De Zoutkamper identiteit
Een onderzoek naar de identiteit van het dorp Zoutkamp: in hoeverre is het dorp nog een vissersdorp?
Arnold Paagman Afstudeerscriptie Culturele Geografie Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen Groningen, oktober 2008 Begeleider: Prof. Dr. D. Strijker
De Zoutkamper identiteit
Een onderzoek naar de identiteit van het dorp Zoutkamp: in hoeverre is het dorp nog een vissersdorp?
Arnold Paagman Afstudeerscriptie Culturele Geografie Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen O ktober 2008 Begeleider: Prof. Dr. D. Strijker
V oorw oord
T oen de opdracht van het schrijven van een afstudeerscriptie op mijn pad kw am w ist al snel dat het iets met visserij te maken moest hebben. Identiteit w as ook een onderw erp w at me erg aansprak. Een krantenartikel over de garnaal w elke vanuit de visafslag van L auw ersoog, een reis maakt van L auw ersoog naar M arokko en w eer terug trok mijn aandacht. Al gauw kw am ik achter het verhaal van Zoutkamp, vissersdorp dat eigenlijk geen echt vissersdorp meer is. Ik besloot dat ik hier een onderzoek zou gaan doen naar de invloed van het w egvallen van de zee, de haven, het pellen van garnalen op de identiteit van het dorp.
H et resultaat van dit onderzoek ligt hier nu voor u.
V oor het behalen van dit resultaat ben ik veel mensen dank verschuldigd. Als eerst w il mijn begeleider Dirk Strijker bedanken voor zijn inzet, geduld en begeleiding. M aar er zijn meer mensen gew eest die mij geholpen hebben. Zo is daar mijn zusje H eleen, w ie ik veel dank verschuldigd ben voor haar hulp, adviezen en coaching. Peter de Boer w il ik graag bedanken voor het beschikbaar stellen van een w erkplek en de hulp bij het maken van het logo. Als laatste w il ik mijn ouders, grootouders en vrienden bedanken voor alle morele steun.
V eel plezier bij het lezen van mijn scriptie!
Inhoudsopgave
V oorw oord ………..
Inhoudsopgave ……….
L ijst met tabellen, figuren en tekstbox en ...
Samenvatting………....………..……….
H oofdstuk 1 : Inleiding ……….……...….
1 .1 Achtergrond van het onderzoek ……….…….
1 .2 Probleemstelling ………...…
1 .3 Wetenschappelijke aanleiding ...………...
1 .4 H oofdvraag, onderzoeksdoel en deelvragen ………….……….…....
1 .5 H y pothesen ……...……….……….………..…………
1 .6 Relevantie onderzoek …………..………...………
1 .7 L eesw ijzer ……….………..………...………
H oofdstuk 2: T heoretisch kader ………
2.1 Inleiding ………
2.2 Constructivisme als kader ……….
2.3 Identiteit geconceptualiseerd ………
2.3 .1 Identiteiten en plaatsidentiteiten ………
2.3 .2 Commodificatie van identiteit ……….
2.4 ‘Sense of place’ ………
2.5 De invloed van verandering ……….
H oofdstuk 3 : De plek vissersdorp en de vissersgemeenschap ………..
3 .1 Inleiding ……….………
3 .2 Definitie ……….………
3 .3 Sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap ………..
3 .4 Schaalvergroting in de beroepsvisserij ……….……….
H oofdstuk 4 : H et dorp Zoutkamp ……….
4 .1 Inleiding ……….………
4 .2 De ontw ikkeling van Zoutkamp en de visserij …….……….
4 .3 De afhankelijkheid van de visserij ………
H oofdstuk 5 : M ethodologie ………...…………...……….
5 .1 Inleiding ……….………
5 .2 K w antitatieve methode …………...………...………
5 .3 De enq uê te: theorie, respons en representativiteit …………....………….
5 .3 .1 H et T AP-paradigma ………..………
5 .3 .2 Respons ……….
5 .3 .3 Non-respons ………..
5 .3 .4 Representativiteit …….………...……….………….
5 .4 H et groeperen van de onderzoekselementen en variabelen ..…...………..
5 .4 .1 H et groeperen van inw oners van Zoutkamp …...………
5 .4 .2 ‘Sense of place’ …...………
I II IV V I 1 1 1 2 2 3 4 4 5 5 5 6 6 7 8 9 1 1 1 1 1 1 1 2 1 4 1 5 1 5 1 5 1 8 20 20 20 20 20 21 21 22 23 23 25
5 .4 .3 Sociale kenmerken van visserij ………...……….….
5 .4 .4 ‘Identity -markers’ van Zoutkamp ……….………
5 .5 Analy setechnieken ……….………...……….
H oofdstuk 6 : Resultaten .………...……….
6 .1 Inleiding ……….………...………….
6 .2 ‘Sense of place’ ………….……….…………
6 .2.1 Inleiding ………….………...………
6 .2.2 De ‘sense of place’ van alle respondenten ……….…………...
6 .2.3 De invloed van relatieve w oonduur op ‘sense of place’ …...………
6 .2.4 De invloed van geslacht op ‘sense of place’ ….………...………….
6 .2.5 De invloed van visserij op ‘sense of place’ …….………..……
6 .2.5 .1 Inleiding ………..………...………..
6 .2.5 .2 V issers en ex -vissers ………..………..
6 .2.5 .3 V isser en ex -vissers binnen het huishouden ………
6 .2.5 .4 Een visser als ouder ……….…...……….
6 .3 Sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap …….………..
6 .3 .1 Inleiding ……….………...…………
6 .3 .2 De invloed van relatieve w oonduur op de sociaal- culturele kenmerken van een vissersgemeenschap ..………....………….
6 .3 .3 De invloed van de visserij op de sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap ..………...………
6 .3 .3 .1 Inleiding ………...………
6 .3 .3 .2 V issers en ex -vissers binnen het huishouden ….………..
6 .3 .3 .3 Een visser als ouder ..………..………..
6 .4 De ‘identity -markers’ van Zoutkamp …….………..……....……….
6 .4 .1 Inleiding ……….………...………
6 .4 .2 ‘Identity -markers’ van Zoutkamp voor alle respondenten …...…
6 .4 .3 De invloed van relatieve w oonduur op de ‘identity -markers’ …..…
6 .4 .4 De invloed van visserij op de ‘identity - markers’ ……….…...…..…
H oofdstuk 7 : Conclusies en discussie ………
7 .1 Conclusies ……….…………..
7 .1 .1 Inleiding …..….….…………...….…….………...………
7 .1 .2 ‘Sense of place’ ..……….…….……….
7 .1 .3 Sociaal-culturele kenmerken van visserij ………….………
7 .1 .4 ‘Identity -markers’ ….……….………...……….………
7 .1 .5 Conclusies algemeen ……….………
7 .2 Discussie en mogelijkheden tot vervolgonderzoek ….….….….….….…..
L iteratuurlijst ………...………....……….
Bijlage 1 : Enq uê te Bijlage 2: Factoranaly se
25 26 26 28 28 28 28 29 3 0 3 1 3 1 3 1 3 2 3 3 3 4 3 5 3 5 3 6 3 7 3 7 3 8 3 9 4 0 4 0 4 0 4 1 4 3 4 6 4 6 4 6 4 6 4 7 4 7 4 8 4 9 5 1
L ijst met tabellen, figuren en tekstbox en T abellen
T abel 5 .1 : De schalen van ‘sense of place’ ...
T abel 5 .2: Schalen van sociaal-culturele kenmerken van visserij ...
T abel 6 .1 : De gemiddelde scores van alle respondenten per vraag en schaal van
‘sense of place’ ...
T abel 6 .2: U itslagen van de univariate GL M toetsen en significante verschillen binnen de Bonferroni post hoc toetsen van de invloed van relatieve w oonduur op de sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap ...
T abel 6 .3 : U itslagen van de univariate GL M van de invloed van visserij binnen het huishouden op de sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap T abel 6 .4 : U itslagen van de univariate GL M van de invloed van een ouder als visser op de sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap ...
T abel 6 .5 : Gemiddelde scores op de ‘identity -markers’ van Zoutkamp door alle respondenten ...
T abel 6 .6 : U itslagen significante verschillen van de groep relatieve w oonduur voor de ‘identity -markers’ ...
T abel 6 .7 : U itslagen significante verschillen van de groep ingedeeld naar aanleiding van de baan van iemand binnen het huishouden voor de ‘identity - markers’ ...
Figuren
Figuur 4 .1 : K aart Zoutkamp eind 1 6e eeuw ...
Figuur 5 .1 : V erdeling geslachten in Zoutkamp (ZK ) ...
Figuur 5 .2: V erdeling leeftijd in Zoutkamp ...
Figuur 6 .1 : Gemiddelde scores van de respondenten, ingedeeld naar relatieve w oonduur in Zoutkamp, op de schalen van ‘sense of place’ ...
Figuur 6 .2: Gemiddelde scores van de respondenten, ingedeeld naar geslacht, op de schalen van ‘sense of place’ ...
25 26
28
3 6
3 8
3 9
4 2
4 3
4 4
1 5 22 22
3 1
3 2
Figuur 6 .3 : Gemiddelde scores van alle mannen die minimaal 5 0% van hun leven in Zoutkamp w onen, ingedeeld naar hun huidige baan of baan in het verleden, op de schalen van ‘sense of place’ ...
Figuur 6 .4 : Gemiddelde scores van alle respondenten die minimaal de helft van hun leven in Zoutkamp w onen, ingedeeld naar aanleiding van de huidige baan of baan in het verleden van iemand binnen hun huishouden, op de schalen van
‘sense of place’ ...
Figuur 6 .5 : Gemiddelde scores van alle respondenten die minimaal 5 0% van hun leven in Zoutkamp w onen, ingedeeld naar aanleiding van het feit of een van de visser is of w as, op de schalen van ‘sense of place’ ...
Figuur 6 .6 : Gemiddelde scores van de respondenten, ingedeeld naar relatieve w oonduur in Zoutkamp, op de sociaal- culturele kenmerken van een vissersgemeenschap ...
Figuur 6 .7 : Gemiddelde scores van alle respondenten, ingedeeld naar aanleiding van de huidige baan of baan in het verleden van iemand binnen hun huishouden, op de sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap ...
Figuur 6 .8: Gemiddelde scores van alle respondenten, ingedeeld naar w el of geen ouder als visser, op de sociaal- culturele ken merken van een vissersgemeenschap ...
Figuur 6 .9 : Gemiddelde scores van relatieve w oonduur op ‘identity -markers’
met een significant verschil ...
Figuur 6 .1 0: Gemiddelde scores van visserij op ‘identity - markers’ met een significant verschil ...
T ekstbox en
T ekstbox 4 .1 : Zoltkamp ...
T ekstbox 5 .1 : De L ikert-schaal en haar analy se ...
T ekstbox 5 .2: Cronbach’s Alpha ...
3 3
3 4
3 5
3 7
3 9
4 0
4 4
4 5
1 8 24 24
Samenvatting
In 1 9 6 0 w erd door de Nederlandse regering het besluit genomen de L auw erszee in te dijken. Dit project w erd op 24 mei 1 9 6 9 afgerond. T ot die tijd lag het dorp Zoutkamp aan de zee en w as er goed lopende visserijhaven. V anaf de afronding van de dijk w erd de haven van Zoutkamp en de visafslag verplaatst naar L auw ersoog. Daarnaast ging ook het oude centrum, kenmerkend voor het visserdorp met kleine huisjes en kronkelige straatjes, op de schop.
O mdat de fy sieke aanw ezigheid van visserij verdw enen is uit het dorp terw ijl het dorp nog een grote hoeveelheid vissers herbergt en er veel verw ijzingen naar de visserij aanw ezig zijn, is in dit onderzoek de vraag gesteld in hoeverre Zoutkamp voor de inw oners ervan nog een vissersdorp is.
O m deze vraag te beantw oorden is gekeken naar de ‘sense of place’, de sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap en de ‘identity -markers’ van het dorp Zoutkamp voor de inw oners ervan. ‘Sense of place’ meet de betekenis die mensen aan een plek geven. De sociaal- culturele kenmerken van een vissersgemeenschap meten in hoeverre men onderdeel uitmaakt van een vissersgemeenschap. ‘ Identity -markers’ zijn de tekens die gebruikt w orden om betekenis te geven aan een plek.
Als meetinstrument is een enq uê te ontw ikkeld die door 1 83 w illekeurige inw oners van Zoutkamp is ingevuld. V oor de analy se zijn de respondenten gegroepeerd naar aanleiding van hun geslacht, relatieve w oonduur in Zoutkamp en hun relatie tot de visserij. De respondenten zijn ingedeeld naar aanleiding van w erkzaamheid in de visserij of visserijgerelateerde industrie, voor personen zelf of voor personen binnen het huishouden. O ok is gekeken naar de invloed van het hebben van een ouder die visser is of w as.
De belangrijkste conclusies van dit onderzoek zijn de volgende:
• Zoutkampers voelen zich zeer verbonden met het dorp Zoutkamp.
• De veranderingen in het dorp zijn onderdeel gew orden van de ‘sense of place’van de Zoutkampers.
• Een relatie tot visserij heeft w einig invloed op ‘ sense of place’ binnen Zoutkamp. V issers identificeren zich w el sterker met het dorp.
• V issers scoren hoger op de sociaal-culturele kenmerken van visserij dan niet-vissers binnen Zoutkamp. Dit geeft aan dat vissers een ander slag mensen zijn dan niet-vissers binnen het dorp.
• De Pinksterfeesten met vlaggetjesdag zijn belangrijkste betekenisgevers voor Zoutkamp.
• M ensen die relatief kort in Zoutkamp w onen en w einig relatie met visserij hebben vinden algemene kenmerken van een plattelandsdorp belangrijker voor de betekenis van Zoutkamp dan vissers en relatief lang w oonachtigen.
• Bij mensen die lang in Zoutkamp w onen is nog de negatieve stemming naar aanleiding van de veranderingen van Zoutkamp te merken in de scores op de betreffende ‘identity - markers’.
• Zoutkamp is in grote mate nog een vissersdorp.
• Zolang er vissers in Zoutkamp w onen en het dorp economisch afhankelijk is van de visserij, zal het een visserdorp blijven.
H oofdstuk 1 : Inleiding
1 .1 Achtergrond van het onderzoek
In 1 9 6 1 w erd door de Nederlandse regering het besluit genomen om de L auw erszee in te dijken.
Deze indijking w erd een feit in 1 9 6 9 , w aarmee de L auw erszee L auw ersmeer w erd. Dit had grote gevolgen voor de plek Zoutkamp en de inw oners ervan. T ot dat moment w aren zij zeer afhankelijk van de L auw erszee als visw ater voor onder andere garnalen en als doorvaarroute naar de Waddenzee, w aar een groot gedeelte van de garnalenvangst vandaan kw am. Door de indijking w erd de haven w erd verplaatst naar L auw ersoog, w aardoor de vissers zo’n 1 5 kilometer van hun boten kw amen te w onen. O ok verviel een tijd de code ZK w aaronder men tot dan voer en w erd vervangen door L O . Dit zijn de lettercodes op een boot die staan voor de plaatsnaam van de thuishaven, hierachter staat een cijfercode. In het “Rapport betreffende de schadeloosstelling van de vissers te Zoutkamp, voor de schade als gevolg van de indijking der L auw erszee” w ordt op de volgende manier gesproken over de toenmalige identiteit van de bew oners:
Z o a ls reed s w erd g ez eg d , is h et m et b etrek k ing to t d e m a a treg elen d ie m o eten w o rd en g eno m en a ls g evo lg va n d e a a nleg va n d e d ijk , in d e eerste p la a ts va n b ela ng o f er in Z o utk a m p sp ra k e is va n een vissersb evo lk ing p ur sa ng , d ie niet w il o m sc h a k elen na a r a nd ere b ero ep en, m a a r visser w il b lijven a ls h et enig sz ins m o g elijk is. D it is nu ind erd a a d h et g eva l, Z o utk a m p is een ty p isc h e vissersp la a ts, d ie vo o r een z eer g ro o t d eel z ijn b esta a n vind t in d e visserij, h etz ij d irec t, h etz ij ind irec t (Neto 1 9 6 3 : 2).
V olgens vele van de oudere bew oners van het dorp is de afbraak van het oude centrum van het dorp, met al haar schippersw oninkjes van grote invloed gew eest op de betekenis van het dorp.
Zoutkamp zou nooit meer hetzelfde zijn. O ok op het vlak van het pellen van garnalen is veel veranderd. Dit gebeurde echter ten tijde van de hoogtijdagen van de Zoutkamper visserij (1 9 4 5 - 1 9 6 0) eerst nog bij de mensen thuis. L ater w erd dit steeds meer gedaan door gastarbeiders. V anaf 1 9 9 0 w erd het, in verband met hy gië neregelgeving, in Nederland verboden om thuis garnalen te pellen. Al vanaf 1 9 87 transporteert H eiploeg BV (sinds 1 9 4 5 het garnalenverw erkingsbedrijf te Zoutkamp, marktleider in Europa) gekookte garnalen naar het buitenland om daar te laten pellen.
De opgelegde veranderingen in het dorp hebben een diepe indruk gemaakt op de inw oners. De ouderen in het dorp die alles actief mee hebben gemaakt zijn nog steeds boos op de w ijze w aarop de zee en het dorp toentertijd is “afgepakt” (Godlieb 2006 ). In w ezen is het vissershart uit Zoutkamp verw ijderd, de haven, de afslag, de zee, de geur van vis en drogende garnalen. Een lokaal gezegde w as altijd: “Als het in Zoutkamp stinkt, dan w ordt er geld verdiend” . Sinds 1 9 6 9 stinkt het niet meer in Zoutkamp…
1 .2 Probleemstelling
Bovengenoemde ontw ikkelingen hebben grote gevolgen gehad voor de bevolking van Zoutkamp.
Waar de visserij eerst erg dicht bij de bevolking van het dorp Zoutkamp stond, staat het nu veel verder van ze af. Zoutkamp ruikt niet meer naar vis. Is de bevolking van Zoutkamp nog een echte vissersbevolking? Wordt het dorp door de verschillende bevolkingsgroepen nog ervaren als een vissersdorp?
H et dorp Zoutkamp is technisch gesproken geen vissersdorp meer, terw ijl er in het hele dorp overal verw ijzingen naar de visserij te vinden zijn. Een groot gedeelte van de bevolking w erkt in de garnalenverw erkingsindustrie. H et dorp heeft zijn eigen vloot, gelegen in het naburige L auw ersoog. O veral in het dorp zijn ankers, plaq uettes, monumenten e.d. te vinden die naar de visserij verw ijzen. H et museum en het museumschip vertolken hierin ook een belangrijke rol.
Wat is er over van de vissersbevolking “pur sang” zoals de bevolking in 1 9 6 3 genoemd w erd?
1 .3 Wetenschappelijke aanleiding
Plaatsidentiteiten zijn gebaseerd op de kenmerken van een gebied (H aartsen et al. 2000, Paasi 2001 ). Echter is de fy sieke plek Zoutkamp sterk veranderd in de jaren 6 0. De zee is uit het dorp verdw enen, alsmede de haven en alle drukte die hieruit voortvloeide. H et is mogelijk dat dit een grote invloed heeft op de betekenis van de plek Zoutkamp en op de verbondenheid van de bew oners met deze plek. Zoutkamp bleef echter het dorp van vissers, die er w onen en hun eigen vloot hebben. De visw erkende industrie speelt er ook een belangrijke rol, het zorgt voor veel w erkgelegenheid.
O ver de gevolgen van het veranderen van een plek op identiteit spreken H ernandez et al. (2007 ) het volgende uit: “ H enc e, vo lunta rily o r invo lunta rily c h a ng ing th e p la c e o f resid enc e h a s sig nific a nt im m ed ia te effec ts o n a tta c h m ent a nd feeling s a nd em o tio ns w ith reg a rd to th e new p la c e, w h ile id entity rem a ins th e sa m e. O nly a fter a lo ng p ro c ess o f intera c tio n d o es th e new p la c e g ra d ua lly inc o rp o ra te w ith id entity ” (H ernandez et al 2007 , 2). H eeft Zoutkamp nu een nieuw e identiteit gekregen? De plek is inmiddels 4 0 jaar geleden veranderd, dus er valt te verw achten dat de identiteit ook anders zal zijn.
De betekenis van plaatsen w ordt constant geproduceerd en gereproduceerd (H arner 2001 , Cresw ell 2004 ). M iddelen van betekenisgeving zijn zeer veranderlijk en kunnen met elkaar conflicteren (H arner 2001 ). Paasi (2003 ) w ijst er op dat plaatsidentiteit (of regionale identiteit zoals hij het noemt) “ p o ints to th e m ultisc a la r id entific a tio n o f p eo p le w ith th o se institutio na l p ra c tic es, d isc o urses a nd sy m b o lism s th a t a re ex p ressive o f th e ´struc tures o f ex p ec ta tio ns´ th a t b ec o m e institutio na liz ed a s p a rts o f th e p ro c ess th a t w e c a ll a ´reg io n´ ” (Paasi 2003 , 4 7 8). In Zoutkamp is de fy sieke aanw ezigheid van de actieve visserij uit het dorp verdw enen. In het licht hiervan zal gekeken w orden w at de betekenis van het dorp Zoutkamp nu is voor de inw oners en of er verschillen zijn tussen inw oners die nog direct met de visserij betrokken zijn en inw oners bij w ie dit niet het geval is.
1 .4 H oofdvraag, onderzoeksdoel en deelvragen
Naar aanleiding van bovenstaande ontw ikkelingen is de volgende vraag gesteld als hoofdvraag van deze thesis:
In h o everre w o rd t Z o utk a m p d o o r d e b ew o ners erva n, no g g ez ien a ls een vissersd o rp en in h o everre is d e b evo lk ing va n Z o utk a m p z elf no g een vissersb evo lk ing ? Z ijn h ierb ij versc h illen a a n te m erk en tussen versc h illend e b evo lk ing sg ro ep en?
H et onderzoek heeft tot doel inzicht te verkrijgen in de gevolgen van een fy sieke verandering van een plek voor de betekenisgeving van de bew oners van die plek. Een ander doel is inzicht te
verkrijgen in de processen die achter het toekennen van een identiteit zitten en w at de invloed is van economische afhankelijkheid op het toekennen van een identiteit.
V oor het beantw oorden van de hoofdvraag zijn drie deelvragen opgesteld w elke aan de basis liggen van de driedeling in deze thesis. M et de antw oorden op deze vragen zal de hoofdvraag beantw oord w orden.
1 . Wat is de ‘sense of place’ van de inw oners van Zoutkamp, onderverdeeld in plaatsidentiteit, plaatsverbondenheid en plaatsafhankelijkheid?
2. Welke zijn kenmerken van een visserbevolking en in hoeverre voldoen de inw oners van Zoutkamp hieraan?
3 . Welke ‘identity -markers’ zijn tegenw oordig belangrijk bij de plaatsidentiteit van Zoutkamp en in hoeverre maken deze onderdeel uit van de betekenis die de bew oners aan Zoutkamp geven?
In alle drie de vragen zullen verschillende bevolkingsgroepen met elkaar vergeleken w orden en getoetst op verschillen onderling. De bevolking zal ingedeeld w orden naar aanleiding van hun relatieve w oonduur in het dorp Zoutkamp, w erkzaamheid in de visserij en of ze uit een vissersgezin komen. Een specifiekere indeling van de bevolkingsgroepen die getoetst zijn zal in paragraaf 5 .4 .1 aan bod komen.
In dit verslag zal in de eerste vier hoofdstukken een theoretische basis w orden gelegd voor beantw oording van de vragen. Dit heeft geleid tot het opstellen van een enq uê te die is ingevuld door 1 84 Zoutkampers. De resultaten van deze enq uê te zullen per vraag geanaly seerd w orden in de resultatensectie. De drie deelvragen kunnen dan ook gezien w orden als een driedeling in deze thesis.
1 .5 H y pothesen
V ooraf zijn de volgende hy pothesen opgesteld als verw achte richting van de antw oorden, op de hoofdvraag (cursief) en op de drie bijbehorende deelvragen.
Z o utk a m p h eeft niet la ng er een vissersb evo lk ing “ p ur sa ng ” , “ d e g eest va n d e visserij” leeft a lleen no g m a a r b ij d e b ew o ners d ie d irec t m et d e visserij te m a k en h eb b en en niet b ij d e b ew o ners w a a rb ij d it niet h et g eva l is.
1 . O nder de inw oners is er een significant verschil tussen de bew oners die direct met de visserij te maken hebben en de bew oners w aarbij dit niet het geval is, aangaande de betekenis die zij toekennen aan de plek Zoutkamp als vissersdorp.
2. De plaatsverbondenheid en plaatsidentiteit zal groter zijn onder de bew oners die direct met de visserij te maken hebben dan de bew oners w aarbij dit niet het geval is. Echter bij de plaatsafhankelijkheid is dit andersom.
3 . V oor de bew oners die direct met de visserij te maken hebben zijn de visserijgerelateerde
‘identity -markers’ van groter belang bij hun betekenisgeving van de plek Zoutkamp dan voor de bew oners die niet direct met de visserij te maken hebben.
1 .6 Relevantie onderzoek
Wetenschappelijk:
Weinig literatuur is tot nog toe gevonden aangaande onderzoek naar een identiteit in transitie.
Simon (2004 : 1 6 ) stelt zelfs dat er “ W einig em p irisc h o nd erz o ek (is) g ed a a n na a r h et o p k o m en en verd w ijnen va n strek en en h et b ela ng va n id entiteitsto ek enning in streek vo rm ing .”
Dit onderzoek hoopt een aanvulling te zijn op het bestaande onderzoek naar de productie en reproductie van identiteiten.
V erder hoopt dit onderzoek door middel van een gevalstudie, onderzoeken binnen de Environmental Psy chology , Antropologie en Culturele Geografie te combineren om zo tot inzicht te komen in de identiteit van een plek die aan sterke fy sieke verandering onderhevig is gew eest, terw ijl de gemeenschap hetzelfde is gebleven.
M aatschappelijk:
Identiteitsonderzoek kan van belang zijn bij het creë ren van een sociaal draagvlak voor veranderingsprocessen. Zodra er inzicht is w elke kenmerken van het gebied van maatschappelijk belang zijn, kunnen deze gestimuleerd w orden binnen een transformatie.
V erder zou een eenduidige identiteit de cohesie van een gebieden kunnen versterken.
Inzicht in identiteitsvormende processen zou kunnen bijdragen aan de totstandkoming van een eenduidige identiteit.
1 .7 L eesw ijzer
O m te onderzoeken in hoeverre het dorp Zoutkamp nog een visserdorp is in de beleving van de bew oners van het dorp zal eerst het theoretische kader behandeld w orden (hoofdstuk 2). H ierin zullen de bredere concepten gebruikt in dit onderzoek behandeld w orden. In hoofdstuk 3 w ordt de plek vissersdorp en een vissergemeenschap in het algemeen behandeld. Zo w ordt een sociaal- cultureel referentiekader geschetst w aaraan Zoutkamp getoetst w ordt. Zoutkamp w ordt
geïntroduceerd in hoofdstuk 4 . V oor het verzamelen van de data voor dit onderzoek is een enq uê te gemaakt. H oe deze gemaakt is, w at de respons is en hoe deze geanaly seerd w ordt komt aanbod in hoofdstuk 5 , de methodologie. De resultaten van de analy se komen in hoofdstuk 6 aan bod. Dit hoofdstuk is in drie delen verdeeld naar aanleiding van de drie deelvragen. Deze
deelvragen en de hoofdvraag zullen beantw oord w orden in het zevende hoofdstuk, de conclusies.
In het laatste hoofdstuk volgt een korte discussie naar aanleiding van mogelijke tekortkomingen en aanbevelingen van deze thesis.
H oofdstuk 2: T heoretisch kader
2.1 Inleiding
In dit hoofdstuk komt de relevante theorie aan bod die gebruikt w ordt bij het beantw oorden van de hoofdvraag en de subvragen. Allereerst w ordt in paragraaf 2.2 het contructivisme als uitgangspunt van dit onderzoek genomen. De gelaagdheid van betekenissen komt hierin aan bod.
Echter in het dagelijkse leven w orden betekenissen meestal niet als meerlagig gezien, om dit te verduidelijken w ordt het begrip culturalisme geïntroduceerd.
O mdat er in dit onderzoek gekeken w ordt naar de identiteit van de inw oners van Zoutkamp en de identiteit die zij toekennen aan het dorp Zoutkamp, w ordt vervolgens het begrip identiteit beschreven. Identiteit w ordt veelvuldig gebruikt in w etenschappelijk onderzoek, echter het is een veelomvattend begrip met een sterke gelaagdheid. Daarbij komt nog eens dat er vele definities naast elkaar bestaan. De gebruikte definitie w ordt besproken in paragraaf 2.3 .1 , w aarin ook de begrippen plaatsidentiteit en ‘identity -markers’ geïntroduceerd w orden. U it het tw eede deel van 2.3 blijkt dat identiteiten verkoopbaar zijn.
V oor de operationalisatie van dit onderzoek is een stap gemaakt naar theorieë n uit de omgevingspsy chologie. Dit vanw ege de toepasbaarheid van de onderzoeksmethode naar ‘sense of place’ en plaatsverbondenheid. O p de theorie w ordt ingegaan in paragraaf 2.4 .
Zoutkamp is een plek die een grote fy sieke verandering heeft ondergaan. In de laatste paragraaf (2.5 ) gaat over de invloed van verandering op de betekenis van plekken en plaatsidentiteiten.
2.2 Constructivisme als kader
Plekken en plaatsidentiteiten zijn sociale constructen. Waar gekeken w ordt naar de betekenis van een plek, in dit geval de plek Zoutkamp, is het van belang om hier rekening mee te houden. V oor plekken betekent dit dat: “ m ea ning is a c tively c o nstruc ted , neg o tia ted a nd c o ntested , a lw a y s c o nstituted th ro ug h th e sh a red d isc o urses o f h um a n a nd no n- h um a n a g ents” (J ohnston et al 2000, 1 3 6 ). Plekken en plaatsidentiteiten hebben dus meerdere betekenissen, w elke geproduceerd en gereproduceerd w orden. H et is dan ook van belang deze betekenissen te beoordelen binnen hun contex t (Simon 2004 , Paasi 2003 ). Nagegaan dient te w orden naar w elke plaatsidentiteiten gelden voor w elke actoren en w elke actoren de grootste stempel drukken op de plaatsidentiteit zoals die ervaren w ordt. M acht speelt hierin een grote rol. Betekenissen zullen dan ook veranderen naar aanleiding van veranderde machtsrelaties. O p deze manier te denken over betekenissen w ordt in de sociale w etenschap het constructivisme genoemd.
H et constructivisme ontstond in de jaren 80 van de vorige eeuw als reactie op het essentialisme, ook w el fenomenologie genoemd. V olgers van de fenomenologische stroming in de w etenschap gingen op zoek naar de essentie van betekenissen w elke voor iedereen gelijk zou zijn (Cressw ell 2004 ). V eel w erd bijvoorbeeld geschreven over de plek ‘thuis’. H et essentialisme kreeg veel kritiek omdat betekenissen gekleurd en meerlagig zijn. Waar thuis voor de een geborgenheid betekent, kan het voor de ander juist een plek van onderdrukking betekenen.
Binnen de sociale w etenschap w ordt tegenw oordig voornamelijk de constructivistische stroming gevolgd. Echter kenmerkt de publieke opinie zich nog w el door een essentialistische
betekenisgeving (van onder andere plekken). H et is vooral de eenvoud van deze benadering die het populair maakt in het alledaagse leven (T empelman 1 9 9 9 ). T empelman (1 9 9 9 ) noemt dit culturalisme, gekenmerkt door essentialisme, primordialisme en reductionisme. Identiteiten w orden als gelijk aan de gemeenschap beschouw d. Betekenissen op deze manier zijn direct te herleiden tot de natuur of ‘de aard van het beestje’. Een voorbeeld hiervan is om te spreken over d e Groningers, rustige mensen die eerst de kat uit de boom kijken. Een ander voorbeeld van de essentialistische opvatting van identiteit in de publieke opinie is de ophef die ontstond naar aanleiding van de speech van prinses M ax ima bij de presentatie van het WRR-rapport
“Identificatie met Nederland” op 24 september 2007 . H ierin stelde ze dat d e Nederlandse identiteit niet bestaat (de constructivistische opvatting).
H et is belangrijk om bij empirisch onderzoek rekening te houden met het feit dat de onderzoeksobjecten (in dit geval de inw oners van Zoutkamp) reductionistisch met betekenissen van plaatsen omgaan. Alhoew el betekenissen en plaatsidentiteiten dy namisch en een proces zijn, w ordt dit door ‘de gew one mens’ in het dagelijks leven meestal als eenduidig en continue gezien.
T empelman (1 9 9 9 ) stelt een gematigde constructivistische benadering van (culturele) identiteit voor. Constructivisme omdat het de voedingsbodem is voor onderzoek, het problematiseert het begrip identiteit en gaat niet op zoek naar een beschrijving van de betekenis. Gematigd omdat een te strikte constructivistische benadering “vo o rb ijg a a t a a n d e g evo elens d ie leven in d e p ra k tijk ” (T empelman 1 9 9 9 , 81 ). In deze thesis zal getracht w orden de betekenis van Zoutkamp als vissersdorp, voor de bew oners ervan in kaart te brengen door deze te ontleden in meerdere factoren.
2.3 Identiteit geconceptualiseerd
2.3.1 Identiteiten en plaatsidentiteiten
In hoeverre w ordt Zoutkamp door de bew oners ervan nog gezien als een vissersdorp en in hoeverre is de bevolking van Zoutkamp zelf nog een vissersbevolking? Dit is de centrale vraag van deze thesis. Dit impliceert een onderzoek naar de identiteit van Zoutkamp en zijn bew oners.
M aar w at houdt identiteit nu precies in?
Identiteit in de brede zin van het w oord kan gedefinieerd w orden als ‘th e w a y y o u th ink a b o ut y o urself a nd o th ers th ink a b o ut y o u’ (H ollow ay & H ubbard 2001 , 7 7 ). H et gaat bij het bepalen van iemands identiteit meestal niet alleen om w ie je bent, maar vaak ook om w ie je niet bent (H ollow ay et al 2001 ). H ierbij draait het ook om het uitsluiten van mensen die anders zijn en jezelf af te bakenen ten opzichte van de ander, om zo je eigen persoonlijke ruimte te creë ren.
Identiteit w erkt categoriserend, het maakt onderscheid tussen jezelf en de ander (H arner 2001 , 6 6 2).
In dit onderzoek w ordt gekeken in hoeverre de visserij onderdeel uitmaakt van de identiteit van de bew oners van het dorp Zoutkamp. H ierbij is een belangrijke rol w eggelegd voor de invloed hierop van de fy sieke veranderingen in het dorp zelf. O m dit de onderzoeken w ordt het begrip plaatsidentiteit geïntroduceerd. Welke betekenissen geeft iemand aan een plek en in hoeverre geeft de plek betekenis aan iemand. H arner (2001 , 6 6 0) zegt over plaatsidentiteit dat: “ [ ..] p la c e id entity a rises w h en th e sh a red b eliefs a b o ut p la c e m ea ning fo r th e m a jo rity m a tc h th e id eo lo g ic a l b eliefs o f th o se in p o w er” . H et is van belang te bepalen w ie de sleutelactoren zijn en
w at hun invloed is op de betekenisgeving van anderen. H oew el het veelvuldig gebruikt w ordt in geografisch onderzoek, is de precieze betekenis van identiteit onduidelijk (H aartsen et al. 2000, Paasi 2001 , H arner 2001 ). Dit heeft te maken met de gelaagdheid van het begrip.
Simon (2004 ) en H aartsen et al. (2000) verdelen het begrip plaats- of streeksidentiteit in een aantal aspecten. Deze aspecten kunnen gebruikt w orden als analy tisch hulpmiddel bij het blootleggen van plaatsidentiteiten.
• Identiteiten zijn sociale constructies. M ensen kennen identiteiten toe, ze liggen niet vast.
Ze zijn dan ook afhankelijk van een sociale contex t (zie paragraaf 2.1 ).
• Identiteiten zijn machtsafhankelijk. V erschillende groepen mensen definië ren identiteit op verschillende manieren. Bepaalde actoren zijn hierbij in de positie om hun stem luider te laten klinken dan anderen.
• Plaatsidentiteiten w orden gebaseerd om de kenmerken van een gebied. H ierbij gaat het er vaak om w elke kenmerken het gebied onderscheiden van een andere gebieden.
• Plaatsidentiteiten grijpen altijd terug op het verleden. H et gaat hierbij om het hedendaags gebruik van het verleden, w aarin keuzes gemaakt w orden w elke aspecten van het verleden w el of niet in meer of mindere mate gebruikt w orden.
• Identiteiten liggen niet vast, ze zijn dy namisch. Dit is inherent aan de contex tafhankelijkheid van identiteiten. De contex t kan namelijk te aller tijde veranderen door een verandering van machtsposities. M aar ook sociale gebruiken en de omgeving zijn veranderlijk.
Paasi (2003 ) maakt een analy tisch onderscheid tussen de identiteit van een regio en regionale identiteit. De eerste gaat om de kenmerken van de omgeving, cultuur en mensen die gebruikt w orden om onderscheid te maken tussen de ene regio en de anderen. Deze kenmerken w orden door T empelman (1 9 9 9 , 7 4 ) ‘identity -markers’ genoemd, tekens die mensen gebruiken om zich om aan te geven dat ze bij een bepaalde groep horen en w aarmee ze zich onderscheiden van andere groepen. Deze tekens w erken classificerend, ze bakenen de ruimte af (Paasi 2001 ). Bij regionale identiteit (door Paasi 2003 ook w el ‘regional consiousness’ genoemd) gaat het om de identificatie van verschillende mensen op verschillende schalen met deze ‘identity -markers’
(Paasi 2003 ). H et is dus van belang eerst deze eerst vast te stellen alvorens te onderzoeken in hoeverre men zich hiermee identificeert. ‘ Identity -markers’ w orden hier geïnterpreteerd als de kapstok w aaraan een identiteit w ordt opgehangen.
2.3.2 C o m m o dific atie v an identiteit
Eé n van de conclusies uit het proefschrift van Simon (2004 ) is dat er geld zit in streken. “ H et lijk t ero p d a t streek id entiteiten k unnen w o rd en g ez ien a ls p ro d uc ten d ie w o rd en g eb ruik t b innen d e m a rk eting - en p ro m o tieb ra nc h e” (Simon 2004 , 1 7 0). H ierbij moet vooral gedacht w orden aan het binnenhalen van subsidies. M aar ook kan een identiteit of een betekenis van een plek gebruikt w orden bij het aantrekken van toeristen. Representaties en ‘identity -markers’ kunnen op deze manier aangew end w orden om een plek te promoten, oftew el om een plek te verkopen. De representaties en ‘identity -markers’ w orden zogenaamde ‘commodities’, handelsw aar. Dit proces heet commodificatie, w aarbij niet verhandelbare aspecten vermaakt w orden tot verhandelbare
‘commodities’ (Simon 2004 , Simon 2005 , Cressw ell 2001 ).
In paragraaf 2.2 is al gesteld dat plekken voor meerdere personen verschillende betekenissen kunnen hebben. V erschillende groepen mensen kunnen ook een verschillend belang in een plek
hebben. Zo zal het belang van een inw oner van Zoutkamp in de plek Zoutkamp anders zijn dat die van een beleidsmedew erker van de gemeente De M arne (Zoutkamp maakt deel uit van deze gemeente) w elke misschien w el graag veel toeristen naar het dorp ziet komen. H etzelfde geldt natuurlijk voor de lokale middenstand. H et verleden (in dit geval de visserij) kan dus op een hele andere manier gebruikt w orden dan de betekenis die het voor de bevolking heeft.
2.4 Sense of place
H et concept van ‘sense of place’ refereert aan de gevoelens die opgeroepen w orden bij mensen als resultaat van de ervaringen en herinneringen die ze met een plek associë ren en aan de sy mbolen die aan die plek verbinden (K nox & M arston 2007 ).
H et gaat hierbij om de gevoelens die opgeroepen w orden bij mensen naar aanleiding van de identiteit van een plek. De herinneringen, ervaringen en sy mbolen zijn inmiddels al behandeld en bestempeld als ‘identity -markers’. M aar hoe zijn nu de gevoelens te meten die mensen bij een plek hebben? H iervoor w ordt nu een onderzoek naar ‘sense of place’ van J orgensen & Stedman (2001 ) aangedragen.
‘Sense of place’ w ordt door J orgensen & Stedman (2001 ) gedefinieerd als de betekenis die door een bepaalde persoon of bepaalde groep verbonden w ordt aan een ruimtelijke omgeving, aan een plek. V anuit de tak van de omgevingspsy chologie verdelen zij deze betekenis in drie factoren:
plaatsidentiteit, plaatsverbondenheid en plaatsafhankelijkheid. Deze driedeling die gebaseerd is op de driedeling in cognitieve, affectieve en conatieve componenten van een houding die iemand heeft (J orgensen & Stedman 2001 ). Respectievelijk staat dit, kort gezegd, voor het emotionele, het verstandelijke en het gedrag. Een houding is hier gedefinieerd als reactie op een ex ogene gebeurtenis, object of stimulans (J orgensen & Stedman 2001 ). Dit kan ook een plek zijn.
In andere onderzoeken w ordt ‘place-attachment’ als sy noniem gezien van ‘sense of place’, w aarbij deze verbondenheid gemeten kan w orden door het te verdelen in een identiteits- en afhankelijkheidsaspect (Williams & V aske 2003 ). K altenborn en Williams (2002) maken geen verdeling van plaatsverbondenheid en onderzoeken het an sich. In dit onderzoek is gekozen voor de driedeling van ‘sense of place’ omdat deze het meest recht doet aan de meerlagigheid van het begrip en omdat het een functioneel aspect toevoegt. V oor Zoutkamp is dit van belang door het verlies van de functie van visserdorp.
Bij plaatsidentiteit gaat het erom in hoeverre de plek onderdeel uitmaakt van de eigen identiteit door middel van: a c o m p lex p a ttern o f c o nsc io us a nd unc o nsc io us id ea s, b eliefs, p referenc es, feeling s, va lues, g o a ls a nd b eh a vio ra l tend enc ies a nd sk ills releva nt to th is enviro nm ent (Proshansky 1 9 7 8, 1 5 5 ct J orgensen & Stedman 2001 , 23 4 ). Plaatsidentiteit w ordt w el gezien als een onderdeel van de eigen identiteit (H é rnandez et al. 2007 , Williams & V aske 2003 ). In hoeverre is de eigen identiteit van een persoon cognitief ingebed in een bepaalde plek? V an groot belang bij plaatsidentiteit is de lengte van het verblijf op een bepaalde plek. V oor iemand die zijn hele leven op een bepaalde plek heeft gew oond, speelt die plek een grotere rol in zijn persoonlijke identiteit dan voor iemand die er ‘pas’ enkele jaren van zijn leven heeft gew oond.
Plaatsverbondenheid is een positieve band die zich ontw ikkelt tussen groepen of individuen en hun omgeving (J orgensen & Stedman 2001 ). H et gaat hier om de emotionele, affectieve binding
van een persoon met een bepaalde plek w aar men zich comfortabel en veilig voelt (H é rnandez et al 2007 ). Deze band overstijgt oordelen en voorkeuren. Een band met een plek zal sneller ontstaan dan identificatie met een plek. Beide w orden w el sterker naar aanleiding de duur van het verblijf op een plek (H erná ndez et al. 2007 ).
Plaatsafhankelijkheid is de functionele kant van ‘place attachment’ ( Willams & V aske 2003 ), in dat onderzoek gelijk gedefinieerd als ‘sense of place’. H et handelt om in hoeverre de plek in kw estie kan zorgen om bepaalde doelen te halen in vergelijking met een reeks van alternatieven (J orgensen & Stedman 2001 ). In hoeverre is de plek in kw estie de juiste setting om die dingen te doen w elke men w il doen, om zich te gedragen zoals men zich w il gedragen?
Samen met de identiteit en verbondenheid is de afhankelijkheid van een plek verw erkt tot een viertal vragen, totaal dus tw aalf vragen (zie hoofdstuk 5 ) w elke via een enq uê te voorgelegd w orden aan de bevolking van Zoutkamp. H iervoor w ordt als voorbeeld de vragenset uit het onderzoek van J orgensen & Stedman (2001 ) genomen. Deze vragen komen sterk overeen met die van vergelijkbare onderzoeken naar plaatsverbondenheid in de omgevingspsy chologie (zoals K altenborn & Williams 2002, Brow n & Ray mond 2007 ).
‘‘Sense of place’’ blijft w el een begrip dat op meerdere manieren te interpreteren is. H et te definië ren is een arbitraire bezigheid (Shamai & Ilatov 2004 ). Bovenstaande driedeling in begrippen is dan ook overlappend. Aspecten van de een zijn terug te vinden in de ander. Een
‘sense of place’ dient binnen een contex t gezien te w orden, niet als slechts afhankelijk van de kenmerken van een plek: “It em erg es fro m invo lvem ent b etw een p eo p le, a nd b etw een p eo p le a nd p la c e” (Pretty et al. 2003 , 27 4 ct Cook et al. 2007 ). Sociale aspecten zijn dus ook een onderdeel van de betekenis van een plek.
2.5 De invloed van verandering
Wat specifiek is bij het de plek Zoutkamp is dat er grote veranderingen hebben plaatsgevonden aan de fy sieke kenmerken van het dorp. De kenmerken van een plek zijn onderdeel van de identiteit van een plek (H aartsen et al. 2000, Simon 2004 ). Zodra deze kenmerken veranderen zou er dus logischerw ijs ook iets aan de identiteit van die plek kunnen veranderen.
O ver de gevolgen van het veranderen van een plek op de betekenis van die plek schrijven H ernandez et al.: “ H enc e, vo lunta rily o r invo lunta rily c h a ng ing th e p la c e o f resid enc e h a s sig nific a nt im m ed ia te effec ts o n a tta c h m ent a nd feeling s a nd em o tio ns w ith reg a rd to th e new p la c e, w h ile id entity rem a ins th e sa m e. O nly a fter a lo ng p ro c ess o f intera c tio n d o es th e new p la c e g ra d ua lly inc o rp o ra te w ith id entity ” (H ernandez et al 2007 , 2). O p de korte termijn kan een verandering leiden tot een soort schokeffect, w aarbij de affectieve band van een inw oners met zijn dorp (plaatsverbondenheid zie paragraaf 2.3 ) een deuk oploopt. H et kan leiden tot een trauma-effect en tot een gevoel van verlies, w elke tot gevolg kunnen hebben dat een persoon verhuist of zijn meningen en gedrag ten opzichte van de nieuw e omgeving aanpast ( Wester- H erber 2004 ). Pas na verloop van tijd (over de hoeveel tijd is geen onderzoek gedaan) zou de identiteit veranderen naar aanleiding van de nieuw e situatie (H ernandez et al 2007 , H arner 2001 ).
Zoals in paragraaf 2.1 is aangegeven speelt continuïteit een belangrijke rol bij hoe betekenissen van een plek in het dagelijks leven van ‘de gew one man’ ervaren w orden. Continuïteit is een belangrijk onderdeel van de eigen identiteit ten opzichte van een plek (Gustafson 2001 , Wester- H erber 2004 ). H ierbij zijn de huidige betekenissen gew orteld in het verleden en w ordt het verleden gebruikt om de continuïteit met het heden aan te geven (Cook et al. 2007 ). Welk en w iens verleden hierbij aangew end w ordt is afhankelijk van de culturele groep die op dat moment de macht heeft om de grootste stempel op de betekenisgeving te drukken (Simon 2004 , H arner 2001 ).
H oofdstuk 3 : De plek vissersdorp en de vissersgemeenschap
3 .1 Inleiding
In deze thesis w ordt gekeken naar Zoutkamp als vissersdorp en in hoeverre de inw oners van Zoutkamp zich als vissersbevolking zien. O m deze vraag te beantw oorden is het van belang vooraf te bepalen w at nu precies een vissersdorp en w at een vissersgemeenschap is. In dit hoofdstuk w orden beide gedefinieerd (paragraaf 3 .2) en w orden er een aantal sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap geïntroduceerd (paragraaf 3 .3 ). In paragraaf 3 .4 w ordt besproken w at de gevolgen zijn van schaalvergroting zijn voor de visserij.
De sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap zullen getoetst w orden onder de inw oners van het dorp Zoutkamp, om te kijken of ze er positief op scoren en of er verschillen zijn tussen mensen die direct met de visserij te maken hebben en mensen w aarbij dit niet het geval is.
3 .2 Definitie
Een vissersdorp kan op veel manieren gedefinieerd w orden. Een van de mogelijkheden is om te kijken naar de functionele en economische afhankelijkheid. Een veel gevolgde definitie van een gebied afhankelijk van visserij, is een economische. Een voorbeeld hiervan is de definitie volgens de PESCA (de commissie aangaande visserij van de EU ) richtlijnen: een gebied afhankelijk van visserij is een ‘[ ..] em p lo y m ent a rea (o r g ro up o f m unic ip a lities) w h ere th e c o ntrib utio ns o f th e fish eries sec to r to ec o no m ic a c tivity (a s m ea sured in jo b s a nd a d d ed va lue) is suc h th a t th e d iffic ulties o f th e fish eries sec to r h a ve resulted o r w ill result in th e sla c k ening o f a c tivity a nd jo b lo sses w h ic h serio usly und erm ines th e so c io -ec o no m ic va lues’ (O J C 1 80/1 of 1 /7 /1 9 9 4 ct Phillipson in Sy mes 2000, 26 ). H oe groot de bijdrage aan de totale economische activiteit moet zijn is onduidelijk. V erschillende onderzoeken hanteren verschillende hoogten. O ok is er het probleem van de verschillende data op Europees niveau, aangezien de landen er verschillende statistische definities op na houden.
Een voordeel van bovenstaande aanpak is dat er data voor handen is aangaande w erkgelegenheid en de bruto toegevoegde w aarde ten opzicht van het binnenlands product. Daarom w ordt vooral op overheidsniveau en in de professionele discours veel gebruik gemaakt van deze definitie, of maakt deze definitie een belangrijk deel uit van het gehele onderzoek.
Een andere manier om een gebied te definië ren als afhankelijk van visserij, minder direct economisch en meer gericht op sociale en culturele w aarden: [ ..] th e fish ing ind ustry is seen to b e th e fo rum th ro ug h w h ic h c o m m unity b o nd s, va lues, k no w led g e, la ng ua g e a nd tra d itio ns a re esta b lish ed , c o nfirm ed a nd p a ssed o n. T h e fish ing ind ustry is a w a y o f life fo r th e c o m m unity [ ..]
(Brookfield et al. 2004 , 5 6 ). H ieruit blijkt dat het vissen een onderdeel is van de identiteit van de bevolking in kw estie. V isserij is datgene w at een gemeenschap bindt. H ierbij is het van belang in te zien dat de visserij meer is dan slechts een baan, maar ook een bron en onderdeel van de persoonlijke en groepsidentiteit. Dit is vaak ook de reden dat vissers doorgaan met vissen zelfs als het niet economisch rendabel meer is (M cGoodw in 2001 , Brookfield et al. 2004 ). De vissersgemeenschap geeft betekenis aan de w ereld om hen heen vanuit de gemeenschappelijke tradities van visserij (Brookfield et al. 2004 ).
In dit onderzoek w ordt de sociale definitie van een vissersdorp gebruikt. Economische cijfers w orden buiten beschouw ing gelaten. Dat het dorp economisch afhankelijk is van visserij w ordt als een feit beschouw d echter het gaat in deze thesis over de sociale invloeden van de visserij op de bevolking.
H et begrip visserij heeft ook nog enige verduidelijking nodig. Naast het vangen alleen zijn er vele processen hier omheen die ook onder de noemer visserij ( kunnen) vallen. H et onderscheid onshore/offshore visserij bijvoorbeeld (Brookfield et al. 2004 ), offshore staat voor het vangen van de vis/schaaldieren en de eventuele verw erking aan boord. M aar op het land zijn ook vele w erkzaamheden gerelateerd aan de visserij. T e denken valt aan de verw erking van de vangst, logistieke w erkzaamheden, onderhoudsw erkzaamheden aan de boten etc. V iskw ekerijen vallen ook vaak onder de noemer visserij.
3 .3 Sociaal-culturele kenmerken van een vissersgemeenschap
In het rapport van M cGoodw in (2001 ) w ordt besproken hoe gemeenschappen die afhankelijk zijn van visserij op kleine schaal (small-scale fishing communities) bestuurd kunnen w orden en op w elke manieren hierin rekening gehouden kan w orden gehouden met de belangen van deze gemeenschappen. H et onderzoek focust zich voornamelijk op de kleinschalige visserij in ontw ikkelingslanden, echter het geeft w el een aantal sociaal-culturele kenmerken van vissersgemeenten. K enmerken die in het algemeen staan voor visserij als ‘w ay of life’. “ B ec a use fish ing c ultures a re ro o ted in th e ex p lo ita tio n o f p a rtic ula r m a rine ec o sy stem s, th e p ro d uc tio n rela tio ns a nd o rg a niz a tio n o f fish ing -a c tivities o f sm a ll-sc a le fish ers living in very d ifferent c ultures m a y b e very sim ila r, even th o ug h th ey a re m em b ers o f very d istinc t c ultures”
(M cGoodw in 2001 , 3 0). In deze paragraaf zullen een aantal aspecten van de ‘w ay of life’ van vissers en in een vissersgemeenschap besproken w orden.
Een van de culturele kenmerken van een vissersgemeenschap die uit het rapport van M cGoodw in (2001 ) naar voren komt is: trots op en voldoening in hun beroep. H oefnagel et al. (2004 ) bevestigen dit. Er is een meerw aarde in het beroep van visser: “ [ it] c o nfers no t o nly im p o rta nt m a rk ers o f self-id entity a nd ind ivid ua l p rid e, b ut a ‘sa tisfa c tio n b o nus’ a s w ell, w h ic h c a nno t b e m ea sured b y ec o no m ic g ro und s a lo ne” ( M cGoodw in 2001 , 3 2). V oor het vissen op zee is veel onafhankelijkheid en autonomie noodzakelijk, alsmede men zeer op zichzelf is aangew ezen en risicovol leeft. Dit zijn vaak ook persoonskenmerken van vissers. O mdat vissers gevaarlijk w erk doen, w orden ze in de gemeenschap vaak omgeven met een aura van heldendom (M cGoodw in 2001 ). Zoals al in 3 .2 gemeld is de visserij voor de visser meer dan alleen een baan, het is een
‘w ay of life’ w aar men in goede en slechte tijden aan vast houdt. V eel vissers blijken echter w el bang te zijn tot een ‘uitstervende soort’ te behoren (H oefnagel et al. 2004 ).
H et vak van de visser brengt veel risico’s met zich mee. V oor sommige zijn maatregelen te treffen, zoals voor financië le risico’s, echter andere zijn onderdeel van het bestaan, zoals de kans om het leven te laten op zee. “ A s a result m a ny fish ers d evelo p ela b o ra te sets o f m a g ic a l b eliefs, ritua liz ed b eh a vio rs, a nd ta b o o s w h ic h fa c ilita te th eir p sy c h o lo g ic a l c o p ing w ith th ese irred uc ib le risk s. A s suc h , th ese b eliefs a nd b eh a vio rs a re im p o rta nt c o m p o nents o f th eir c ultures th a t h elp to susta in fish ing effo rt” (M cGoodw in 2001 , 3 8). Deze gedragsvormen zijn niet slechts bijgeloven, maar ze helpen de gemeenschap omgaan met risico’s en verveling en ze kunnen
samenw erking bevorderen. In vissersgemeenten in het algemeen speelt religie een belangrijke rol, mede door de grote mate van onzekerheid w aarmee de achterblijvers om moeten gaan. In dit onderzoek zal onderzocht w orden naar in hoeverre de respondent zich als religieus en als bijgelovig bestempeld.
In de vissersgemeenschap is er vaak een sterke sociale verbondenheid onderling, w at zich kan uiten in een sterk verenigingsleven. Sociale binding ontstaat ook omdat met in geval van calamiteiten erg afhankelijk is van de gemeenschap, omdat het moeilijk is goede verzekeringen af te sluiten (M cGoodw in 2004 ). V aak is er dan ook een sociaal en economisch netw erk om onvoorziene klappen op te vangen. V issers rekruteren hun bemanning, naast uit de eigen familie, meestal uit de directe gemeenschap (H oefnagel et al. 2004 ). De gemeenschap staat vaak apart van de andere gemeenschappen (meestal landbouw gerelateerd) in de buurt, mensen van buitenaf w orden als buitenstaanders gedefinieerd en mensen uit de buurt definië ren de inw oners van de vissersgemeenschap als apart (Nuttal in Sy mes 2000, M cGoodw in 2001 ). Door hun eigen dorp als visserdorp of vissersgemeenschap te bestempelen w ordt ook al scheiding met de omgeving aangegeven.
H et vissen gebeurt meestal door de mannen, echter de hele familie is betrokken bij de productie.
In de garnalen industrie w as dit van oudsher het vissen door de mannen, het pellen van de garnalen thuis door de vrouw en. Beleidstaken w orden vaak ook door de vrouw overgenomen indien de man lange tijd van huis is (H oefnagel et al. 2004 ). Redenen voor het w erken op zee door voornamelijk mannen zijn: het fy siek zw are w erk, de rol van opvoeding die thuis voor de vrouw w as w eggelegd en de zekerheid dat de gemeenschap blijft bestaan. Familiebanden zijn dan ook van oudsher erg sterk in een vissersgemeenschap ( M acleod 2002, M arshall 2001 ). H et beroep gaat vaak over van vader op zoon (H oefnagel et al. 2004 ) V rouw en zijn traditioneel ook meer sociaal betrokken in de gemeenschap, vanw ege het feit dat de man vaak op zee is.
Binnen een vissersgemeenschap is veel kennis van de zee en allerlei voorw aarden voor goede vangst en vaart. Gedeeltelijk delen vissers dit met de gemeenschap, echter veel blijft ook binnen de directe familie- en vriendenkring. “ D e litera tuur w ijst o o k uit d a t vissers w el c o m p etitief z ijn en niet a l h un k ennis en info rm a tie m et c o lleg a ’ s w illen d elen, b ijvo o rb eeld o ver va ng stp o sities en va ng sten, h o ew el z e niet a ls o nc o lleg ia a l w illen o verk o m en. Z ij z o ek en h ierin een b a la ns.”
(H oefnagel et al. 2004 , 1 8). Echter is er binnen een vissersgemeenschap die afhankelijk is van de zee w el een basishoeveelheid kennis van de zee, de visserij en randvoorw aarden hieraan. K ennis die overgaat van generatie op generatie. In de sociale w etenschappen w ordt dit ty pe kennis w el
‘traditional ecological know ledge’ (M cGoodw in 2001 ). V erder is er naast kennis ook een sterke verbondenheid met de zee, uitspraken als: “ik voel me geroepen door de zee” en de w ens in de buurt of op het w ater te zijn, zijn niet ongew oon onder vissers. De zee maakt een integraal onderdeel uit van hun bestaan (M cGoodw in 2001 ).
V aak zijn bovengenoemde culturele kenmerken ontstaan vanuit de praktijk. V oor de omgang met de w erkelijkheid, of om alles soepel te laten verlopen. Een voorbeeld hiervan is vlaggetjesdag.
Een gebruik w at in vele visserdorpen in Nederland terug komt. H ier w ordt de vloot getoond w ordt van zijn beste kant en het begin van het visseizoen gevierd w ordt. De praktische kant hiervan is dat de boten schoon en opgeknapt w orden voor het nieuw e seizoen.
V oor dit onderzoek zijn de volgende sociaal-culturele kenmerken geselecteerd om de testen onder de verschillende bevolkingsgroepen binnen Zoutkamp:
• T rots: of de respondent trots is op zijn of haar baan, de vissers en op Zoutkamp?
• Religie: In hoeverre beschouw t de respondent zich als religieus en bijgelovig?
• Gemeenschap: V oelt de respondent zich betrokken bij de ontw ikkelingen binnen Zoutkamp? M aakt de visserij deel uit van de gemeenschap?
• Familiebanden: Wat is het belang van het gezin, w il men de opvolging graag binnen het gezin houden?
• Relatie met en kennis van de zee: Respecteert de respondent de zee en is deze zich bew ust w anneer de getijden zijn? O ok zal gevraagd of de respondent w eet w at voor w eer het de komende dagen w ordt.
3 .4 Schaalvergroting in de beroepsvisserij
De commercië le visserij heeft in de laatste vijftig jaar een enorme schaalvergroting ondergaan.
Dit heeft verstrekkende gevolgen gehad voor de vissersbevolking. Belangrijke veranderingen zijn het verzw akken van de traditionele banden tussen de vloot, de thuishaven en de lokale vissersgronden. V erbanden die de basis vormen van het de vissersgemeenschap (Sy mes 2000).
Schepen zijn steeds groter gew orden, blijven langer op zee en kunnen alleen nog de grotere havens aandoen. De visserij in Europa komt sterk onder invloed te staan van de q uota’s en normen zoals die gesteld w orden door de Europese U nie. Door de schaalvergroting is vangstbeperking noodzakelijk w egens het sterk teruglopen van de aanw ezige hoeveelheid vis. De verw erking van de vis komt in handen van grote internationale spelers en de vis w ordt over de hele w ereld verkocht.
De vis w ordt tegenw oordig grotendeels mechanisch behandeld. V roeger w as dit een klus w aarin het de hele familie en vaak het hele dorp in mee deed. K leinere haven zijn verdw enen, vissers w orden forensen en zijn veel langer van huis. V erw erking van de vis staat veel verder van de mensen af. De schepen zijn groter en duurder gew orden en zijn steeds minder in particulier bezit.
Rederijen bezitten meerdere schepen, w aardoor beslissingen op een andere niveau genomen w orden. In kleinschalige visserij gebeurde dit op gezinsniveau.
Door het invoeren van q uota en de roep op duurzame visserij komt het beroep van visser ook steeds meer onder druk te staan. Waar de visser eerst gezien w erd als generator van voedsel, w ordt het nu meer afgespiegeld als vernietiger van de natuur (H oefnagel et al. 2004 ). V aak w il men w el mee naar duurzamere vormen van visserij, maar dan alleen als iedereen meegaat.
In het volgende hoofdstuk zal de ontw ikkeling van de visserij in Zoutkamp aan bod komen.
H oofdstuk 4 : H et dorp Zoutkamp
4 .1 Inleiding
In dit hoofdstuk w ordt het dorp Zoutkamp geïntroduceerd. H et verleden komt uitgebreid aan bod om aan te geven w at de band van het dorp met de visserij is (paragraaf 4 .2). Paragraaf 4 .3 gaat kort in op de economische afhankelijkheid van de bew oners van de visserij. O p basis van de huidige situatie en de verhalen van het verleden zijn een aantal ‘identity - markers’ geselecteerd.
Deze zijn door middel van de enq uê te getest en komen verder in deze thesis aan bod.
4 .2 De ontw ikkeling van Zoutkamp en de visserij
F ig u u r 4 .1: K aar t Z o u tk am p eind 16e eeu w Bron: http://w w w .marnegebied.nl/zoutkamp.htm
De oudste akte w aarin Zoutkamp voorkomt dateert van het jaar 1 4 1 8. H ier in w ordt gesproken over het dorp Soltcampum, w at w ijst op de w inning van zout. Waarschijnlijk w erd er zout uit veen gew onnen. O m de w atergeuzen tegen te houden legden de Spanjaarden rond 1 5 7 5 een vesting aan op de plek van Zoutkamp om de monding van de Reitdiep te beschermen. In het jaar 1 5 89 w erd Zoutkamp door Willem L odew ijk, toen nog stadhouder van Friesland, veroverd op de Spanjaarden. V ijf jaar later verovert Willem L odew ijk de stad Groningen, w ordt stadhouder van Groningen, Friesland en Drenthe en brengt daarmee een einde aan de 80-jarige oorlog in Noord- Nederland. Deze Slag om Zoutkamp w erd onlangs nagespeeld in het dorp in een theatrale interpretatie met 3 00 vrijw illigers.
In de drie eeuw en die volgden is de door Willem L odew ijk verstekte schans in verval geraakt. Er vestigden zich enkele vissers binnen de schans, w elke in kleine huisjes w oonden, gescheiden door smalle kronkelige steegjes (M ollema 2006 ). In 1 7 5 9 telt het dorp slechts 25 huizen, klein in verhouding tot de omringende dorpen. T och onderscheid het dorp zich vanw ege zijn O ranje- gezindheid, w at tot talrijke vechtpartijen aanleiding geeft (H artsema 2000). T ijdens de Franse tijd w ordt Zoutkamp ‘le Soltcamp’, nadat het zonder slag of stoot ingenomen is door de Fransen.
H et dorp Zoutkamp blijft tot 1 85 0 kleiner dan het naburige dorp V ierhuizen, w aar ook vissers w onen en w aar de bew oners van Zoutkamp naar de kerk gaan. Sinds 1 81 7 heeft Zoutkamp w el een eigen school en in 1 828 schrijft de schoolmeester M edum in zijn schoolmeestersverslag dat hij de Zoutkampers “ eerlijk en o p rec h t, vlijtig , m ed ed eelz a a m , h ulp va a rd ig en b eh ulp z a a m jeg ens a rm en en o ng eluk k ig en” vindt “ d o c h z uinig z ijn z e niet. V eel verm a k en z ijn h ier niet, m a a r m et P ink steren is h et k erm is in h et g eh uc h t en d a n w o rd t er veel g eld verteerd ” (M edum ct H artsema 2000, 3 4 ).
De vangst uit de visserij die de bew oners van het dorp Zoutkamp beoefenen bestaat in de tw eede helft van de negentiende eeuw voornamelijk uit schelvis, schol en tong. M en vaart met schuiten en snikken. Dit zijn houten zeilschepen. H et aantal schepen neemt door slechte tijden echter af, w at gedeeltelijk nog w el door de oesterteelt w ordt opgevangen. L ater gaat men ook op schelpen vissen. In 1 87 4 w ordt het Reitdiep afgesloten, de getijdenrivier en verbinding met de stad Groningen. De schepen moeten nu door de H unsingosluis. H et duurt tot 1 883 eer de buitenhaven gerealiseerd w ordt. In dat jaar vindt ook de grootste ramp van die tijd plaats. Zeer slecht w eer verrast de vissers, negen Zoutkampers komen om. H et zw aars w ordt het dorp Paesens-M oddergat getroffen w aar 83 vissers verdrinken. Dit is een groot deel van de mannelijke bevolking van het dorp. V erder heeft de visserij in die tijd erg te lijden onder concurrentie van Engelse en Duitse stoomtraw lers, die de Nederlandse kust bevissen.
Naar aanleiding van de ramp in 1 883 w ordt in 1 884 de vissersvereniging “H ulp in Nood”
opgericht. Deze vereniging is “ ter b evo rd ering va n d en b lo ei d er z eevissc h erij en va n d ie o p d e w a d d en” (Dijkhuis 1 889 , 1 ). T ot op het moment is deze vereniging actief en behartigt de belangen van de vissers van onder andere Zoutkamp.
De ramp van 1 883 , samen met het sluiten van de visafslag is Groningen, zorgt voor slechte tijden voor de Zoutkamper vissers. In 1 9 06 ligt er in de Zoutkamper haven nog maar é é n zeew aardig schip. V eel vissers gaan w erken op loggers van de H ollandse en Duitse kusten. H et enige w at nog w el draait is de garnalenvangst, w aar sinds 1 85 8 melding van gemaakt w ordt. Dit is echter meer een nevenberoep en w ordt uitgevoerd door kleine bootjes buiten het haringseizoen. Probleem van de garnaal is de houdbaarheid. Eerst w orden ze aan w al gekookt, later aan boord. De garnalen w orden naast voor de menselijke consumptie ook gedroogd als voer voor dieren. V ooral de kleine garnalen en kleine bijvangst w erd gedroogd, het zogeheten ‘puf’. V anaf eerste w ereldoorlog komt de visserij w eer uit het slop. Door hoge prijzen w erd de visserij binnen de eilanden w eer rendabel. Stoomtraw lers w orden in Zoutkamp geïntroduceerd, de haven w ordt uitgebreid en de vangsten nemen enorm toe. Er komt een treinstation in Zoutkamp en de Zoutkamper schol staat goed aangeschreven in het w esten. De energiecrisis in de jaren dertig en slooppremies vanuit Den H aag zorgen eind dertiger jaren voor het einde van de stroomtraw lers en de Noordzeevisserij, hiermee neemt het belang van de garnalenvangst toe.
H et belang van de garnaal neemt ook steeds toe. Deze w ordt met kleine bootjes op de L auw erszee en de Waddenzee gevangen. Er komen drogerijen in het dorp, die de ‘puf’ drogen voor de productie van vismeel. De geur van de drogerijen is zeer bepalend in het straatbeeld, vandaar ook het plaatselijke gezegd: “Als het in Zoutkamp stinkt, w ordt er geld verdiend” . Door een grote order van H otel de Doelen in Groningen voor de koninklijke familie komt er steeds meer vraag naar gepelde garnalen. O mdat de vissersfamilies zelf het pellen niet meer aankunnen w ordt het uitbesteed binnen het dorp. V ele arme gezinnen profiteren hiervan. U it deze drogerijen
en de handel in gepelde garnalen ontstaat in 1 9 5 5 het bedrijf H eiploeg. In de laatste tw ee decennia voor de indijking trekt de visserij verder aan, met uitzondering van af en toe een slecht jaar.
Zoutkamp stond vroeger bekend als een apart dorp. Een oude sluisw achter schreef ooit in het M aandblad Groningen: “Een vreemdeling hoefde niet te proberen een Zoutkamper te w orden. ” (H artsema 2000, 1 01 ). Eenmaal geboren als Zoutkamper zou betekenen dat je altijd Zoutkamper zou zijn. Zoutkamp lag op een uithoek, w at er ook voor zorgde dat het dorp als laatste aan de beurt w as als het op bestrating en belichting aankw am. Zoutkamp had door de oorspronkelijke vestingfunctie een zeer compacte opeengedrongen bebouw ing. Smalle straatjes en steegjes w aren de enige w eg naar sommige huisjes.
Al sinds lange tijd bestonden er plannen om de L auw erszee in te dijken. H et oudste dateert uit 1 6 1 1 . Een commissie in 1 85 0 moest uitzoeken of het plan om een dijk van Noordpolderzijl via Schiermonnikoog naar Paesens w enselijk en uitvoerbaar w as. De conclusie w as dat het w el w enselijk, maar te duur w as. Er volgens meer plannen die vooral in de tijdsgeest gezien kunnen w orden: De H aarlemmermeer w ordt voltooid en later volgend de plannen van L ely tot het afsluiten van de Zuiderzee. De afw atering speelt ook een belangrijke rol als reden tot afsluiting van de L auw erszee. Echter door de afronding van tw ee gemalen, w elke zorgen voor een betere afw atering, in 1 9 20 lijkt er een einde te komen aan de plannen tot afsluiting van de L auw erszee.
De w atersnoodramp van 1 9 5 3 brengt hier echter verandering in. O nder andere een grote Friese lobby , plus de toezegging van de provincie Friesland voor het mee betalen aan de dijk doen de overheid op 1 0 juni 1 9 6 0 tot het besluit komen de L auw erszee af te dichten. Dit tot groot bezw aar van de Zoutkamper vissers die in protest naar de stad Groningen varen. O nzekerheid over hun toekomst heerst, echter de inkomsten nemen sterk toe. De jaren zestig zijn de vangsten en de inkomsten goed te noemen. O p 24 mei 1 9 6 9 w ordt de afsluiting afgerond. In Zoutkamp hangen die dag de vlaggen halfstok.
U it alle onderzoeken naar de gevolgen van de indijking blijkt dat de vissersbevolking van Zoutkamp na de afsluiting geenszins van plan w as elders inkomen te zoeken. In 1 9 7 3 w ordt de nieuw e haven in L auw ersoog opgeleverd, met een moderne visafslag. De haven van Zoutkamp w ordt dan niet meer actief gebruikt voor de visserij. Dit zorgde voor een grote verandering in het dorp, de bedrijvigheid van de haven verdw een. Wat w el bleef w as het groeiende bedrijf H eiploeg, op het oude haventerrein.
In jaren 6 0 en 7 0 ging daarom het centrum van Zoutkamp op de schop. Alle oude vissershuisjes w erden gesloopt, het centrum w erd ruimer opgezet. V elen gaven aan dat het hart hiermee uit Zoutkamp w erd gehaald. Een aantal huisjes zijn w eer opgebouw d in het openluchtmuseum in Enkhuizen. In het centrum staat nu een w inkelcentrum, nieuw e huizen zijn bijgebouw d aan de rand. Naar aanleiding van de veranderingen in het dorp schreef David H artsema een lied dat de sfeer van voor de indijking en het gevoel dat het nieuw e Zoutkamp met zich meebracht goed w eergeeft (zie tekstbox 4 .1 ). Achteraf is er door deze actie een groot stuk geschiedenis van het dorp verloren gegaan.
