Kaleidoskoop van de Oudheid
Opstellen van Nederlandse
oud'historid
onder redactie van P. W. de Neeve
en H. Sancisi-Weerdenburg
Binnenwerk
Vormgeving Studio Wolters-Noordhoff
Omslag
Vormgeving Studio Wolters-Noordhoff
O l 2 3 4 5 / 93 92 91 90 89
Copyright © 1989 Wolters-Noordhoff bv Groningen,
The Netherlands.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige
wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of op
enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, or otherwise, without the prior written permission of the publisher.
Inhoud
7 Inleiding
P. W. de Neeve en H. Sancisi-Weerdenburg
14 De Homerische epen tussen oraliteit en schriftcultuur
Josine H. Blok
28 Sparta
H.W. Singor
39 De Griekse wereld van het vasteland (buiten Athene en Sparta)
Bastiaan Bommeljé
52 Griekse en Phoenicische zeevaart: 1200-500
H.T. Wallinga
64 De Oriënt: bedreiging of bekoring?
Heleen Sancisi-Weerdenburg
75 Ideologie en mentaliteit in de Atheense democratie
Jenny Scholten
86 Een anatomische les
H.F.J. Horstmanshoff
117 Imperialisme en binnenlandse machtsverhoudingen
R.J. van der Spek
131 Heren en boeren
P.W. de Neeve
144 De overzeese handel in het imperium Romanum
F.J.A.M. Meijer
159 Wijnvat is honingpot, wijn is melk.
Een paradigmatisch voorbeeld van 'Myth and ritual' in Rome
H.S. Versnel
177 Stem en status: politiek in de Romeinse republiek (200-50 v. Chr.)
J.A. van Rossum
191 Van republiek naar monarchie.
Het Romeinse bestel onder keizer Augustus
L. de Blois
202 Constantijn de Grote en de christianisering van Roma Aeterna
Jan Willem Drijvers
215 De administratie van de bureaucratie in het imperium Romanum
H.C. Teitler
Ideologie en mentaliteit in de Atheense democratie
Algemene literatuur
Een belangrijk werk over de verschillen tussen de Atheense democratie en mo-derne democratieën is: M.I. Finley (1985), Democracy ancient and modern,
Lon-don.
Tot de meer bekende werken, waarin het belang van de notie 'vrijheid van het individu' in de Atheense democratie is benadrukt, behoren: K.R. Popper (1966), The open society and its ennemies, vol. I: The spell of Plato, London5 en
W.G. Forrest (1966), The emergence of Greek democracy: the character of Greek politics,
800-400 B.C., London.
De doorwerking van de aristocratische waarden, die men voor het eerst aan-treft bij Homerus, in de latere Griekse cultuur en in de Atheense democratie is onderzocht in: A.W.H. Adkins (1960), Merit and responsibility: a study in Greek
values, Oxford/ New York en A.W.H. Adkins (1972), Moral values and political behaviour in ancient Greece: from Homer to the end of the fifth century, London.
De trage ontwikkeling van de conceptie van de mens als zelfstandig en auto-noom handelend individu is onder meer behandeld in: A.W.H. Adkins (1970),
From the many to the one: a study of personality and views of human nature in the context of ancient Greek society, values and beliefs, London, en in Bruno Snell (1955), Die Entdeckung des Geistes: Studien zur Entstehung des europäischen Denkens bei den Grie-chen, Hamburg3.
De Lijkrede van Pericles is geciteerd uit: M.A. Schwartz (1986), Thucydides:
De Peloponnesische Oorlog, Baarn/Amsterdam. De redevoeringen van de
zoge-naamde Attische redenaars zijn, voorzien van een Engelse vertaling, uitgege-ven in de Loeb Classical Library.
Gespecialiseerde literatuur
De belangrijkste vijfde-eeuwse bronnen voor het democratisch ideaal zijn He-rodotus 3, 80; Euripides' Supplices 403-462; Thucydides 2,36-41.
De projectie van de idealen van de Franse revolutie op de Atheense demo-cratie vindt men in: G. Glotz, R. Cohen (1931), Histoire grecque, tome II: La
Grèce au Ve siècle, in: Histoire Générale, Paris. Verdere verwijzingen naar
moder-ne literatuur, waarin modermoder-ne liberale ideeën geprojecteerd worden op Athe-ne, vindt men bij J. Bleicken (1985), Die athenische Demokratie, Paderborn, 373.
Het is onmogelijk hier alle boeken en artikelen te vermelden, waarin kritiek is geuit is op het werk van Adkins. Wezenlijk zijn A.A. Long (1970), 'Morals and values in Homer', Journal of Hellenic Studies 90, 121 sqq. en J.L. Creed (1973), 'Moral values in the age of Thucydides', Classical Quarterly, 23, 213
sqq.
Zie voor fundamenteel andere benaderingen H. Lloyd-Jones (1971), The
justice of Zeus, Berkeley, enz. en E.A. Havelock (1978), The Greek concept of justi-ce: from its shadow in Homer to its substance in Plato, Cambridge. Fundamenteel
op het gebied van morele waarden in Athene in de vierde eeuw v. Chr. is ver-der K.J. Dover (1974), Greek popular morality in the time of Plato and Aristotle, Ox-ford.
Een anatomische les
Algemene literatuur
Antieke medische teksten in Nederlandse vertaling zijn te vinden bij L. Elaut (1960), Antieke geneeskunde, Antwerpen en Amsterdam. Een overzicht van ge-schiedenis van de geneeskunde, waarin ook aandacht voor de Oudheid geeft G. A. Lindeboom (1981), Geschiedenis der geneeskunde, Amsterdam' (oorspronke-lijke editie 1961). Boeiend, maar speculatief, is J.H. van den Berg (1959), Het
menselijk lichaam, ï delen, Nijkerk. Een goed toegankelijke bloemlezing van
Griekse en Latijnse medische teksten, met de Duitse vertaling op de pagina er-naast, is: W. Mûri (1986), Der Arzt im Altertum, München en Zürich5. Een
keu-ze uit de Hippocratische geschriften biedt: G.E.R. Lloyd (ed.) (1986),
Hippoc-ratic writings, Penguin Classics, Harmondsworth. P. Moraux (1985) vertaalde
autobiografische fragmenten uit Galenus' werk in het Frans: Galten de Pcrgame.
Souvenirs d'un médecin, Paris.
Over de arts in de Oudheid schreven H.W. Picket (1983), 'Arts en maat-schappij in het oude Griekenland. De sociale status van de arts', Tijdschrift voor
Geschiedenis 96, 325-347, waarin, anders dan de titel doet vermoeden, ook de
hellenistische en Romeinse tijd aan de orde komen, en: H.F.J. Horstmanshoff (1987), 'De antieke arts: ambachtsman of man van wetenschap?', Lampas 20, 340-355. Over de (natuur)wetenschappen in de Oudheid in het algemeen in-formeren: EJ. Dijksterhuis (1980), De mechanisering van het wereldbeeld, Amster-dam4 (oorspronkelijke uitgave 1950) en H.W. Picket (1965), 'Techniek en
maatschappij in de Grieks-Romeinse wereld', Tijdschrift voor Geschiedenis 78,
1-21.
Over Alexandrie verscheen een themanummer (1985) van Hermeneus 57, 113-208, waarin een bijdrage van mijn hand over anatomie. Het bovenstaande bouwt daarop voort. Enkele doublures waren onvermijdelijk.
Over het Hellénisme: H.W. Pieket (1988), 'Hellénisme: het juk van de peri-odisering', Lampas 21, 68-80 en H.S. Versnel (1988), 'Religieuze stromingen in het Hellénisme', Lampas 21, 111-136.
Gespecialiseerde literatuur
Het inleidende werk van Ch. Singer (1957), A short history of anatomy and
physio-logy from the Greeks to Harvey, New York2, plaatst de Alexandrijnse anatomie
bin-nen de geschiedenis van de anatomie als geheel. Fundamenteel zijn de opstel-len van G.E.R. Lloyd (1979): Magic, reason and experience. Studies in the origin and
development of Greek science, Cambridge en (1983): Science, folklore and ideology,
Cambridge. De discussie is voor het eerst in het kader van de algemene intel-lectuele geschiedenis geplaatst door het opstel van L. Edelstein (1967), Ancient
medicine (ed. O. en L. Temkin), Baltimore, 247-301. De bijdragen van F.
Kud-lien (1969) en (1968) zijn te vinden in een tijdschriftartikel: 'Antike Anatomie und menschlicher Leichnam', Hermes 97, 78-94 en in een groot overzichtsarti-kel in: A. Pauly en G. Wissowa (1893-1980), Real-Encychpädie der klassischen
Al-tertumswissenschaft, Stuttgart en München, Supplementband 11 (1968) 38-48,
s.v. 'Anatomie'. Bij Kudlien sluit aan: H. von Staden (1975), 'Experiment and experience in hellenistic medicine', Bulletin of the Institute of Classical Studies 22, 178-199. Een recent overzicht van de problematiek, met uitvoerige biblio-grafie, geeft J. Longrigg (1988), 'Anatomy in Alexandria in the third century B.C.', British Journal of'the History ofScience 21, 455-488. Te verschijnen: H. von Staden (1988 of 1989), The art of medicine in Ptolemaic Alexandria: Herophilus and
his school. Over Galenus: F. Ullrich (1919), Die anatomische und vivisektorische Technik des Galenas, Diss. Leipzig. Over de zogenaamde 'anatomische les': L.
Kötzsche-Breitenbruch (1976), 'Die neue Katakombe an der Via Latina in Rom. Untersuchungen zur Ikonographie der alttestamentlichen Wandmale-reien', Jahrbuch für Antike und Christentum. Ergänzungsband 4, Münster.
De antieke economie: tussen primitivisme en modernisme
Algemene literatuur
Het belangrijkste boek over de antieke economie, zij het niet gemakkelijk, is ongetwijfeld M.I. Finley (1985), The ancient economy, London2. Meer
toeganke-lijke moderne overzichten geven voor Griekenland M.M. Austin en P.
