in een tekst is georganiseerd. Mijn claim is dat ookeenwetenschappelijke tekst gebruikkan maken

van de inhoudelijkeaspecten vande _{tekstuele vorm; het is}

ver-volgens zinloos, of op zijn minst inconsequent, om die claim

alleen met inhoudelijkeargumenten en niet met gebruik van vormtechnieken teverdedigen.

Natuurlijk is het conceptvande multi-faceted individual

voor-al inhoudelijk van belangalsonderzoeksobject inde sociale

we-tenschap

of

geesteswetenschap. Maarzulk onderzoek zou onge-loofwaardig wordenwanneer deonderzoeker zelf zich niet op de een of andere manier alsmulti-facetedzou willen presenteren.

Hetgaatdaarbij niet omeen_{morele verplichting die aan de}

on-derzoekerwordt_{opgelegd,'practice what you preach', het gaat}

onder-zoek. Voorzover de auteur een _{persoon is, moet hij onthullen}

hoe de_{complexiteit vanzijneigenpersoonlijkheid}destructuur

vanhet onderzoek_{bepaalt. Wie het}individu_beschrijftals

aspec-tenpersoonlijkheid, moet aanduiden welkaspect vanzijn eigen

persoonlijkheid de pen hanteert. Bespreekt de _{auteur de}

alge-meen _{menselijke verzuchting 'dass ich eins und doppelt bin',}

dan moet hij zelfals_{dns und doppeltzijn positie kiezen.}

Dit boek isde neerslag vanzo'npoging tot reflectiviteit.

Gedu-rendehetonderzoekwerd steeds_{duidelijker dat}de_verhouding II

tussenhet economische en hetmorelesubject het bestte

begrij-pen is alsde verhoudingtussendiversebeschrijvingen van een

en hetzelfde individu. De filosoofen econoom _{Amartya Sen,}

rond wiens werk

dit

onderzoek_{zich concentreert,}hanteert

even-eens kernbegrippen die aanleiding geven tot het denken over

meerstemmigheid; ik wijs hier alleen op het begrip positional objectivity.

Toen ik danookbesloot de haast_{oneindig uitdijende}

discus-sie waarin ik mijal lezend had begeven te ordenenmetbehulp

van demetafoor van de _{meervoudige persoonlijkheid, moest ik}

tegelijk besluiten om vormte geven aanmijneigen meervoudig-heid. Ik kon,nadenkend over_{positiegebondenobjectiviteit en de}

aspectenpersoonlijkheid, niet anders doen danmijn positie

be-kendmaken en de aspecten vanmijnpersoonlijkheid ontsluieren. Ik moest, om geloofwaardig te blijven,het Nachtansicht

_bij

_mijn dagelijkswerk betrekken.

Dit boek is_{de neerslag van}een_{samenwerking. Ik heb}denacht opgeroepen, al ging dat niet zonder moeite. Wat weet een

filo-soof vande_{nacht? Maar ik vond op}dewerktafel vaneen_collega

een gedicht van Celan,de_enigedichter dieallefilosofen als hun gelijke beschouwen, en dat bracht me de sleutel tot het

nach-telijke gebied dat

blijkt

te behoren tot mijn wezen: 'Ruf's das Schibboleth, hinaus in die Fremde der Heimat: Februar'. En zo,

* Voorwoord van M. Februari #

De filosoof en ikbeleven een folie A deux in een stil park met IJ

oude bomen. Wanneer_zij

_{uitrijdt, blijf}

ik_{binnen, een vaag}

ver-moeden achter het regenboogvlies.Maar_{leest ze een boek, dan}

reisikmee-alseen_{paardenembryo, datfokkers veilig}vervoeren

* Het boek •

I 6 De cellen diezichsplitsen als je gaat schrijven. De apen die je

ontdekt.

Het was op de ochtend dat de kuise man het boek voorgoed

opensloegenbegonte_{lezen, dat ik}eeneigen levenging leiden. Ik ben eenmonster. Niet minder dande hersenspinsels van

Redon, die najarenvan academischestudie _zijnreeks Dans le

R6vebevolktenalsof ze, zegt dechemicusPasteur, gemaakt

wa-ren om televen. Was ik geen monster? Ik verliet de vrouw die mij met wetenschappelijke nieuwsgierigheid jarenlang had be-schouwd als haarfantasie en ik trad uit de droom naar voren, gemaakt omte leven.

Tot

allesbereid.

Dit is

een verhaal zoals er zovele zijn. Het gewone verhaal van

de onverschilligheid ende_{genegenheid. Het zalpas}gedaan zijn wanneer dekuise man hetboekdichtslaat en aldiedingen

De kuise man en

de

_{wellustige man}

AmartyaSenbeschreefdecasus vanLady_{Chatterley's Lover in I7} I970' in zijn_{boek Collective Choice and Social Welfare:}

0 m [De kuise man ende_wellustigemanmoetenbeslissen wie van m

hen Lady Chatterley's Loverzallezen:] Laat de sociale keuze

m

bestaan uitdrie alternatieven: meneer Aleesteen _{exemplaar K}

van_{Lady Chatterley's}Lover,_{meneer B leest het, of geen van}

beidenleest het.Wenoemen dezealternatieven

respectievelijk

a,benc. c

_M

Meneer A, de _{kuise man,} heeft maar het

_{liefste dat nie- M}

mand het_{boek leest,vervolgens dat hij het}

zelf

_{leest, en zijn #}

laatste keus is dat de zo'beinvloedbare' meneer Beraanwordt

blootgesteld, datwilzeggen,hij prefereertc_{boven a, en a bo- E}

C)

ven b. m

Meneer B,dewellustige_{man,heeft liever dat een van bei- 3} den het boek teest dan helemaal _{niemand, en} dan

heeft hij z

nog liever dat meneer A het boek leest dan _{hijzelf, want hij}

wil

datmeneerA wordt_{blootgesteld aan hetproza van}

* Aantekeningen bij de Introductie *

I 8 Meslecturessontfinies et jen'ouvreplus aucunbouquin

jusqu'& la ferminaison de monroman.

FLAUBERT

I * Had ik in een vandelandengeleefd waar, zoals dat heet, de zoetevrijheid van de_{oorspronkelijke natuurwetten nog heerst,}

dan had ik mij heelgraag, dat kan ik u verzekeren, Van top tot

teenenvolkomennaakt afgebeeld.Derhalve,lezer, benikzelf de

enige stof van mijn boek. Er is dan ookgeenenkelereden

waar-om U aan zulkeen_ijdeleenonbeduidende materie... Montaigne-Essays

Consider _{Gillian Armstrong's film}

of

Miles Franklin's novel,

My brilliant Career. Inthe opening scene, the young heroine, quite oblivious to awind stormblowing up around her on the

subsistence farm in the Australian outback, confidently puts pen

to paper andwrites

'This

storyisgoing to be allabout me!' The point-of-view of sucha_{first-person narrator}is_inevitably

restricted to whatshebelieves andthinks relevant.

Introductie

Thereissomething incommon betweensinging

romantic I 9 songsaboutanabstractmotherlandanddoingoptimization

exercises withan_{arbitraryobjective}function forasociety.

Z

While boththeactivitiesareworthy, andcertainly both are

•4

73

frequently performed, this book, I fear, will notbeconcerned

0 with either. c C AMARTYA SEN n •4 m

I * Gedurendedejaren dat ikmij voorbereidde ophet

weten-schappelijk publiceren kreeg ik advies over het schrijven van

artikelen ofonderdelen van een boek. De belangrijksteregel van

de_{wetenschap,begreep ik, is datje}allereerstalle_onderwerpen

opsomt die indetekstniet zullen wordenbesproken. Dezelijst

van belangrijke maarteverwaarlozenonderwerpen dient op zijn minsteenhalvebladzijdeinbeslagte_{nemen, en daarmee ben je}

al een goed eind op weg: nog maar 8 5 of 23 bladzijden te gaan. Ofschoon ik

dit

_{geleerde advies graag zouopvolgen, ben ik me}

er ook van bewust dat hetme _{ogenblikkelijk} middenin de

dis-cussie _{plaatst die ik in}dezestudiewil_{presenteren: de discussie}

overde _uitsluitingvaninformatie. Ik heb dan ookde conventie

op paradoxalewijze nualdoorbroken-en ik moet_erop

vertrou-wen dat delezer_{op eigengelegenheid zal}ontdekkenover welke

2 • Non habet nomen proprium:

_hii

behoorde tot de mensen die

nimmer ophouden zichte verwonderen dat zij een naam heb-ben, zoals men zich bijhet passeren vaneen_spiegelverwondert dat meneen_{gezicht heeft, en dat}hetjuist dat_{gezicht is.}

Marguerite Yourcenar-HethermetischzIPart

20

3 • Plots heb ikde_{behoefte gevoeld aan ietswat onmogelijk is.}

AlbertCamus-Caligula

4 0 [Wat ik

te vertellen heb is zo buitenissig dat ik bepaalde

voorzorgen moet nemen. Voor het onderricht in de anatomie bedient men zich_bijvoorkeur nietvanfoto's maarvan afgespro-ken schema's, die inalleopzichten van hettebestuderen object verschillen,behalvedat_{bepaaldestructuren-namelijk}diewelke

hette onderzoeken voonperpvormen-zijn behouden. Ik heb hier

WETENSCHAP ALS FICTIE

2 + Inhetrecht isdefictievoorbehouden aan dewetgever: het

is de wetgeverdie bewustin strijd metde_{waarheid bepaalde}

feiten

of

_{verhoudingen voor} waar aanneemt. Zo stelt de wet in artikel I:2 vanhetBurgerlijkWetboek dat chetkindwaarvan een

vrouw zwanger is als _{reeds geboren [wordt] aangemerkt, zo}

dikwijls zijnbelang

dit

vordert. Komt het dood ter_{wereld, dan}

wordthet geachtnooittehebben bestaan.'

Bekend in het rechtspersonenrecht is de fictieleer die werd

ontwikkeld door deDuitse_{rechtsgeleerde Savigny.} Hier wordt 2I

de_{rechtspersoonopgevat als}een_{fictie, door}de_{wetgever 'in het}

leven _{geroepen', en door de wetgever bedeeld} met _{rechten en 2}

plichten. +

_PO 0 0

3 * De

jurist Gerbrandy publiceerde in I946 een

dissertatie

over industriele eigendom waarin hij wees op het

belang van E

rechtsbeginselen voor wetenschap en rechtsvorming. Hij ging

ervan uit dat er_{bepaaldemateriele ('boven-willekeurige')}

rechts-beginselenbestaan die in acht genomen moeten worden bij de rechtsvorming; gebeurt dit niet dan zouer_{sprake zijn van}

niet-recht. Het voorbeeld dat _{Gerbrandy gaf van zo'n geval van} rechtsvorming datalsniet-rechtmoet wordenbeschouwdbetrof

een geval vanjuridischefictie. Het ging omde_{geschiedenis van}

Caligula,de_{krankzinnige keizer die de maan in zijn}bednoodde

enzijnpaardIncitatustotconsulbenoemde.Gerbrandy

weiger-de

uit

principe mee te gaan indezefictie:'Wieaanneemt dat het paard van Caligula werkelijk Consul van het _{Romeinse Rijk is} geweest,heeft het rechtvaarwelgezegd.'

4 • Met een aanderechtswetenschapontleend begrip van 'fic-tie' beschouwtdeze studiehet mensbeeld van de economische

theorie als eenwetenschappelijke fictie: alseen karakterisering die bewust_{in strijd met}de waarheid voorwaarwordt

[...] Allerleistemmen lieten zich nog horen.Erwaren_zinnige

en _{onzinnige dingen bij wat} zezeiden. De een _{sprak over de}

mens die, vandetoppenafdalend, zich weer in hetlaagland

be-vindt, waar zijn blik

nog slechts de naaste omgeving omvat.

'Maarde_{herinnering aan wathij heeft gezien kan hem nog}

lei-den. Als men niet meer kan zien kan men nog weten; en men kan getuigen van watmenheeft gezien.' Een andersprak over de schoenen, en zei hoeelkespijker, elke metalen punt als het

ware gevoeligwordt, alseenvinger die hetterreinaftast en zich

22 vastgrijpt aan de geringste oneffenheid; 'en toch zijn het maar schoenen, jewordt er nietmee geboren, en eenkwartier

verzor-ging per dagisgenoeg om zeingoede staattehouden. De

voe-ten daarentegen, daar ben je mee geboren, en jezultermee

ster-ven-tenminstedat denken we; maar is dat welzozeker? Zijn er geen voeten die huneigenaarsoverleven, of die v66r hen ster-ven?' (die stemlegde ik hetzwijgen op, ze werdeschatologisch).

Ren6Daumal-Deanaloge bergl

[Satan

Ne vouliez-vous_pasconnaitrela scienceP

Smarh (belle science?

Satan

Mais il n'y en a_{qu'une, c'est}la science, lavraiescience.

Centraal inonze_beschouwingstaatSens_{kritiek op}de

gedrags-basis van de economische theorie. Metdeze kritiek, het meest

prominentuitgewerkt in het artikel 'Rational Fools', voegt Sen

zich ineen_{langetraditie;zijnbeschrijving van de homo}

econo-micusals'socialmoron' iseeninstantie van_{het optreden van de} homo economicus als'theuniversal_bogey man'zoals _Machlup

hem_{heeft genoemd-Unmensch, monster(Lutz),losbol}

(Frank-furt), karikatuur(Gauthier), Erfolgsmensch (Tietzel).

[Een van de meest eloquente critici van de economische ge- 23

dragstheoriewasElton_{Mayo, grondlegger van}deHuman

Rela-tions-stromingbinnende_{organisatiekunde. 'Derapalie-premis- 2}

•4

se" - zo noemde Mayo de _{opvatting over} het _{menselijkgedrag p}

die_{ten grondslag lag aan de}economischetheorie ende_{klassieke o}0

C

organisatieleer.

Zijn

bezwaar gold met namedeideean van E W. n

-9

Taylor, die inThe_{Principles of Scientijic Management(I g I I) een Z}

pleidooi had gehouden voor de_{wetenschappelijke analyse van} het arbeidsproces.

Taylormeende dat_nauwkeurigonderzoek vande verschillen-de arbeidstaken en _{verrichtingen} moest uitmaken hoe de ar-beidsproductiviteit kon worden verhoogd en wat daarvoor de optimale taakverdeling zou zijn. Hijhaddaarbij nietalleen

aan-dacht voorde_{inrichting van}deformele_{organisatie, maar}dacht

ook na overdemanier_waaropindividuelewerknemers_tot

grote-re inspanning kunnen worden aangezet.Taylor kwam tot de

slotsom dat de _{belangen van} werknemers kunnen samengaan

metde_{belangen van}de_onderneming:wanneerde_{beloning voor}

dewerknemers wordt_{afgestemd op hun arbeidsproductiviteit,} leidt_{productievermeerdering automatisch}tot_{verbetering van de}

lonen.

Hoewel deze benadering uiteindelijk moest leiden tot een

rechtvaardigerbeloningssysteem en totindividueleontplooiing

vande werknemers, had Mayo toch problemen met het

mens-beeld vanhetTaylor-systeem. Deklassieke theorie over de

ver-hoging vande_{arbeidsproductiviteitberustte op}de_{opvatting dat}

in staat te werken volgens gestandaardiseerdewerkmethoden, en

alleenbereidtewerken ten behoeve vanheteigenbelang.Anders

gezegd, de theorie hanteerde een zo weinig sympathieke be-schrijving vanhetmenselijkgedragdateeniederzichzorgen zou

moeten maken wanneer God hierover een boektelezen kreeg:

de schrijver _{Nescio liet God, in} de _trein, weliswaar zuchtend

beginnen aan hetmanuscript van een dik boek overhet

Taylor-systeem, en hetisdaaromniet zeker of God het boek ooit hele-maal zal_{uitlezen, maar als hij} doorzet kan_{hij stuiten op de} ra-palje-premisse en die zalzijnmensbeeldvooraltijd_{tekenen. 25}

Ookdeeconomische theorie leunde naarde_{smaak van de Hu-}

•4

man Relations-stroming te zwaar op de rapalje-premisse. De p

0

klassieke,liberale economischetheorie ging uit vanhet grond- 0

principe dataaniedere_politiekeeneconomische_{organisatie een g}

•4

streven naar eigenbelang tengrondslag ligt.

Dit

principeis terug m

te voeren opdeideeen van_{David Ricardo,}maar,schreef Mayo, Ricardo begon al met de formulering van die ideeiln toen hij

eenentwintig jaar oud was. Tot die tijd hadhijzeven jaar lang bij

zijn vader indeeffectenhandel_{gewerkt, en}

it is not easyto believe that the seven years between the

ages

of

fourteen and twenty-one spent wholly in the

at-mosphere

of

stockbroking equipped himtounderstand the 'relationswhicharise _{spontaneously among} men_{living in} society.'Group lifeand_groupdetermination

of

individual

behaviorareprobablyattheirlowest expression ina stock-broker'soffice.2

Voor Mayo ginghetjuist omdebetekenis van_{dat 'groepsleven',}

om de invloed_{van groepsprocessen op}individuele_gedragingen.

AdamSmith, Ricardo en Quesnay nam hij dan ook niet in de

eerste plaatskwalijk dat ze teveeluitgingen vandeeconomische

abstractie van het menselijk handelen, hij verweet hun vooral

dat ze_geenaandachthadden voorde_{plaats die}deeconomie

in-namtenopzichte vandeoverige socialewetenschappen. Ze

26

5 + I have a long book to _write, a three year job.There are other situations arisingwhich I will not go into now but that is the one firm and unalterable thing I have. That god damned bookis_{going toget}written.

I'm

_{forty-six now and if I}am_going to beawriter

I'd

bettergoddamned well get to it. I've piddled

awayagreat deal of my time and I haven'tanawfully lot left. I don't think you can find anybody in my acquaintance to whom I have not loaned money and that is all right but now I need

help in the way

of

indulgence_{andsupport and Iam}asking for

the kind

of

support I have given to everyone else. _Jim Brady used to say that it was fun to pay off ifyou_{could afford it, and}

so it is but I can't afford it any more. I've got trouble coming

and badtrouble and I have the booktowrite and Iam going to

have to haveatleastthespiritual support ofmy friends if I have

any.

de _{sociale processen. Mayo} citeerde _{met instemming} Chester

Barnard,depresident van de NewJerseyBell Telephone

Com-pany, die beweerde datAdam Smith en zijn opvolgers het

be-lang van economischefactoren sterk hadden overschat:

'Daar-door is de mens in de gedachte van velen tegenwoordig nog

steedseen"homoeconomicus" met eenpaarniet-economische

attributen:3

Nadere bestudering van de sociale _{werkelijkheid leerde dat}

hetaantal mensen dat_{doelgericht handelt}

uit

_eigenbelanguiterst klein is; alleen bij gebrek aan enige socialeorganisatie _{zouden 27}

mensen _{teruggrijpen op} het _{eigenbelang als handelingsmotief.}

De drie uitgangspuntenvanRicardo's economie_{(de rapalje-pre- 1}

misse, eigenbelang als motiefen doelrationaliteit als

_{middel) i}

konden daarom _{slechts gelden}inextremesituaties. Met andere g

woorden, schreef Mayo,onsonderzoeknaareconomischefeiten %

..4

staat op zijn kop; wehebben, als het ware,een

_{uitgebreide pa-}

thologie, maargeenfysiologie,eenuitvoerige studievan

abnor-male socialedeterminanten, en geen van de_normale.]

s *

Sensartikel'Rational Fools' isdeaanzet toteenfysiologie,

een aanval op de pathologische aspecten van de economische

theorie.Het artikelvertoontveelovereenkomsten metdekritiek

van Mayo. Zo hangt Sensoordeel over de_{beperktheid van het}

economischemensbeeldnauwsamen meteen

wetenschapstheo-retische visie opdeplaats die de economieinneemttenopzichte

vanandere _{wetenschappelijke disciplines. Degedragsbasis van} de_{economische theorie is te smal, de}'informationalbasis' te

se-lectief,de_{'one-motive theory'}van_{menselijkgedragbeperkt zich} te veeltotaspecten van de mens diealleen voordeeconomische wetenschap van belangzijn. Informatie dieafkomstig is uit de

overige sociale wetenschappenwordt doordeeconomische

theo-rie_{niet betrokken bij}de_{formulering van het economisch}

28

6 * All

Picturesthat's Painted withSense &with Thought

Are Paintedby Madmen as sure asaGroat. Blake

Een filosoof iseen_{scheppend kunstenaar,zelfs al heet hij Kant.}

Sen stelt zich inhetartikelallereerst de_{vraag hoe het}

moge-lijk is dat er indeeconomischetheoriewordt gekozen voor een

veronderstelling waarvan _{tegelijk wordt aangenomen dat die}

fundamenteel_{onjuist is. Hijgaatdaarbij uitgebreid in op de} po-sitievan _{Edgeworth, auteur van}deberuchte uitspraak dat 'het

eerste _{beginsel van}deeconomie is dat iedereactoralleen door

eigenbelangwordtgedreven'. Edgeworth was erzelfterdege van

overtuigd dat

dit

beginselniet realistisch

is-Sen

zoekt een

ver-klaring voor die tegenstrijdigheidtussen_{Edgeworth' principe en}

zijn beeld vande

werkelijkheid. 29

6 * Er zijn

meer _{theoretici die, in} de

termen van Mayo, het z

•4

pathologische karakter van het economisch mensbeeld

_{onder- p}

0

kennen, maar diedeirrealistischeaanname van dehomo econo- c micus verkiezen. Ook John Stuart Mill, wel deverwekker van R H

economicman_{genoemd, legt er de nadruk op dat zijn schepping}

moetwordenbeschouwd alseen theoretischefictie:

Political Economyconsidersmankindas_{occupied solely in} acquiringand consumingwealth ... Not that any political

economist was eversoabsurd as to supposethat mankind are really thus constituted,butbecause this is the mode in whichsciencemustnecessarily proceed.4

Volgens dergelijke auteurs is de _{geldigheid van} een mensbeeld

binnen het _{beperkte model van} de _{economie niet aan de orde,}

het gaat om de_{vraag of}hetmodel relevant is voorde economi-sche theorie. Hun karakterisering van de economische mens

doet slechts dienst in een _bepaalde context: die van wat Sen

noemt'het betrekkelijkabstracteonderzoek' naarderelatie

tus-sen egoTsme en algemeen belang. Er moet antwoord gegeven

worden opeenafgebakende vraag, waarin eennauw omschreven

opvatting over het menselijkgedrag al van tevorenbesloten ligt. 'Zolang we bezig zijn die vraagte beantwoorden, zijn we niet vrij om vandeze_{conceptie af}te_{wijken,'zegtEdgeworth, die zo}

zonderzichzelftegentespreken kanuitgaan vaneen

basisprin-cipe dat naar zijn eigen mening niet strookt metde

30 1 + In my review I tried to suggest that clinical psychologists might write fascinating histories. Put professionals out of business.

Megalo-mania for the Pharaohs and Caesars. Melancholia in the Middle Ages. Schizophrenia in the eighteenth century. And then this

Bul-garian, Banowitch, seeing all power struggles interms_{of paranoid}

mentality-Saul_{Bellow-Herzog}

8 • We have no one law that governs us. Formethere is only

one law: I am L And that isn't a law, it's justa remark. One is one, but one is not allalone.

Meerrecent heeft

Milton

_{Friedman zich uitgesproken voor}

het standpunt dat empirische toetsing van deaannames van de economischetheorie in het_{algemeenoverbodig}is. Veronderstel-lingen dienende_{werkelijkheid niet}tebeschrijven,maar_zodanig

te versimpelen dat ze voorspelling van economische gevolgen

mogelijkmaken.Friedmangaatzelfs zo ver om testellen dat

aan-namesmaarbeterniet realistisch kunnen

_zijn:'to

be_important...

a hypothesis mustbedescriptivelyfalse initsassumptions.'5

7 + NaasteconomenalsEdgeworth_{en Friedman, die de homo 3 I}

economicus bewust als fictie in hun theorie opnemen, zijn er

ook auteurs diede_{beschrijving van de homoeconomicus niet als z}

·4

pathologie maar als fysiologie presenteren. Zo

vraagt de eco- p

0

noom Stigler inzijnTanner Lectures: 'Bezittenmensenethische o overtuigingen die hun gedrag beinvloeden op een

manier die g

-4

niet wordt_{gedicteerd door, en dus}in_{conflict is met, hun eigen m}

lange-termijn-nutsmaximaliserendgedrag?Dezevraag naar het bestaanvan effectieveethischewaarden_{is,uiteraard, een} empi-rische vraag en zou in principe direct testbaar moeten zijn.'

Stiglers voorspelling luidt dan dateen_{dergelijke empirische test}

zou leren dat de mens_{inderdaad 'eeuwig}een

nutsmaximaliseer-der is-in zijn huis, in zijn kantoor [...], in zijn kerk, in zijn

we-tenschappelijk

_werk-kortom,

overal'.6Het lijkt eropdat

derge-lijkeauteurseenabstractieaanzien vooreenrepresentatie van de

werkelijkheid,een _{filosofische positie die} haarkortste

uitdruk-king vindt ineen_gedichtvanAnnie M.

G

_{Schmidt, waar zij op} de_vraag:'Waarom schilderdePicassoeenblauwe_{vrouw met vij f}

borsten?'_{pertinent antwoordde: 'Zij wis zo.'}

8 •

Sens_{kritiek op}de_{gedragsbasis van de economische}theorie hangt nauwsamen met zijn opvattingen over de relatietussen

ethiek en economie. In de casus van _{Lady Chatterley's} Lover

wordt,impliciet, duidelijk hoe volgensSeneconomische en

32

9 + Moncher_{Monsieur Derrida,}

Het bestaat,het bestaat toch, dat ene boek. Ik weet dat u de idee van het boek moe bent. Maar ik ben_{het raadsel van het lezen op}

het spoon

K. Huizing-Der

Buchtrinker

Men kan zich er nietvanweerhouden deafwezigheidtewillen beheersen en toch moeten we altijd loslaten. Starobinski

be-schrijftdebasiswet die deruimteregeert waarinRousseaualdus

van plaatsmoetveranderen:

'Hoe zal hij het misverstand overwinnen dathem ervan

Het is deinzet vandezestudie omSens benaderingtevertalen naar een meer filosofische _themathiek; dat wordt in de tekst langstwee verschillendewegenbereikt.

Allereerst, inhoudelijk, geef ikeenandereinterpretatie aan de Lady Chatterley'sLover-casus dan Sen. _Mijnvoorstel is om de verhoudingtussendediversedisciplines indecasus tebegrijpen

vanuitde verhoudingtussen demensbeelden die inde discipli-nes _{worden gehanteerd. De nieuwe interpretatie van} de casus

leidt tot een kritiek op Sens oplossing van het onderliggende

probleem en vervolgens tot een alternatieve visie op de

plaats 33

vande ethiek.

Ten tweedelicht ik mijn claim toe in de _{constructie van de 7}

tekst. Het dilemma dat zich voordoet in de

casus van Lady j

0

Chatterley's Lover is door Sen beschreven in

_{termen van uit- 0}

sluitingvaninformatie. Omtelaten zien hoe dieuitsluiting van R

informatie in wetenschappelijk werktot_{stand komt, heb ik ver- E}

schillende _{vormtechnieken gebruikt. Onafhankelijk van de} in-houdelijke bespreking doet zo ook de vorm van dit boek

uit-spraak overdeuitsluitingvaninformatie.

Een van de _{hier gebruikte vormtechnieken is} de_bibliografie

van Niet Gelezen Boeken.

NIET GELEZEN BOEKEN

9 * De

wetenschap verliest het van de fictie in imaginaire bibliotheken en pseudo-bibliografieen.

In I995 publiceerden de KNAW, Nwo en de VSNUgezamenlijk

een Notitie Wetenschappelijk Wangedrag waarin zij stelden dat

onethisch wetenschappelijk gedrag, zoals plagiaat en het invoe-ren vanfictieve_{onderzoeksgegevens, weliswaar nogbetrekkelijk} weinig voorkomt maar 'doordetoenemende drukop

onderzoe-kerstotpresteren' toch steedsvakerwordtgesignaleerd.7

Eerder in datzelfde j:tar I995,l'Ann6ePasteur,toenFrankrijk

de _{honderdste sterfdag herdacht van} de _microbioloogPasteur,

waarde? Hoe te ontsnappen aan de gevaren van het

geimpro-viseerde woord?Tot welke andere _wijze van communicatie zichtewenden? Door welk ander middel zichkenbaar te

ma-ken?

Jean_Jacques verkiest_afwezig

te

zijn en teschrijven.'

Derrida-De la Grammatologie Niet schrijven, dat kan ook.

MargueriteDuras-Schrijven

34

IO * I l * Welke laatste gezichtsindruk werd hem door de

spiegel toegestuurd?

De optische reflectie van_{verscheidene omgekeerde boekdelen,}

die onjuist en niet in de _{volgorde van de gemeenschappelijke}

letters met hun fonkelende titels stonden gerangschikt op de

tweeboekenplanken ertegenover.

Louis Pasteur van Gerald Geison. Al tweejaareerder had

Gei-sonin_{Boston op het congres van de}American Association for the Advancement

of

Science onderzoeksgegevens gepresenteerd

waaruitbleekdat Pasteur zichopgrote schaal had_schuldig ge-maakt aan _{wetenschappelijk wangedrag. Met}de _{publicatie van}

de_{biografiekreeg dezebeschuldiging}aandachtin_{ruime kring.}

Geison, een _{wetenschapshistoricus} van _{Princeton University,}

had in het persoonlijke archiefvanPasteurde

laboratoriumjour-naals _{bestudeerd; ondanks} de _{nadrukkelijke wens} van Pasteur

dat

dit

archief voor altijdgesloten zoublijven, was het in I975 35

vrijgekomen voor onderzoek.

Uit

_{bestudering van} de

aanteke-ningen bleek nietalleen dat Pasteur _{nogalslordig omging met 2}

de publicatie vanzijneigenonderzoeksresultaten, maar ook dat i C

hij zonderverdere _{verantwoording zich} de _{onderzoeksresulta- 0} ten van anderen had toegeEigend.Tijdens zijn

voordracht in

•4

Boston verwees Geison naarhistorisch onderzoek waaruit was m

gebleken dat ook andere gerenommeerde wetenschappers

tame-lijk

lichtzinnig waren _{geweest in} de _{verantwoording van hun}

gegevens.

Naar aanleiding van deze_onthullingen waarschuwde Bruno Latour tegen een al teidealistisch beeld van wetenschapsbeoe-fenaren: _{'Wetenschap is in} vele _opzichten net _{politiek. En we}

moeten_{wetenschappers}evenals_politiciwantrouwen.,8

I o * Waarbestuderingvanlaboratorium journaals

of

reproduc-tie van _{experimenten honderd jaar na}de _{sterfdag van een}

filo-soofniet_altijdgoedvoorstelbaar is, rust indefilosofie_op

noten-apparaat enbibliografieeenzware taak alsinstrument van ver-antwoording.

Nu in

deze inleiding de term 'fictie' is geintroduceerd

lijkt

het verstandig eroptewijzendataandacht voor het gebruik van

fictie in de wetenschap, _{uiteraard, niet vanzelf} leidt totbegrip voor _{het opvoeren van fictieve onderzoeksgegevens en het}

op-stellen van imaginaire boekenlijsten; het verschiltussen het

ge-bruikvanfictie inbeide gevallen hoef ik hier niet uitteleggen.

mo-Thoms telefoon- en telegraafgids van Dublin, 1886

Denis Florence _{M'Carthy, Dichtwerk (blad van rode beuk als} leeswijzer op p. 5).

Shakespeare,Werken(donker karmozijnrood marokijn, met

gou-den stempel).

Rekenvademecum_{(bruin linnen).}

De geheime geschiedenis van het hof van Karel II_(roodlinnen,

ge-stempelde band).

Gids voorhet_{kind (blauw linnen).}

36 Natuurschoon inKillarney (stofomslag).

Onze jonge jaren door William O'Brien, parlementslid (groen

linnen, lichtverschoten, envelop als leeswijzer op p. 2I 7).

Gedachten van_{Spinoza (kastanjebruin leer).}

Geschiedenis van hetheelal doorSir_{Robert Ball (blauw linnen).}

Ellis, Drie tochten naar Madagaskar (bruin linnen, titel

onlees-baar).

De brieven van Stark-Munro _{door A. Conan Doyle, eigendom}

vandeDublinseopenbare_bibliotheek, Capel_{Street Io6,} uit-geleend op 2 I mei (de dag_{voor pinksterzondag) I904,}

inleve-ringsdatum 4 juni I904, _{I3 dagen} overtijd _{(zwarte linnen}

band,

wit

etiket met letternummer).

Reizen in Chinadoor 'Viator' (gekaft met pakpapier, titel in rode inkt).

Filosofie van de Talmoed(ingenaaide brochure).

Lockhart,Leven van Napoleon (omslag ontbreekt, aantekeningen in de marge,waarinde_{overwinningen van}de_protagonist

ge-minimaliseerd enzijnnederlagen overdrevenworden). Soil undHaben_{door Gustav Freytag (zwart karton, gotische}

let-ters, sigarettenbonalsleeswijzer op p. 24).

Hozier,Geschiedenis van de Russisch-Turkseoorlog,(bruin linnen,

2 delen,met_{etiket 'Garnizoensbibliotheek, Governor's}

Para-de, Gibraltar'op verso van omslag gekleefd).

Laurence Bloomjield inIerland door William Allingham (tweede uitgave, groenlinnen, klaverblad in goudopdruk, naam van de

an-gelijk informatie geven over de literatuur die bij het schrijven van dit boekis _gebruikt.

De verantwoording dieeenauteur middelsde_{bibliografie kan} afleggenisechter beperkt.

Zo geldt niet vooralle literatuur dieniet inde _{bibliografie is}

opgenomen, datdeauteur die ook_{werkelijk niet heeft gelezen.}

En al is het voor de meeste boeken en artikelen die buiten de bibliografiezijngebleven _{volstrektirrelevant om} teweten of ze gelezen zijn of niet, toch kan hetinenkele gevalleninformatief

zijn wanneer een auteurvermeldt dat hij een publicatie

_{welis- 37}

waarheeftopgemerkt-maarhaarbewust terzijdeheeft

geschoven.

-Z

-'

=

I I • In

'Purely Internal Consistency

of

Choice' beschrijft g

Amartya Sen hoe hij in I960, op bezoek indeVerenigdeStaten, %

-4

werd uitgenodigd bij Amerikaanse collega's

thuis 'at 8 pm:. m

Sen nam aan, opgrond vandeIndiaseen_{Engelsegebruiken, dat}

hij wasuitgenodigd om tekomen eten - dus weigerde hij de bij aankomst aangeboden notenen_{crackers, om}zijneetlust niet te

bederven. Pas toen er ook koffie en ijs werd geserveerdbegreep

Sen dat hij zichhad _{vergist en}'viel_{onmiddellijk aan op de}

no-tenencrackers'.Sen pleegde met

dit

gedraginbreuk op een

be-kendrationaliteitscriterium:Eigenschap a.

Dit

criteriumhoudt in dat wanneereen _bepaald alternatief x is_{gekozen uit een set}

van alternatieven T, xook gekozenmoetworden uitdesubset S

van T, mits x ook totdesubset Sbehoort. InSensgeval zou dit

betekenen dat, aangezien hij uit deruimekeuze van _{koffie, ijs,}

notenen_{crackers (set T) koos}voornotenen_{crackers (x), hij ook}

uithet kleinereaanbod van alleennoten en _{crackers (subset S)}

de notenen_{crackers (x)}hadmoeten kiezen.

Nu geeft Sen toe datzijngedragniet beschouwd hoeft te

wor-den alseen'echte' inbreukop Eigenschap_a,omdattentijde van

zijnwonderbaarlijke bekering totde noten en crackers zijn ken-nis inmiddels was _{uitgebreid: hij wist nu dat er van} een diner

geen sprake zou zijn. Maar,schrijft hijverder, het isvan belang

tiek zetwerk in_{dessendiaan, voetnoten van de}auteur in non-pareille, marginale aanwijzingen in brevier, titels in kleine cicero).

Het verborgen leven van Christus(zwart karton).

In het spoor van dezon (geel linnen, titelbladzijde ontbreekt, 10-pendetitel).

Hoe krijg ik een krachtig lichaam?door Eugen Sandow (rood lin-nen).

Korte doch duidelyke grondslagen der geometric inhetFranfch

ge-38 freven doorE Ignat.Pardies en inhet Engelfchvertaeld door

John Harris, Dr. theol., Londen, voor Knaplock gedrukt in de Bifhop's Head,MI)CCXI, metepiftel opgedragen aan zijn

waerde _vriend, deWeled. Charles Cox, Parlementslid voor

het districtSouthwark en op het schutblad een met inkt ge-calligrafeerdeverklaring attesterend dat het boek het eigen-dom is _{geweest van} Michael _{Gallagher, gedagtekend heden} den Ioden Mei I822 en methetverzoek aan denperfoon die het vinden zou, zoo hetboekverlorenofverdooldwezen zou,

het terug te bezorgen aan Michael Gallagher, timmerman,

DuferyGate, Ennifcorthy,graeffchap Wicklow, defchoonfte

plaetster wereld.

Welkebespiegelingen gingen doorzijn geesttijdens het proces

van hetweeromkeren van_{de omgekeerde boekdelen?}

De noodzaak van orde, een _plaats voor alles en _{alles op zijn}

plaats; de gebrekkige waardering die vrouwen voor literatuur

aan dedagleggen; de incongruiteit van een ineenbeker gekegde

appel...

James Joyce

-Ulysses

I 2 *

Hij

wilde datdelezer zelf, ineigenpersoon, zich een

me-ning kon vormen, proefondervindelijk... Dat ie zelfde

hoofd-wetten van het heelal ontdekte... die sterren en zwaartekracht

beheersen...

Hij

wildede_{lezer, die luie hond van} eenlezer...

gebaseerd op het rijkere menu dat nu werd aangeboden: 'de

waarde die ik, met _{reden, had toegeschreven aan} de noten en

crackers schootomhoog op het moment dat ertevens koflie en ijswerd geserveerd'.

De in de rationele-keuzetheorie _gangbare voorwaarden van interne consistentie gaan ervan uit dat variaties in het menu geen gevolgenhebben voor derangschikking van de

alternatie-ven. Sensvoorbeeld leert dat het_{verstandig kan zijn om de}

al-ternatieven opnieuwteevalueren wanneer het menu, de set van keuzes, verandert. Zoals de komst van

koffie en ijs duidelijk 39

maakte dat er niet _{gegeten zou worden, zo} kaniedere

verande-ring vanhet aanbod informatiegeven overde omstandigheden. 2

-4

Dat isde _{'epistemischerelevantie van het menu'. ,} 0 0 C r) -4 „'

I 2 * Terug naardebibliografische verantwoording. De

gebrui-kelijkeliteratuurlijstmiskentde_epistemischerelevantie van het

menu. Zo'n _{lijst geeft} informatie over de keuze die de auteur

heeft gemaakt,de_{richtingwaarin hijzijn gedachten heeft laten}

Met_{groteijver heb ik in}deze _{laatste jaren degeest}bestudeerd.

De psychologie van het denkproces. De methodologie van de

wetenschap.TheorieEn over geld, en over schaken. _Maar

giste-ren, nog voordat ik me goed en wel had _{geinstalleerd aan mijn}

werktafel, viel plotseling miin blik op de naam vandeauteur die

stond vermeld op het omslag van het boek Uberdie

Willenstiitig-keit und das Denken. Ach, stond er. Narziss Ach. Ik heb de na-men bekeken op het omslag van de drie andere boeken die ik

had klaargelegd en ik hebnietverder gelezen. Opgestaan en naar

40 huisgewandeld.

-Ach,

-Freytag, -Feyerabend,

Maar ze _{geeft geen} informatie over de set van alternatieven waaruit werd _gekozen. Dat maakt dat _belangrijke informatie

overde _{gemaakte keuze}ontbreekt. _{Immers, 'in}het_{algemeen is}

het kiezen vanalternatief x uit set Sniet_{precies hetzelfde als het} kiezenvan_hetzelfdealternatief x uit set T'-aldus Sen. Het kan van belang zijnteweten dateenauteur eenkeuzeheeft gemaakt

tussen boek A en boek Ben _{uiteindelijk voor} A heeft gekozen.

Het kan vanbelang zijn teweten dat boek C niet totde alterna-tieven_{behoorde, met andere woorden, dat de}setslechts bestond

uit

de

boeken A en B. 4I

Wanneerwerecht willen doen aande_{epistemische relevantie}

van hetaanbod van literatuur (en zo zijn weweer

terug bij de 7

paradoxalesituatie waarmee dezeintroductiebegon)zullen we +,

0

moeten _{spreken over} de _uitgesloten

_{informatie en dus ook de c}

C

niet-gekozen alternatieven uit desetmoetenbenoemen. 0

-4

m En daarom gaatdeze_{studie vergezeld van} een _{bibliografie van}

* La marchande d'Amours *

I

42 Het

was herfst. Het was de dag van de vlucht in de yen. Het

feest van de_verspillingwaaide als rood blad doordestraten. In

Bretagne raasde een boer doorzijnkudde_{schapen enhij}doodde ze alle.

Hetwasherfst. Ik zat indevroege ochtend aan het open raam te

ontbijten met yoghurt en bosbessen en las de post, die in een keurig stapeltjenaast miintheekopjewasgelegd. Een comitt van intellectuelen vroeg of ik wildemeewerken aaneenbundel over

de ethische dimensies van de wereldeconomie: 'Siles auteurs

participent, c'est par engagement politico-culturel, nous ne

comptons doncpas payerdes honoraires.'

Ik legde mijnleesbril _weg, schoofde_{ontbijtbordjes opzij en}

dacht nogeenogenbliknavoordat ikde_{bibliotheek in liep waar}

juistdebankierJakobHerzbeermijnboekjaarafslootmetwinst.

Ik overhandigde de brief en het werd voorjaar in Australie, in Darwinzongen de vogelstoen_Jakob Herzbeerhetpapier weer dichtvouwde, zijn benen op mijn bureau _{legde, een van mijn} sigarenopstak en mij verleidde.

Het was de dagdatHarsanyide_{Nobelprijs won.}

WanneerJakob Herzbeer je voordeeerste maaluitnodigt in zijn huis op het land neemt hij je mee naar de hal bij de

noordin-gang, waar tegenover het rek metde _{wapens het portret}hangt

van zijn achttiende-eeuwse voorzaat_JuliaCacouault de la

Mi-mardi6re. Zeis gepoederdendraagt een poufausentiment: een

ver-stopt achterde porseleinen vaasjesmetseringenen waarin met vlechten en linten een eerste druk vanDe bijenfabelisvastgezet,

zodat je nog net demoraal kuntlezen wanneer_Juliahaarhoofd

naar links draait en je _{toeknikt. Het} verhaal gaat, _{zegt Jakob} Herzbeer als hil je het schilderij laat zien, dat Julia_{De bijenfabel}

alleentijdenshetposeren inhaarpruikhad geschikt. In het da-gelijkslevengingenerlieflijkertekstenschuil achterde_krullen,

want Julia was een gulle vrouw, une grande horizontale, en ze

zeggendatmensenna_{Julia's dood}nog dagenlangdevogels

heb-ben gehoord dievanuit de pouf in het grafgemene liedjes flo- 43 ten. Maar dat zijn_verhalen, zegtJakob als hij de trap op loopt

en je haast gedachteloos langs de rest van decollectieleidt.

De eerste keer dat hijjeuitnodigt in zijn huis op het land

ver-telt hij je nog niethoe_{Julia aan} haarfortuin isgekomen en de familie aan haar bezit. _{De verkoop} vanVenus is een verhaal apart. .* -3-4/5 1 * 40, ' _{3-j- ... · 1,.... I} /...1'..0 ,, 0 0 rh . ... »1,0 -Ii. . ».».

9*

1' F J:tr *

2

Het_{werd middag enwe kregen}delunch _{geserveerd in de} lees-kamer. Met zijnbenen opmijn_bureau,voeten tussende

appel-schillen, verteldeJakobHerzbeer me al zijn verhalen over het

landgoed, over de _liefde, over_{Julia en} de vermaarde schilder Fuseli. Het waren oude _{familieverhalen over voorspoed en}

fortuin die, zei hij, niet verlorenmochten gaan.

Hij

praatte en ik knikte. En_{hij praatte en ik schreef}in_{gedachten alles op:}

44 'Toen Julia in het landhuis kwam wonen, gafzeopdracht om in de eetkamer een deur aan tebrengen diedirectuitkwam op het park. Zo kondenhaar gasten opwarme zomeravonden met een

glaasje zoete wijn door het park lopen, langs deorangerie naar

de koeienstallen, waar destaljongeneenstraal melk warm uit de

uier in de wijn liet stromen. Op winteravondenzaten_{de gasten} nahetdiner inde salonenbewonderdende_{vrolijkeprenten die} overdagveiligopgeborgenlagen indeladekast.

Geen vandegasten wist waar_{Juliavandaan kwam, en er was}

niemand die het wilde weten. De gasten kwamen en gingen,

zwierven door de_tuin,jaagden opfazanten,speeldenkaart in de

biljartkamerenwanneer een van henvertrokwarendeanderen

zijn naam al_vergeten. Misschien kwam_hij weken

of

maanden

later terug, maar dan had hijeennieuwe naam ende_gasten

zou-den zweren dat ze hem_nognooit_{hadden gezien.}

Het was dus zo, zeggen ze,dat Julianergensvandaan kwam

en zomaar op een dag in het landhuis verscheen. Het huis had

lang leeggestaan, maardenieuwebewoonsterbracht het inkorte

tijd op orde. Ze liet

het behangen met exotische tapijten, ze

kocht klokken, bestelde commodes en _{porseleinkasten met}

bloemmarqueterie, zezochteen_{rococokabinetorgel uit voor de}

muziekkamer,zeontbood_{de pachters en}huurde_personeel.

Het enige levende wezen dat meekwam met_{Julia naar het}

landhuis was het paard Eclair IV. En hetwas _Eclair,

dit

blauw-grijzepaardje metzijn _{donkere ogen, dat Julia}vanalles wat zij

bezat hetdierbaarstwas. Iedereochtend maakte zeeen

in de stal. _{Daarna wijdde ze zich aan haar werk: organiseerde} een bal_{voor schoolkinderen, of}een_{ontbijtfeest dat om drie uur} 's_{middags begon eneindigde om middernacht. Dat was in de}

tijddat_Julianognooithad gehoord vandegroteschilderHenry

Fuseli.Terwijl_{Julia aandachtig van}haartipsycakeproefde, die

gemaakt was metgroenepruimenenvoldoende zoetesherry om haar zacht in slaap te brengen, at Fuseli grote stukken rauw

vleesvlakvoordat_{hij slapen ging, in de hoop datzijn}

spijsverte-ringhemnachtmerries _{zou bezorgen}en helsevisioenen.'

45

Die avond prees ik me _gelukkig. Nooit _{gedacht dat ik genoeg}

geld had om vrij te nemen en een bijdrage te schrijvenpar

enga-gementpolitico-culturel.Maar Jakob Herzbeer zei van wel.

..

% i

3

'Katten,'zeiJakob, 'moet jenaiedereverhuizing ineen

kussen-sloop stoppen enflinkrondslingeren. Ze komenweliswaar wat

verdwaasd weer tevoorschijn maar zijn hun orientatie kwijt en

kunnen met voorzichtigepassenopnieuw beginnen.

Julia zat in bed en luisterde naar het nutteloze zingen in de

klimop. Ze wachtteop niets.

Er lag een kat in de zon,buiten bij hetbeeld van Silenus.

Ie-46 dere keer dat er een insect tegen zijn oor tikte schrok hij even

wakker, maar sliep alverder nog voordatzijnhoofd weer op het kiezellag._{Julia keek naar hem en}probeerdeeenogenblik,

terug-zakkend inde_{kussens,zijnslaap na te bootsen, maar ze was}

de-ze morgen al telang wakker geweest. Ze gingovereindzitten.

Julia had nooit verdriet. Iedere _ochtend, wanneer ze wakker werd, wanneer zede zachte lakenstegen zichaanvoelde, en ver wegde geluiden hoorde van hetpersoneeldat voorbereidingen

maakte voor het_{ontbijt, was zehaar geschiedenisopnieuw} ver-geten. Ze stond op en kon zonder veel nadenken aan het werk

gaan. Maarvandaag, terwijl ze het dek van zichafsloeg en

aan-stalten maakte om haarbenen uit bed te _{zwaaien, vandaag zag}

Julia plotseling door het raam hoe erbuiteneen

kluit

aarde uit de hemel viel,enjuist toen zezichdaarover verbaasde verander-de verander-de aarverander-de in een _{kluwen vechtende vogels dat vlak boven de}

grond naarallekanten_{uiteenspatte-nette vroeg voor de kat, die} pijlsneltoeschoot.

Zittend op de rand van hetbed _{merkte Julia hoe}er langzaam

een beeld _{opdoemde uit haar geheugen, een} vage herinnering

aan haar_{jeugd, en ze wist dat het}eenvoorteken was van nade-rend_{onheil. Buiten keerde de rust weer, de vogels}waren

neer-gestreken in derodebeukenbomen naast devijver en de kat had zich, verongelijkt, teruggetrokken op hetterras._{Binnen zatJulia}

op de rand van haar bed en zag haar geboortestadterug, het gro-te marktplein, het laaiendevolksfeest opeen_{zomeravond, toen}

vuun Zijzelf, in haar _{daagse kleren,} had steeds in het donker

gestaan, een paar passen buiten het schijnsel van de vlammen.

Ze keek naarde dansende _{vrouwen, naar} de _{jonge meisjes die}

hun gezicht beschilderden met vruchtbare as. Naast het vuur stond een man met een kat opzijnschouder. _{Ze stapte naar}

vo-ren, inhet_{licht, ving zijn blik, en een} kortmoment staarden ze elkaar aan.

Toen pakte hij de kat achteloos in het nekvelen _{gooide hem}

in hetvuur alsof het eentakje was,eendennenappel, een

hand-voltammekastanjes. Wat trok er op datmoment_{haar aandacht, 47}

dat ze eenseconde lang niet keek en toenzeopnieuw keek niet meer wist waar dekat_{gebleven was.'}

Nmy/r'-·-;77••-- 5 '-7-r.' .-·---> 1,• . ,- -- · b - ./-.-- l- - -, -.. . F. ).

/ 35., f:':I.I.;$* i :...,..'.7 .

··'... ... .. . . i:.., , Y . 1. :. .„. i ...., 44 „.

- ."* . M

6 :.31: f. A ,"'p' ..'E 12 . .. . . I .. I. I .... ./ I I. '. \1 M ...:. 10

...4

_{. I}

6 , - S ' f :·-i 2. :·...

:.1, 1\:» 2

1.. .:. :. . AT &-« ....F .,.... ii 4 I 6 Ig:.1* *1':3. ... f .---- p

1 IRA.*„Ger584, 1..:ti I i.'42f, i·I If

Jacques-Louis David, tekening naar Lamarchande a la toilette,1776

4

De achttiende eeuw was de eeuw van het geluk.Le bonheur est

zijn

brief

maakte meldingvantorenspitsen, koren en koorhek-ken, glas-in-loodramenen_{kazuifels. Jakob Herzbeer vond er een}

vrouw met_{loggia's,pergola's en een pouf}ausentiment. Sindshijalleenwasachtergebleven in zijn huis op het land en

zijntweede echtgenote hem hadverlaten, brachtJakobeengroot

deel van de tijd door inzijn werkkamerenherschreef er de ge-schiedenis van _{zijn voorgeslacht. In} de nieuwe _{stilte van zijn} huis tooide hij Julia metsneeuwwitte plooikragen,hij poederde haar en_{parfumeerde haar, hij gaf haar}een_{pantercadeau, die ze}

48 temde metwitte wijn uiteengouden beker. Ik _had,zittend

te-genover hem aaneen_{houten tafel,}geenandere taak dan de ver-halen opteschrijvenzoals ikzehoorde.

Ik

registreerdedefeiten

- en de bankier werd een _{kunstenaar, iedere keer dat zijn hart}

brak schoot er een boom op uit de _{rotsigegrond van zijn}

ver-valste land.

'9)

1, . , /i

- 1&

i , ./. I 1. , 3 , -·-e . / .1,#SM, 11 1 9// /**e

4 I. h .:ti

34 2.,1 4" it i i ' , 1,»../

r ' - 7,f

-«.

_{F- ....t/*"El}

mier# -.' -1 - -4 -6: /- /.-'19$ . / 12 f'4.si ,.=-*w#'r:„ ''.w m & - I.- .... -. :. li I. S

« E ™ . 7., 4 " . f,, ''

f

-: = /6- . El 31/ =% /-- + ./ ... ./.t:

E»4%1 4 I .

-Joseph-Marie Vien, LamarcI:ande d'Amours, I 763 (Musle national du

5

Omdat ikalleverhalendie_JakobHerzbeer mehadverteldmoest

verwerken tot eenartikel overde morele aspecten van het

wel-vaartsstreven,gafJakob medesleutels vanzijnzomerhuis, waar ik in alle rustzou_{kunnen schrijven. Eigenlijk, zeihij,} behoorde

het huisje aan zijn voormalige vrouwValerie. Een vrouw met

vreemde romantische idealen en een _meedogenloze liefde voor de waarheid. Maar ik hoefde niet bang te zijn om haar te

ont-moeten. Ze was ernooit.

Korte

schets van de

_{Onmogelijkheid}

so Sens Onmogelijkheid van de Paretiaanse liberaal werd

vooraf-gegaan door de socialetheorie vandeHertogin die,in Wonder-z land, aan Alice vertelt: '*"tIs liefde enkel wat de wereld rond doet

0

draaien." "Ikheb _{iemand horen zeggen," fluisterde Alice, "dat}

M die

goed _{draait, wanneer} ieder zich met zijn eigen zaken

be-"1

+ Kortheidshalve kunnen wede_{wetenschappelijke definitie van}

.

< liefde hanteren die David Collard heeft _{gegeven in het boek} 1 Thoughtful Economic Man: 'Love is altruism or something very

2 like

it.'

Collard gebruiktzijn definitievanliefde omtelaten zien

0

Z dat er liefde voor nodig is om te kunnen ontsnappen uit het Prisoner'sDilemma. Maar het is niet gemakkelijk in te zien hoe R deze vormvan 'liefde'

-

altruisme of iets wat daarop

lijkt-

zelfde zou zijn als hetjebemoeien metjeeigenzaken. Het is in

I decasus vanLady Chatterley'sLover datde Hertogin haar

ge-lijk

bewezen ziet.

Sen formuleerdede_{Onmogelijkheid van}deParetiaanseliberaal

in zijnboek Collective Choice and Social Welfare.Een voorbeeld

vande_{Onmogelijkheid gaf hij met}de casus van_Lady

Chatter-ley's Lover, die hijinhetzelfdeboek beschreef.

Om te kunnen spreken over SensOnmogelijkheid is het no-dig om indithoofdstukeerst eenkortoverzichtte_{geven van een}

-het

Prisoner'sDilemma - het Pareto-criterium

-en de casus van Lady Chatterley's Lover.

HetPrisoner's Dilemma is_{zo eenvoudigmogelijk uitgelegd; het} spel komt hieralleen aan de orde om hetverschiltekunnen aan-tonen met de casus vanLady Chatterley's Lover. Het gaat dus

niet om een _{uitputtende analyse, als dat al} ooit denkbaar zou zijn, het gaat eromjuistvoldoendeinzichtte_{krijgen in}de

struc-tuur van de Onmogelijkheid om in de volgende hoofdstukken

een discussietekunnenvoeren overSenskritiek op de gedrags- 5 I

theorie vande economische wetenschap.

2'

De lezer die romantischisingesteld kan

dit

hoofdstuk maar be- 2 ter overslaan. Hij kanernaarterugkeren alshij _{voelt dat hij iets I}

mist-zonder

daarvoor aande_schrijvereen _{verklaring schuldig Q}

m

te ziln. 3

< 'Het gaat erom, zoals wij al _{hebben gezegd,} een nieuwe ma- 9

niervan lezentevinden en nieteennieuwe maniervanschrij- 3 ven. '1 0 Z K

0

De geinteresseerde lezerstaat het vrij om

_{dit hoofdstuk te ne-}

men voor wat_{het waard is;} de academischelezerwordt

verwe- r

zen naardenoten.En omdatieder vandielezerszichzelf_slechts

ten delezalkunnen terugvinden inde _{tekst, geldt voor dit boek E}

eens temeer wat in het algemeen geldt voor literair en

weten-schappelijkproza:

'Alle lezers van dit boek_zijnvolkomenfictief.'z

PRISONER'S DILEMMA

Binnen het

eco-I * eco-In eco-I944verscheen_{Theory of Games and Economic Be nomische model is} hauior, waarmee John von Neumann en Oskar Morgen- hetindividu een

stern de aanzet gaven tot de ontwikkeling van de speltheo-

Deeconomischetheorie, stelden ze in huneerstehoofdstuk,

is gebaat bijeenanalyse van het gedrag vandeindividuen die de

economische gemeenschap vormen. Maar zo'nanalyse stuit op

problemen wanneer het gaat omde vraag welkemotieven

moe-tenwordentoegeschreven aan hetindividu. Indetraditie van de

economische wetenschapwordt

dit

_{probleem opgelost door}

een-voudigteveronderstellen datdeconsument eenmaximum aan

nut ofbevredigingzoekt endeondernemereenmaximale winst. Binnenheteconomischemodel ishetindividueen

nutsmaxima-52 liseerder.

Neumannen_Morgensternhadden_{kritiek op}dezetraditionele

m _{benadering,vooral op}de gangbare_beschrijvingvanindividueel

economisch gedrag. Om hunkritiek duidelijktemaken

ken ze die aan de hand van het Robinson Crusoe-model - een

n

= beschrijvingvanindividueelgedragdie opgeld deedbinnen de

S OostenrijkseSchool,waarmeeNeumannen_{Morgenstern in}

dis-.

< _{cussie gingen.}Tegenover hetanalyseren van 'de economie van

de_geisoleerdeRobinson Crusoe'stelden zeeennieuwe

benade-2 ringvoor: vanuit het perspectief vandespeltheorie.3

0

Z

g HetRobinsonCrusoe-modelbeschrijftgedrag datondergeschikt is aan 66n enkele wil. Het individu moet, wil zijngedrag als

'ra-r

tioneel' kunnen gelden, zo goed mogelijk tegemoetkomen aan

zijnbehoeften. Dat

wil

_zeggen,binneneen_{gegevenbudget moet}

E hij

zijn behoeften en de beschikbare goederen op zo'n manier

onderlingafstemmen dathijmaximale bevredigingbereikt. Nu

beweerdenNeumannen_{Morgenstern dat er}eenverschilbestaat

tussen zo'n Robinson Crusoe en een deelnemer in een sociale

ruileconomie.Hetverschil is datdelaatste voor hetbereiken van optimaal resultaat afhankelijk is vanhet gedrag vananderen: hij heeft nietdemacht overallevariabelen die_zijngedrag

beinvloe-den.

Terwijl

Robinson Crusoe alleen maarte maken heeft met

variabelendie

_hijzelf

beheerst enmet_gegevensdie onverander-lijk hetzelfde zijn

of

geregeerdwordendoor statistische wetten,

komtdedeelnemer aaneensociale economietestaan voor

wijkt

het belang van die anderen niet erg af van zijneigen

be-lang en is het bereiken vaneen_{optimaal resultaat niet}

problema-tisch. Maar inandere gevallenstaandebelangenrechttegenover

elkaar. Dan moetde_{actor, wil hij zijn eigen}nutmaximaliseren,

een_strategie kiezen _{die rekening houdt met het strategisch}

ge-drag vande anderen.

2 + Het

_{Prisoner's Dilemma (PD) is}het bekendste spel uit de speltheorie, een casus waarin de _{belangen van de spelers} recht

tegenover elkaarstaan. Hetspelillustreert dateen_{'maximalise- 53}

rende' strategie niet steeds_{vanzelfsprekend als} de meest effec-tieve _strategiebeschouwd moet worden.4

Het Prisoner's Dilemma in zijn klassieke vorm is het HetPrisoner's

verhaal van twee verdachten in dezelfde zaak: ze worden Dilemma laat

gearresteerd en gevangengezet,ieder in zijneigen cel. De zien dat nuts-of'ficier van justitie is overtuigd van hun schuld, maarhij maximalisatte heeft niet genoeg bewijs om ze in deze zaak te latenveroor- _{niet altijd de} delen. Hij doet de gevangenen daarom elk afzonderlijkeen _{meest ellectieve}

voorstel. Als ze allebei hun misdaad bekennen zal hij een _{strategie is}

betrekkelijkmildegevangenisstrafeisen van vijf jaar.

Blij-venzeontkennen dan zal hijzorgen dat ze allebeiworden ver-oordeeld tot twee jaar gevangenisstraf wegens het plegen van

een minder _{ernstig delict}

-

waarvan de officier wel voldoende bewijzenheeft.Bekentslechts 66n van_beiden,danwordt_degene

dieniet heeft_{bekend aangewezen}als_{hoofdverdachte in de zaak;}

terwijl de 'verrader' er met 66n jaar cel van _{afkomt, moet de}

'hoofdverdachte' rekening houden meteen_langdurige

gevange-nisstraf van tien jaan

Allemogelijke uitkomsten voor detweegevangenen zijn on-dergebracht in de _volgende matrix _{(zwart op}

wit

staat de

uit-komstvoor_{gevangene A}enzwart_opgrijs de _{uitkomst voor}