r iv ie r zonder grenzen
Frankrijk, België, Nederland
Ik ben m a a r een bescheiden riv ie r, slechts 3 5 0 k m la n g . Ik k o m n ie t v a n g ro te h oog te n , m a a r b o rre l ru s tig o p in N o o rd - F ra n k rijk . A l m eanderend zoek ik m ijn weg d o o r h e t m o o ie N o o rd -F ra n s e , W a a lse en V laam se land.
A a n m ijn oevers z ijn m ensen g a a n w o n e n, mensen m et h u n kin d e re n en kle in k in d e re n . Z e hebben e r p ra c h tig e steden g e b o u w d . Tegen de stro o m o p varend, z ijn schatten van o ve rze e la n d in w a a r ts g e b ra c h t. Ik w e rd b e la n g r ijk en soms w e rd e r ze lfs s t r ijd om
m ij geleverd.
e internation ale tijdsgeest m .b .t. het waterbeheer in het algemeen en de grensoverschrijdende w a te rlo p e n in het b ijz o n d e r is de laatste ja re n veranderd. T egelijk is o o k het besef gegroeid dat er meer evenw icht moet kom en tussen economische en ecologische belangen.
J o h n L ilip a ly V o o rz itte r v a n de In te r n a tio n a le Commissie voor de B e s c h e rm in g v a n de S chelde (periode ja n u a r i 1999 lo t en met december 2000)
Een m ijlp a a l h ie rin was het V erdrag van H e ls in k i - in m aart 1992 afgesloten o p in itia tie f van de Verenigde N aties - over de bescherm ing en het g e b ru ik van grensoverschrijdende w ate rlo p e n en in te r nationale meren. Een volgende b elang rijke stap was de Europese K a d e rric h tlijn Water, goedgekeurd op
18 j u l i van d it jaar. A is gevolg h ie rv a n zal iedere Europese lid sta a t, in afspraak m et z ijn b u u rla n d e n , S tro o m g e b ie d co m ité ’s o p ric h te n die belast w o rd e n m et c o ö rd in a tie van het integrale w aterbeheer. In lijn m et het V erdrag van H e ls in k i en alvast v o o ru itlo p e n d o p de K a d e rric h tlijn , w e rd in 1994 het Verdrag van C harleville-M ézières op de Bescherming van de Schelde ondertekend. Met d it verdrag v e rk laarden F ra n k rijk , het Waalse gewest, het Brusselse gewest, het Vlaamse gewest en N ederland zich bereid om samen le w erken om de k w a lite it van de Schelde te verbeteren en te beschermen.
De In te rn a tio n a le C om m issie v o o r de Bescherm ing van de Schelde, de 1CBS, v in g haar a c tiv ite ite n aan op 1 m ei 1995 en g in g officieel van start op 1 ja n u a ri 1998. De C om m issie heeft geen supranatio nale bevoegdheid. Veeleer v o rm t z ij een p la tfo rm v o o r sa m e n w e rkin g tussen de overheidsd iensten van de v ijf oeverstaten en -gewesten. S am enw erking is dus het sle u te lw o o rd . S am enw erking smeedt banden tussen mensen en c u ltu re n , tussen m ens en natuur. Sam enw erking vergt het loslaten van eigen s tru c tu ren en belangen. D a t kost m o e ite , m aar het is n o o d z a k e lijk om to t een o p lo s s in g te ko m e n . O m de Schelde o p n ie u w to t leven te w ekken, zullen alle betrokkenen over de grenzen moeten k ijk e n . Zoals de Schelde dat al zoveel eeuwen deed. Zoals de Schelde dat nog zoveel eeuwen zal doen. Grenzeloos, zoals rivieren zijn.
H et b o e k “Schelde, r iv ie r zo n d e r grenzen” b e s c h rijft de banden die z ijn gesmeed tussen het Schelde- v o lk aan de hand van de geschiedenis, het p a trim o n iu m , de lite ra tu u r, de k u n s t en c u ltu u r, die verw e ven z ijn m et de stroom . H ie r en daar w o rd t ook verwezen naar de banden van het v o lk m et de natuur. H et o n d e rw e rp zelf, de Schelde van b ro n to t m o n d in g , de d e g e lijk h e id waarmee d it is u itg e w e rk t en g e ïllu stre e rd , de hoogstaande k w a lite it van opm aak en uitgave, m aar o o k het fe it dat kunstenaars en wetenschappers u it W a llo n ië , Brussel en Vlaanderen elkaar ro n d d it p ro je ct hebben gevonden, maakt het boek to t een u n ie k docum ent.
M ic h e l V o itu rie r w e rd g e b o re n in D o o rn ik , Schel destad. D aar is h ij a c tie f ais d ic h te r (AGREssives
AGREssivicités, M u tin e rie , ensuite, Sur une d é c h iru re si fa ille , D 'éventuelles...), d ra m a tu rg (Chronique locale...), essayist (Allez les vers I) en ais c u ltu re e l
k ro n ie k s c h rijv e r v o o r h e t d a g b la d Le Courrier de
l'Escaut. A is lie fh e b b e r van k u n s t en lite r a tu u r koes
t e r t h ij v e rd e r een w a rm e b e la n g s te llin g v o o r z ijn streek.
Jan D ecreton is fo to g ra a f en w o o n t in h e t Brusselse. H ij ve rle e n d e z ijn m e d e w e rk in g aan ta lrijk e w e rk e n en p u b lic e e rd e o n la n g s ais fo to g r a a f: Les Hautes-
Fagnes (La Renaissance du Livre, 1998) en Brugge, tus sen b e lfo rt en reien (La Renaissance d u Livre, 2000).
De fo to 's o p d e b la d z ijd e n 63, 71, 76-77, 89 en 136 z ijn van de h and van W im D ecreton.
De fo to 's o p de bladzijden 36-37, 56-57,80-81,100-101, 122-123, 140-141 z ijn van d e h a n d van M are S loot- maekers.
Patrick M e ire is h o o fd d o c e n t aan de U n ive rsite it A n tw e rp e n , d e p a rte m e n t b io lo g ie en v e ra n tw o o r d e lijk v o o r de o n d e rzo e ksg ro e p ecosysteembeheer. Reeds vele ja re n is hij a c tie f b e tro k k e n bij h e t o n d e r zo e k van h e t Schelde ecosysteem en de ve rta lin g van h e t w e te n s c h a p p e lijk o n d e rzo e k naar h e t beleid. H ij is o o k lid van d e Vlaam se d e le g a tie van de ICBS.
L a y o u t : C icé ro (P ie rre Peeters). N e d e rla n d s e v e r ta lin g v a n d e te k s te n
va n M ic h e l V o itu rie r : B e n e lu x E co n om isch e U n ie
ISBN : 2 -8 0 4 6 -04 1 0 -1.
W e tt e lijk d e p o t : d e c e m b e r 2000 ; D /2 00 0 /8 1 76/244.
O 2 0 0 0 , La Re n a is s a n c eo u Liv re 52, chaussée d e R o u b a ix 7 5 0 0 T o u rn a i (B e lg ië ).
A lle re ch ten v o o rb e h o u d e n voor a lle land en. Niets u it d e z e u itg a v e m a g w o rd e n v erv eelvou dig d e n /o f o p e n b a a r g e m a a k t d o o r m id d el v a n d ru k . f o t o ko p ie. m icrofilm o f o p w e lk e w ijz e o o k z o n d e r v o o ra fg a a n d e s ch n fte lijk e t o e s te m m in g v a n de u itg e v e r.fW e t van 1 1 m a a rt 1957 o p d e a uteursrechten).
V L IZ (vzw)
c h e I d
rivie r zonder
e
grenzen
Te Doornik, zoals elders, belichaam t d e sirene de rivier : steen ais zinnebeeld van water.
N L E I D I N G
Een symbolische route
1 ’ Pi c a r d i e
Het begin gekenmerkt door onderwerping 18
De steden van het Noorden 28
De Schelde. Terug naar de natuur 36
H e t D o o r n i k s e
Stenen en steengroeven 42
Het Doornikse met zijn overblijselen 48
Oude meanders, nieuwe refugia 56
3. u
_
H e t G e n t s e
Op Vlaamse bodem 62
Gent, de historische 70
De rivier en haar vallei 80
4.
La n d v a n W a a s
Van Gent tot Antwerpen 86
Het estuarium 100
-
?
5.
A n t w e r p e n
Bruisende bedrijvigheid 106
Het Verdronken Land van Saeftinge 122
6
.
Z e e l a n d
Een overwinning op de zee 128
Estuaria : draaischijven langsheen
grote trekroutes 140
Scheldeliteratuur 144
Internationale Commissie
voor de Berscherming van de Schelde 146 Register van locaties
In l e i d i n g
E
e n
s y m b o l i s c h e
r o u t e
Er z ijn van die turbulente, g rillig e , onstuim ige rivieren. Z ij trekken hun loop zoals een action painter schildert : met abrupte halen die de bodem doorklieven, die in het landschap kerven zoals een steenhouwer omgaat met zijn beitel. Zo is de Schelde niet. Z ij wekt eerder de in d ru k van een Op het schippershuis in Gent: trage, rustige rivier. Tot zij echter de getijden begint te trotseren, net voor z ij zich in volle pracht
een herinnering in steen. .
u itsto rt in haar m onding. Suggereert de naam "Schelde trouwens niet een verwantschap met het werkwoord “schelden"; tekeergaan, razen?
Toch is zij gelijkm atig van hum eur over haast heel haar 350 kilom eter lange traject. Slechts zelden gedraagt zij zich zo g rillig dat zij buiten haar oevers treedt. Z ij werd dan ook al lang geleden door de mens getemd. Am andus - de u it A quitanië afkomstige bisschop, die tai van abdijen langs de Schelde stichtte - behoorde al to i diegenen die ervan droomden haar te onderwerpen. H ij w ou haar tot een verkeersweg uitbouw en om de streken in het achterland te verbinden met de zee. Zodat zij een brug zou vorm en in plaats van een barrière, een onmisbare com ponent voor de o n tw ik k e lin g van de steden en - hoe kan het ook anders - voor de verspreiding van het christendom.
Zo w erd de Schelde niet zozeer getemd, maar veeleer in g e lijfd om de mens van dienst te zijn . Zij kreeg het hard te verduren. Ze werd gekanaliseerd, opgedeeld, rechtgetrokken en overgeleverd aan de terreur van vervuilers. Z ij werd een van de meest verontreinigde rivieren in Europa. Z ij die zich het meest met haar bezighielden, waren ingenieurs van beroep : om haar bochten af te snijden, om haar bedding van een steenlaag te voorzien, om haar waterkanten met beton te versterken, om haar oevers met voetgangersbruggetjes en bruggen met elkaar te verbinden, om haar doorgang in stads delen te overwelven, om haar afvoer te regelen via sluizen. De Schelde werd gedwongen zich ais een meegaande en onderdanige dienares te gedragen.
S c h e l d e
»ivi f» c o m ln g i i / i z e n4
Sr
i&Êk
Een karveel in h e t volle Gentse daglicht
IQ
N o o it heeft de Schelde zich aan grenzen gestoord, o f het nu om historische, b e stu u rlijke o f taal kundige afbakeningen ging. Z ij w elt op in N o o rd -F ra n k rijk , v e rw ijlt een poos in W allonië, baant zich energiek een weg in Vlaanderen om dan in Nederland op te gaan in de zee.
In tijden van oorlog kwam het wel voor dat zij fungeerde ais voorlopige dem arcatielijn, ais te rrito riale b re u k lijn tussen rivaliserende partijen. Heel wat roem ruchte veldslagen vorm en m ijlpalen in haar geschiedenis. De versterkte m ilitaire hersenspinsels van Vauban drukken op indringende wijze een stempel op haar traject. De - vooral Engelse - m ilitaire begraafplaatsen volgen elkaar op regel matige afstanden op. Het z ijn stille getuigen van het fe il dat de riv ie r vaak een symbool van twee dracht was. Zo nu en dan verheft zich een eenzame gedenksteen die het verleden levendig oproept. Elders z ijn kerkhoven door hun strikte , gedisciplineerde en unifo rm e opstelling doortrokken van een m ilita ire geest, over de dood heen. Ze vertonen de trieste gelijkenis tussen vele mensenoffers, gebracht voor politieke verblinding. Waren er niet de gele, rode en blauwe vlekken van de bloemen - de ware strepen op de schouders van de gesneuvelden - dan zouden zij geheel in de anonim iteit opgaan.
In l e i d i n g
In Gouy werd de aarde door de natuur gescheurd, net zoals het zand van de Noordzeestranden door het tij w o rd t bewerkt. De aken gelijken overal op elkaar ; de schippers praaien elkaar op dezelfde manier, en de taal van hun is vaantjes internationaal. Steden en gehuchten zagen millennialang dezelfde conflicten, dezelfde bouwers, hetzelfde alledaagse leven komen en gaan. Bourla - architect - liet de bekendste schouwburg van Antwerpen optrekken en herbouwde die van D oornik. De textielkunst is nagenoeg gelijkm atig verdeeld over de loop van de rivier: kant, wandtapijten, stoffen.
A f en toe w orden ook soortgelijke gebruiken aangetroffen. Ganzen w orden de kop afgetrokken in D o o rn ik en in L illo . De tra d itie van ommegangsreuzen begint in Cambrai ( M a rtin en M a rtin e ) en w o rd t voortgezet in Valenciennes (B in b in), H o lla in (P ierre B ru n e h a u t) en D o o rn ik (G ra 'M è re Cucu, Létalde, Englebert, C h ristin a van L a la in g ). Zij w ordt in ere gehouden in Oudenaarde (Hanske, A d ria a n B ro u w e r) en Gent ( G ru u tie jfe r C ordule, Jacob van A rte ve ld e ) en verder bestendigd in Dendermonde (In d ia a n , M ars, G o lia th en om de tien jaar het Ros B eiaard), Baasrode (P alingboer), Antwerpen (Lange Wapper, D ru o o n A ntigoon in gezelschap van zijn echtgenote) en in Borgerhout tijdens de Reuzenom megang, een optocht met driehonderd jaar oude poppen.
Hoewel we vandaag ver zijn verwijderd van de 260 liter die jaarlijks gemiddeld werd gedronken door een Antwerpenaar u ii de XVIIe eeuw, staat de Schelderoute nog steeds in het teken van het bier. Abbaye de Vaucelles, C ho u le tte en C houlette Fram boise in Cambrai ; J e n la in , D u y ck de N oel o f de P rintem ps, Sebourg, Sans Culottes in Valenciennes plus de Cuvée des Jonquilles in de omstreken; Abbaye de Saint- A m a n d en G e rm in a l in Saini-Amand-les-Eaux ; M ont S a in t-A u b e rt, Écume des Jours, Belle de Pévclc en Brunehaut in de stad met dezelfde naam ; carnavaleske Naïade en Four C hapitre in Doornik en Moinette, V ieille des Estinnes, Saison P ip a ix, Cochonetle, in de streek gebrouwen en onder de naam Scaldia naar de Verenigde Staten geëxporteerd. Bush ; R om y, Special O udenaards, F e lix O u d B ru in , G oudenband, Liefm ans K riekbier, W it Tarwebier, Ename, Dobbelen B ruinen, M a te r in Oudenaarde ; D e liriu m Tremens
IE'AN
11
S c h e l d e * Jv »*• » condo ^ellerii
in Melle ; O u d K rie k e n b ie r in Gent ; K w a k in Buggenhout ; Promesse, S u b lim ; Duvel b ij S in t-A m a n d naast Breendonk ; M aes, Cuvée, P rinske, A ntoon en Bolleke D e Köninck, Westmaile in Antwerpen en omstreken...
De Schelde werd en w ordt door menig schrijver bezongen. Schilders legden haar vast op doek. aquarellisten op papier. Kunstenaars blijven haar loop onverdroten volgen. V ic to r Hugo, Marie Gevers en Franck Venaille hebben haar door de eeuwen heen beschreven. Rubens, met z ijn lichamen die even weelderig zijn ais de velden van het laagland, is aanwezig van Cambrai tot Antwerpen, via Valen ciennes, D o o rn ik en Gent. Verhaeren heeft haar strom ing, haar boten en haar bewoners op rijm gezet. Hoewel z ij h ie r Schelde w o rd t genoemd en verderop Escaut, speelt z ij een belangrijke rol ais schakel tussen de regio’s.
Slechts één stro o m is er,
één die aan z ijn s lin g e rp ra ch t
ais géén m éér s n o e rt dan m acht
en gruw za am heid .
A a n volk en steden h e e ft h ij zich
g e w ijd
d a a r w a a r o o k nu nog
V laanderen le e ft en w e rk t en zich
b e v rijd t !
Emile Ver h ae r en ( 1 8 5 5 - 1 9 1 6 ) Strelend, spelend baant h e t grillige rivierw ater zich een w eg d o o r h e t land.W ie v a n d e S c h e ld e h o u d t, b o u w t z ic h e e n s c h u it : d e d ie p e s c h u it d e r d r o m e n ... L a n g s w ijz e w ilg e b o m e n z e i l t h i j z ijn z o r g e n u it. H e t le v e n s k r u id d e r s c h o rre n w e e t h i j s ta a n . M e t fe lle la a r z e n a a n w a a g t h i j z ic h in h e t r ie t. G e e n k a r e k ie t v lu c h t v o o r z ijn s ta p . H e t d o n z ig e g e f la p v a n e e n d e n s t r e e lt z ijn g e e s t. W ie v lo e d n o c h m o d d e r v re e s t w e e t a lle o n r u s t w ijk e n . T o t m e e u w e n n e d e r s t r ijk e n e n h i j z ic h w e e r t e z e ile n z e t g e e n e b m a a r v lo e d ais v o lle le v e n s w e t B ert Peleman (1915)
1
De b ro n van Gouy, in de schaduw van een plantenrijk gewelf.
P
i c a r d i e
werpen bescherm t de bron : een voorbode van Flipper de D olfijn o f Redt Willy.
Het plotse daglicht aan het einde van de tunnel van Riqueval, b a n d tussen Schelde en Somme.
H e t b e g i n
ge k e n m e r k t
dat de Schelde u it de aarde
door o n d e r w e r p i n g
o n ts p rin g t. Dan b e g in t het w a te r zich gestaag te verspreiden. N ie t echt te vloeien in de dyna m ische b e te ke n is van h e t w o o rd . H e t v le it z ic h eerder neer, tussen oevers d ie w o rd e n ge schraagd d o o r re g im e n te n van essen, esd o o rn s en haagdoorns. De b e g ro e iin g , o p een ta p ijt van k lim o p , v o rm t een erehaag gehuld in sobere gewaden, zelfs w anneer in de zo m e r het meest intense groen ve rschijnt.
E r heerst een volm aakte stilte die n a u w e lijk s w o rd t d o o rb ro ke n d o o r p ic k n ic k e n d e gezinnen. Hier, b ij de oorsprong , valt het debiet van de r iv ie r n ie i op. Bescheidenheid l ijk t het m o tto te z ijn . H aar breedte n a d e rt de twee m eter. De Schelde w e k t de in d r u k dat z ij er in de eerste p laats is om de p la n te n en de k e ie n van h a a r b e d d in g lo o m te stre le n , z o n d e r z ic h e ro m te b e ko m m e re n ve rd e r te tre k k e n . Z ij v e rs c h ijn t aarzelend, er n ie t echt naar verlangend om op a v o n tu u r o f op o n td e k k in g u it le gaan.
O p deze p le k is van weelde geen sprake. Gewone stenen m uren. Enkele treden naar het w ater en w at bem oste platte stenen. H et enige leken dat het belang van deze p le k weergeeft, is een gegraveerde plaat. De w o o rd e n z ijn in het L a tijn gesteld en verlenen haar een p le c h tig ka ra k ter. Misschien s c h u ilt de w aardigheid van de plaats o o k in de fiere h o u d in g van de bom en die, m et h u n w o rte ls stevig in de oever ve ra n k e rd , o p fiere w achters lijk e n . Z ij roepen de d ic h t heid, de schem er van een nagenoeg ongerept w o u d op, afwisselend lic h t en d o n k e r bespelend.
S c h e l d e
De eenzame u itkijkto re n houdt d e w a ch t b ij verdwenen m uren van d e abdij van Vaucelles.
V erderop s tre k i het landscha p z ic h soepel u it. E norm e k u ile n volgen elkaar o p , a lsof ze z ijn achtergelaten d o o r gigantische G u lliv e rs o p de v la k k e aarde van de Waalse en Vlaam se n o o r d e lijk e streken. K leine valleien, h e llin g e n en heuvels brengen variatie in de laagvlakte. De per celen vorm en een lappendeken, waar g o u d en groen overheersen. H ie r en daar resten littekens van a s fa ltg rijs o f oker, aangebracht d o o r het w egverkeer, de ploeg en het zaaizaad, d o o r het n e tw e rk van lijn e n van het leven, de vruchtbaarheid en het verleden
Deze vlakte b ie d t een h a rm o n ie u s -w a n o rd e lijk e a a n b lik. De achtereenvolgende perspectieven o m va tte n de meest u ite e n lo p e n d e tin te n van groen. Van pistache to l sm aragd, he ld e rg ro e n , do n ke rg ro e n o f zu u rg ro e n . naargelang de g ro n d en het seizoen. H ie r en daar brengen bosjes o f s tru ik e n speels een eigen toets aan. In Europa w orden de grenzen w elisw aar u itgevlakt, maar d it gebied in N o o rd -F ra n k rijk heeft n o g steeds eigen a fbaken ingen : p rik k e ld ra a d , hagen, in vie rh o e ke n uitgeteke nde kleurarealen, accenten van vegetatie in het landschap. Later zal het Belgische traject alleen in b e b o u w in g sd ich th e id w e z e n lijk verschillen. Daar zal de h o riz o n een s tu k van haar w ijd h e id moeten prijsgeven.
Zodra zij ontspringt, bevestigt de Schelde haar roeping: de dienstbaarheid. Waar zij opw ek werd zij in een stenen k e u rs lijf gestopt. Bovendien w erd zij er, vanaf de xvuie eeuw, bezwangerd d o o r een m in ia tu u rk a n a a l, het Canai des Torrents, daL w erd gegraven om de naburige velden te be vloeien. A lso f de mensen, de zogenaamde meesters, haar w antrouw den. O nderw orpen is zij dus, de Schelde, maar ze is niet echi een slavin. M opperen doei zij niet. Haar pogingen tot verzet zijn vo o r later, veel later: wanneer zij haar samensmelting met de zee ontw aart, kilom eters in de verte. M en kan zich trouw ens de vraag stellen o f het n ie t de zee is die haar, m et haar getijden, geweld aandoet.
De Schelde is b e d w on gen. D it w o rd t haar v o o rtd u re n d v o o rg e h o u d e n . V anaf haar eerste hectom eters staat z ij o n d e r de - vandaag w a t afgetakelde - b e s c h e rm in g van Saint M a rtin .
Een brug, overgebleven u it de xif i eeuw, leidt naar de abdij.
Pi c a r d i e
Verscheidene duize n d e n m eters ve rd e r fungeert ze ais cisterciënzer-dienstbode. Z ij is ve ra n t w o o rd e lijk v o o r de netheid, voert afval en uitw erpselen mee in het aquaduct van de abdij van Vaucelles. Z ij bevloeit de kloostergronden. De overblijfselen van het gebouw bieden een robuuste a anblik, een schal aan stenen vo o r Gregoriaanse m editaties. Van de vroegere o m w a llin g is enkel nog een u itk ijk to re n bewaard. T rouw de w acht houdend op open terrein, v o rm t deze een z ic h t bare echo van de klo kke n to re n v la k b ij de archeologische site van Les-Rues-des-Vignes.
O nze Schelde is o n d e rw o rp e n . H aar eigenaars-econom en hebben haar een gids toegewezen, een soort van rivie ro n d e rw ijze r, het Canai de S aint-Q uentin. Het kanaal ve rsch ijn t o p een eer d e r h y p o c rie te m anier. H et lig t g e d e e lte lijk o n d e rg ro n d s, m et een sleepdie nst van b ijn a zes k ilo m e te r in een tu n n e l. O p die m a n ie r geeft het een eigen v e rto lk in g w eg van het “ canai p e rd u ” dat d o o r Brel in Le P la t Pays ( M ijn v la k ke la n d ) w o rd t bezongen. Daarna begeleidt deze telg van de openbare w erken, intussen van degelijke w aterkanten voorzien, de jo n g e riv ie r in een parallel traject. Het kanaal pocht op z ijn m inuscule bunkers die evenveel charm e hebben ais een pagode zo n d e r verdiepingen. H et o n d e rw ijst de riv ie r in haar toekom stige functie. Het opent en s lu it de deuren van z ijn eigen sluizen, b ij w ijze van voorbeeld. Het d rijft zelfs de spot m et haar, nu het de scheepvaart beheert die het kleine zusje - nog slechts een beek h ie r - niet aankan. H et zusje heeft iets van een o nw ettig, schriel, z ie k e lijk k in d . O f een rom antische, n o n chalante puber. Gechaperonneerd d o o r een technocratische en pragmatische oudere broer.
Eenmaal volw assen, geeft de Schelde b lijk van een onm atige eetlust. Z ij vo e d t z ic h m et een o n g e lo o flijk e hoeveelheid riv ie re n , z ijriv ie re n , beken en kanalen. W e llu id e n d e nam en rijg e n zich aaneen to t een m elodieuze rozenkrans: D odenne, R honelle, Hene, Jard, Scarpe, Spiere - beek. M oerbeek, Rhosnes, M eulebeke, M olenbeek, Z w alm , Leie, Lieve, Moere, Dender, Rupel, D u rm e , S ch e lle vlie t, S truisbeek, S c h ijn ... Een lie d van w a te r waaraan de steden zich laven, waarvan het pla tte la n d w o rd t doord ro n g e n . A l heerst verderop de chaos van een onverzadig bare economie die de illu sie w ist te w ekken dat elke onderne m ing terstond kan renderen.
Land aan de Schelde
is dijken, pad en van s tilte
en eenzaam heid,
o m flo e rste b lik
van vrouw enogen,
verkoolde h e rin n e rin g e n
aan dag en van weerloos
geluk.
H e t is d o n k e r v e rd rie t van
stoere, sterke m annen...
Jos Coveliers
De kapittelzaal van Vaucelles, een samenspel van licht en schaduw, elan en meditatie.
De schuchtere Schelde leert eerst een verborgen beekje te zijn, temidden van een zwijgzaam platteland.
! ! ! ä ü ü i l ï ÿ a f l
h
«
Het Spaanse huis van Cambrai he rin n e rt aan vroegere invasies en herbergt n u h e t in form atiepunt voor toeristen.
D
e
s t e d e n
Van de tw eehonderd torens d ie C am brai vroeger o m ringden ,
b lijf t n ie t veel m eer over. M aar w at rest, is b u ite n g e w o o n in d ru k w e k k e n d . Van de T o u r des A rq u e ts b ijvo o rb e e ld is het m echanisme bewaard gebleven dat diende om de om geving b ij o o r
logsd re ig in g o n d e r w a te r te zetten m et eiken schuiven. De torens van de stadspoorten v e rto l ken v o o r de bezoeker op w onderbare w ijze de ro l van picco lo ; ze z ijn uiterst gestileerd.
De litte ke n s van de talloze oorlogen w erden d o o r een w eldadige ru s t geheeld. Deze s tille valt v o o ra l te sm aken in een d rie ta l p a rk e n , en op de kanaaloevers. H ie r zw even de schaduw en van L ouis B lé rio t, de eerste vliegenie r die het Kanaal overvloog, en van Fénelon, s c h rijv e r van Les a ventures de Télém aque, van w ie het w itm a rm e re n grafm onum ent rust in de kathedraal.
M a r tin en M a rtin e , twee van de legendarische M oren die d o o r Karel V in dienst w erden genomen o m de Bruggelingen k le in te k rijg e n , waken boven op het Stadhuis, in het ro o d gehuld en met w itte tulbanden aan. H u n hamers slaan op de k lo k k e n en scanderen de uren. A ntw erpen heeft h ie r sporen achtergelaten via Peter Paul Rubens en M a rtin Geeraerts; alweer die artistieke ban den die langs de riv ie r van b ro n to t m o n d in g to t stand w erden gebracht. O o k de begijnhoven ogen er Vlaams, met h u n w oninge n zo n d e r verdiepingen.
In de binnenstad getuigen de stegen, waarvan een aantal bestraat zoals vroeger, van verdwenen am bachten en neringen. In de rue des L in ie rs w aren de “ m u lq u in ie rs ” gevestigd : b a tis tfa b ri- kanten en lin n e n ve rko p e rs. De ru e des J u ifs was bestem d v o o r banktransacties en leningen. In de ru e des N a tte s w erden gevlochten biezen o f rieten m andjes aangeboden. In de ru e des R ótis- sicrs k o n de inw endig e mens w orden versterkt. In de ru e des P ochonnets w erden aarden potten verkocht.
van het N oo rd en
Stijve bustes in het Musée des Beaux-Arts van Cambrai, ais onverstoorbare toeschouwers
De kunst van Carpeaux, alom aanwezig in Valenciennes, ademt de sfeer van h e t antieke en het gekende.
De k u n s t h ie r is in de eerste plaats barok. H et s te d e lijk m useum herbergt een mengelmoes van tai van d is c ip lin e s , d o o r de eeuwen heen. E r w o rd t, van de p re h is to rie to t de xxe eeuw, aan dacht geschonken aan archeologie, b e e ld h o u w ku n st, sch ild e rku n st. H et A ntw erpse m a n ië ris me k r ijg t een plaats m et H e n d rik de C le rc k en vakgeno ot Van Steenw yck, die de kathedraal van de Vlaamse haven schilderde.
Tot de cu lin a ire specialiteiten behoren de w ereldberoem de peperm un tsnoepjes, “bêtises” , en een w o rs tje m et kalfsvlees. En het potjesvlees, m e t d rie op elkaar gestapelde vleessoorten, is even w ijd v e rb re id in de Cambrésis ais in de polders.
Valenciennes is de streek van detectives, macabere misdaadromans o f m aatschappelijke drama's. W e llic h t vanwege de detectiveverhalen van D id ie r D aeninckx, na Zola en V io le tte Leduc’s “ La Bâtarde” . Maar ook om dat de economische om schakelingen van k o le n m ijn e n to t a u to m o b ie lin dustrie vaak gepaard gingen met p ijn en conflicten.
De m eer klassieke dan barokke stad kreeg de b ijn a a m "A thene van het N o o rd e n ” . De gevel- s tru c tu u r van het Stadhuis lijk t een van de lokale bezigheden w eer te geven : de vervaardiging van een bepaald type kant. dat naar de stad w erd genoemd. De Schelde en de Rhonelle hebben e r een standbeeld gekregen; de ene beeldt een gespierde atleet u it, een so o rt N e p tu n u s, z ijn gezellin p ro n k t met een weelderige vrouw elijkheid .
De toeristische diensten z ijn net ais in Cam brai in een zogenaamd “Spaans” huis ondergebracht. D ankzij een toren, de T o u r de la D odenne, en een sluis, de Écluse des Repenties, k o n de Rhonelle onbelem m erd naar de grachten van de w a lm u re n strom en o f kon heel de Scheldevallei o n d e r w ater w orden gezel. Belegeraars moesten h u n troepen opsplitsen en op hoger gelegen terreinen een o n d e rk o m e n zoeken. In te g e n ste llin g to l in C am brai heeft het b e g ijn h o f h ie r de Franse Revolutie niet overleefd. E r z ijn nog maar een paar huizen met kleine ronde p o rtie ke n overge bleven. Het belfort is al lang geleden ingestort.
S t : : £ e i
A is eerbetoon aan C arpeaux, de geliefde b e e ld h o u w e r u it de streek, w e rd z ijn naam gegeven aan een gebak m e t a m a n d e lsp ijs, g e k o n fijte kastanjes en in ru m g e d re n kte crè m e a u b e u rre . Z ijn b e e ld h o u w k u n s t is in het Musée des Beaux-Arts te bew onderen. H ij w o rd t er aangetrof fen m et een andere zoon van de streek, W atteau van de fê te s galantes. In het v ro lijk e gezelschap van een zestal grote fo rm a te n van Bosch, Bruegel, Jordaens, P ourbus en Rubens brengen z ij elke bezoeker, gew end aan het kle in e scherm , van z ijn s tu k . Froissart, k ro n ie k s c h rijv e r, psy choloog en verliefde dichter, w ijs t via een standbeeld in het m id d e n van een p a rk op z ijn n o o r d e lijk e afkom st.
De Schelde is m et c u ltu u r verbonden, In die mate dat de nieuw e stadsschouwburg, de “ P hénix” , het u itz ic h t van een boot heeft. Z ijn architecten, B lam ont en N eiva, hebben hem uitgerust met een rode ro m p , die s ta tig in de n a b ijh e id van de stad d r ijft. B ij de ingang w o rd t h e t p u b lie k v e rw e lko m d ais op een ferryboot. M eer dan eens (iro n ie van het lo t o f vo o rb e sch ikkin g ?) leed de o n d e rn e m in g financieel b ijn a sch ip b re u k ...
De peperm untsnoepjes w o rd e n h ie r “ sottises" genoem d, om ze van h u n zusjes u it C am brai te onderscheiden. Een s tre lin g v o o r de to n g is de lu c u llu s , een gerecht dat w o rd t bereid op basis van plakjes tong, doorregen m et lagen ganzenlever. O m van te sm u lle n - behalve dan v o o r de aanhangers van de goyère - is de tra d itio n e le kaastaart, m in d e r subtiel maar heel w at mächtiger.
Tot in Denain - en zelfs verderop, de steenkoo lindustrie o n tsto n d in de xvme eeuw in Fresnes- sur-Escaut - staat deze streek in het teken van de k o le n w in n in g . B lijk e n daarvan z ijn de m in o f m eer verborgen in d u strië le w onden . En de conto u re n van steenbergen o f van de schachtto- rens van W a lle rs, op de te rre in e n van A re n b e rg o f Sabatier. H ie r w o rd t n ie t langer de c u ltu s van de e co n o m ie b edreven , m aar e n ke l die van de arche o lo g ie en van h e t geheugen van de arbeidersklasse.
A n d ré S til, lid van de A cadém ie G o n c o u rt, plaatste tai van z ijn rom ans over het p ro le ta ria a t tegen deze achtergrond. M aar de tijd e n veranderen. De “g e rm in a l" is vandaag n o g slechts een chocolad egebakje o p basis van k o ffie en c h ic o re i. De “ frê n e tte ” , een gegiste s tre e k d ra n k op basis van ruw e s u ik e r en essenbladeren, is dan weer voorbehouden aan kenners.
Een stadshaven, de ligplaats te Cartimpré, vo o r een tussenstop in Cambrai.
De plas b ij G o ria u x k w a m to t stand ais gevolg van m ijn v e rz a k k in g e n . Vandaag o n tp lo o it h ij zich ten v o lle ais natuurreservaat. Voor de kleine plevier, de visarend en de fu u t is het er goed toeven te m id d e n van de rie tve ld e n en de berkenbosjes. Van boven op de verlaten steenberg kan men u itk ijk e n over de poel o f over het gebladerte waarvan de lovers tijdens de zom erm aan den groene golfjes uitbeelden, die zich uitstrekken tot aan de autosnelweg. Bij zonnig weer reikt het oog zonder ve rre kijke r to i ru im tw in tig kilo m e te r in de om trek.
In S aint-A m and -le s-E aux staat een toren, o o it o p g e tro kke n in weelderige Vlaamse b a ro k s tijl, w aarvan de stenen d o o r o u d e rd o m en v e rv u ilin g z ijn aangetast. D it is w at rest van de a bdij. Vanaf de top w e e rklin ke n dagelijks de tonen van de 48 k lo k k e n van de beiaard, die h u is t onder de m et s ie rlijk e k ru lle n uitgevoerde duivelse draken. D ie w erden e e rtijd s d o o r de zend e lin g - bisschop en stich te r van de stad verslagen. Ze kro n ke le n vo o r eeuwig, bevestigd op h u n eigen stenen p in n e n . B innen b e v in d t zich een faiencem useum waarvan som m ige s tu k k e n in b la u w camaïeu doen denken aan Doornikse producten, andere dan weer aan Oosterse o f Nederlandse fabrikaten. Ais om haar naam te rechtvaardigen, herbergt de gemeente o o k een k u u ro o rd voor patiënten m et reuma en adem halingsm oeilijkheden en w o rd t er m ineraalw ater geproduceerd.
De gemeente heeft nog andere banden m et het aquatisch m ilie u . H ie r w erden im m ers hijsen m e e rk e ttin g e n v o o r schepen gem aakt. H et record in afm e tin g e n w e rd o n g e tw ijfe ld geboekt d o o r de k e ttin g die in 1976 w erd gemaakt vo o r de ve rankering van de grootste o lie ta n ke r ter w ereld: elke schakel ervan w oog b ijna d rie h o n d e rd kilo .
D ic h tb ij d e ja r d en de o ve rb lijfse le n van de b o u w w e rke n van Vauban, zetten de herfststralen C o n d é -s u r-l’Escaut in een gouden lic h t. O o it deed deze stad d ienst ais th u ish a ve n v o o r de vikin g sch e p e n op h u n stro o p to ch te n naar zo w e l C am brai ais A ntw erpen . Vandaag gaat z ij er nog steeds prat op te behoren to t het c irc u it van vestingsteden. H ie r is la C la iro n geboren, een tragédienne bekend om haar spei in de stu kke n van V oltaire en Josquin des Prez. H ij keerde er trouw ens terug op het eind van z ijn leven.
De site van Arenberg,
overblijfselen van de steenkolenmijnen.
slech is als een schicht d ie over h e t w ater im em er die een zitte n d e ijsvogel betoverd d o o r de kleurenpracht.
D E Sc h e l d e
De Schelde is één van de k le in e re riv ie re n van Europa. Ze draineert een stroom gebied van 2 1 .0 0 0 k m 2 dat zich u its tre k t over een deel van N o o rd -F ra n k rijk , W a llo n ië , het Brussels h o o fd s te d e lijk gewest, V la a n d e re n en Z u id -W e s t- N ederland . De Schelde is de vo o rb ije h o n d e r den ja re n sterk veranderd. Ze w erd steeds weer aangepast aan de m e n s e lijk e b e hoe ften. We ku n n e n dan o o k n o g n a u w e lijks van een riv ie r sp re ke n . Z ij kan z ic h slechts geduren de een k le in aantal k ilo m e te rs v r ij bew egen, oevers eroderen, slib afzetten. Vanaf C am brai z it ze in een k e u rs lijf van d ijk e n , stuw en en sluizen. De m ens bepaa lt w a te rsta n d e n , d e b ie t, d ie p te en breedte. Slechts a f en toe laat de Schelde nog eens voelen d a t het o n m o g e lijk is om de n a tu u rkra ch te n v o lle d ig o n d e r controle te h o u den, en treedt zij u it haar oevers. D it was vroe ger een norm aal fenomeen. N u is het vaak een ram p: de n a tu u r lijk e o ve rstrom ingsge bieden z ijn w o o n - o f industriegebied gew orden...
Toch b li j f t de Schelde een fascinerende riv ie r. O p de meest o n v e rw a c h te plaatsen k o m e n we la n d s c h a p p e lijk en b io lo g is c h zeer w aardevolle stu kje s tegen. Ze v o rm t de n avel stre n g die al de c u ltu re le , ecologische en eco n o m isch e w aarden aan e lka a r v e rb in d t en ze verdient dan o o k om gekoesterd te w orden.
T e r u g n a a r d e n a t u u r !
W a te rrijk e gebieden zoals riv ie re n , m eren en moerassen z ijn w e re ld w ijd gekend v o o r h u n grote biologische b io d ive rsite it, de verscheiden h e id aan p la n te n en d ie re n . Zo w aren o o k de Schelde en h a a rv a lle ig e b ie d e n v e le ja re n terug een th u is v o o r vele soorten. D o o r de o n tg in n in g van de v a lle i v o o r de la n d b o u w en d o o r de in d u s trië le en ste d e lijk e o n tw ik k e lin g heeft de n a tu u r in en langs de Schelde veel van haar vroegere g lo rie ve rlo re n . M e rk w a a rd ig is even w el dat een aantal van haar h u id ig e b elang rijke natu u rw a a rd e n ju is t aan m enselijke a ctivite ite n te danken zijn .
Zo heeft de o n tg in n in g van steenkoo l op twee m anieren bijgedragen aan de n a tu u rw a a r den van de streek. De vele te rrils die verspreid liggen in het landschap, bestaan u it gesteenten en ste e n ko o lre ste n , die u it de m ijn e n w e rd e n gehaald. De specifieke co n d itie s die o p een te r r il heersen, z ijn s te rk v e rs c h ille n d van die van de om geving. De oudste z ijn plat, de jongste en meest typ isch e hebben een conische v o rm . De eerste tientallen ja re n van h u n bestaan liggen ze er v o lle d ig onbegroeid b ij en geven ze een deso late, b ijn a a p o calyp tische, in d r u k . Langzam er h a n d groeien p la n te n op de te rrils en d o o r de specifieke c o n d itie s k u n n e n zeer w aardevolle vegetaties ontstaan. E r z ijn soorten ais Spaanse z u rin g , w ild e peen, valse salie, s la n g e k ru id en
V o lg e n d e p a g in a 's : e e n p u r p e r e n sc h s c h e e p t c u ltu u r n a a r n ie u w e p ó r iz o
b e z e m k ru is k ru id . D it laatste is a fk o m s tig u ii Z u id -A frik a en zou meegekomen z ijn in de Wol van schapen. Na de k ru id e n vestigen zich lang zam erhand stru ik e n , zoals m eid o o rn , hondsroos en w ild e lijste rb e s. K o rt daarna w o rd e n z ij gevolgd d o o r de eerste b o m e n : de ru w e b e rk , haagbeuk en z o m e re ik. Na v ijf t ig ja a r k u n n e n we reeds van echte bossen spreken.
D o o r h e t graven van m ijn g a n g e n hebben zich in de lo o p d e r ja re n o p vele plaatsen m ijn verzakkingen voorgedaan. H ie rd o o r ontstonden g ro te m e re n , som m ige to t 24 m e te r d ie p : de grootste z ijn “ l ’étang de C h a b a u d -L a to u r’ te C o n d é -s u r-l’Escaut en ‘T é ta n g d ’A m u ry " n a b ij H ergnies. De “ M are à G o ria u x ” in het in d r u k w e kke n d e staatsbos van R aism es-S int-A m and- W a lle rs is ecologisch b ijz o n d e r w aardevol. D it 110 ha g ro o t m eer is de ke rn van een 270 hec tare g ro o t staatsnatuurreservaat. H et open water, om geven d o o r s lik ra n d je s , rie tkra g e n en m o e rasbos h e rb e rg t m eer dan 2 0 0 vogelsoo rte n w a a rd o o r h e t gebied een zeer g ro te o r n ith o lo gische w aarde heeft. O p h e t open w a te r treffen we het hele ja a r d o o r de fu u t en de m eerkoet aan. V ooral b u ite n het broedseizoen leven er andere soorten zoals w ild e eenden, w in te rta lin gen, slobeenden, krakeenden en tafeleenden. De oevers, g e ke n m e rkt d o o r biezen, lisdodde , riet, en ve rs c h ille n d e zeggesoorten, herbergen typ isch e b ro e d vo g e ls zoals de k le in e k a re k ie t.
de rietzanger, de rie tg o rs en zelfs
zame grote karekiet en het w oudaapje. W aters nippen, oeverlopers en de kleine plevier v e rb lij ven tijd e n s de tre k dan w eer v o o ra l op de slikrandjes.
P. M.
&
m » .
Ri
Mm
S c h e l d e
v i r i c i z o n d e r g r e n z e n
H
E T
De groeven van Gaurain en omstreken boren reusachtige p u tte n in h e t landschap, om er onsterfelijke m onum enten mee op te trekken o f zelfs een steenlaag te voorzien voor de ond erb o u w van de HST
De m en h ir Brunehaut, o m ringd d o o r zijn trou w e populieren, bew aart ingekerfde liefdesver klaringen zo g e tro u w mogelijk.
S
t e n e n
De mensen u it de streek
S t C C ï l QV O CV C ï l
spreken van ‘le pays blanc” O
(h e t w itte la n d ). Z ij hebben n ie t geheel o n g e lijk . H et s to f dat w e gw aait van de steengroeven en de cem entfabrieken - ondan ks filte rs en andere voorzorgsm aatregelen - v o rm t een g e lijk m atige lic h tg rijz e laag op w oninge n, wegen en plantengroei. H et s to f breekt het lic h t en bedekt daken, gevels en m oestuinen.
A is een kolossale grenspaal te m id d e n van de velden h o u d t de m e n h ir B runehaut de w acht b ij gewassen en b o o m k w e k e rije n . Z o n d e r m oeite verdraagt h ij de g ra ffiti van ste lle tje s d ie aan iedereen w ille n d u id e lijk m aken dat h u n liefde e euw ig zal d u re n . M isschien b lijv e n van hen slechts de versteende voornam en over, samen m et een d a tu m , zoals die o p grafstenen w orden gegrift.
In Bléharies staat een art n o u v e a u -k e rk u ii het begin van de XXe eeuw, m et b e to n n e n bogen
die n ie t op zu ile n rusten. D it is een u ite rst zeldzaam voorbeeld van recente gew ijde kunst, een b o u w w e rk van de hand van de a rch ite ct H e n ri Lacoste. O p de andere oever p ro n k t de m olen van M aubray die getuige was van de allerlaatste terechtstelling wegens de “ m augré” . Deze lokale m isdaad bestond e rin o m o p alle m o g e lijk e m a n ie re n , m o o rd in c lu is , schade le b e ro kke n e n aan o m het even w e lk e n ie u w e p a c h te r van een g ro n d . De p r a k tijk , o o k “ haine de cense” g e noe m d , w e rd to t in het laatste k w a rt van de XXe eeuw a c tie f toegepast van C a rv in , D ouai, Cam brai to t Lessen, via Saint-Am and-les-Eaux, Aat en Celles.
Deze streek zit v o l b u lte n en littekens en de gro n d is opengereten. De heuvels z ijn h ie r k u n st m a tig en doorgaans o o k ve rg a n ke lijk. E r staan geluidsw erende m u re n , er z ijn v o o rlo p ig over to llig e g ro n d e n opgeslagen. N u en dan w o rd t re k e n in g gehouden m et de toekom st. Zoals op de heuvel van de “ C in q Rocs” , die van w andelroutes w erd voorzien. H ij w erd h e rin g e ric h t ais n atuurrese rva at, m et A m erikaanse eiken ais een so o rt v e rw e lk o m in g c o m ité v o o r wandelaars opgesteld in een spiraalvorm .
H e t D o o r n i k s e
De n ie t-o p g e vu ld e steengroeven vo rm e n b lijv e n d e pu tte n . O f e r n u nog steenslag w o rd t o n t gon n e n , fijn g rin d d o o r m id d e l van p e rio d ie ke o n tp lo ffin g e n o f m et gigantische tu ig e n , o f er n o g kan w o rd e n gew andeld o f zelfs gevist o m d a t het w a te r d o o r de gestaakte b e d rijv ig h e id m eertjes heeft k u n n e n vorm en : deze steengroeven z ijn overblijfselen van industrieel geweld.
Z ow el ogen ais voeten k rijg e n h ie r te m aken m et beperkingen die het m o e ilijk m aken snel te vorderen. H et gebied kan eerder s tu k per s tu k , fragm ent per fragm ent w o rd e n verkend. Toch zien de kalkovens, vo o ra l de flesvorm ige ovens van C alonne en Bruyelle, e ru it ais romaanse kathedralen. Verweesd betrekken z ij de w acht op beide oevers.
In A n to in g staat een feodaal kasteel m et erkers en torens. V erder herbergt de gem eente een van de zeldzame d rijv e n d e superm arkten v o o r binnenschippers, aangemeerd aan de rand van de stad. Deze mag dan w el N e p tu n ia heten, er is genoeg ter beschikking om zowel m achines te repareren ais om de maag te vullen.
De slu ize n hebben een betoverende w e rk in g . Zoals die van Péronnes, m et h u n stalen g u illo tines die de stroom verticaal doorsnijde n. R iviertoeristen erkennen b ijn a allemaal dat zij onder de in d ru k z ijn van de geheim zinnige overgang van de ene vloeibare etage naar de andere. Dat v o o rlo p ig e parkeren tussen twee m u re n en twee d e uren, w a a rb ij de b o o t - in een s tilte die n a u w e lijk s d o o r het g e lu id van het w egstrom ende w ater w o rd t verstoord - g e lijk m a tig begint te stijgen o f te dalen. Naargelang de reis stroom afwaarts o f stroom opw aarts v e rlo o p t, voelt men zich gevangen tussen de hoge k o lk m u re n o f aangetrokken to t de lu c h t en de hemel.
De wanden hebben h u n merktekens. Tot op zekere hoogte glanzen ze van het vocht. H u n stenen nem en een zw artachtige tin t aan, h ie r en daar ge kle u rd m et het groen van w ieren. O p regel m atige afstanden z ijn m eerpalen aangebracht in nissen, net ais de M ariabeelden die verspreid over landweggetjes de reiziger beschermen. De s lu is k o lk die een lijd e lijk o n d e rko m e n b ie d t, h o u d t een im m ense en m achtige watermassa vast. M e n ig toesch o u w e r stelt z ic h de vraag : "Z u lle n de deuren n ie i bezw ijken v o o r de aandrang van het w ater?"
O n d e r de maan
s c h u ift de la nge riv ie r
O ver de la nge riv ie r
s c h u ift m oede de maan
O n d e r de m aan op de la nge riv ie r
s c h u ift de kano n a a r zee
Langs h e t h o o g rie t
langs de la a g w e i
s c h u ift de ka n o n a a r zee
s c h u ift m e t de schuivende m aan
de k a n o n a a r zee
Zo z ijn ze gezellen n a a r zee
de kano de maan en de m an
W aarom schuiven de maan en de m an
g e tw e e ë n g ed w ee n a a r de zee
P. van O staijen (1896-1928), M e lo p e e
M odern en oud, d e bru g van A n to in g en h e t kasteel van de Prince d e Ligne
Ik w e e t h e t niet,
ik v lo e i verloren.
Wees m ijn oevers.
'k Z a l zo la n g Ik ade m h ale
spreken m e t o n tro e rd e tale
o v e r u m ijn Scheldestroom .
Jan H am m e n e cke r (1978-1932)
H
e t
D
o o r n i k s e
D o o rn ik is een stad
met z i j n ove rb lijfselen
van torens, m et bijzonde re grijsschakeringen. E r is het lic h tg rijs van de stenen die de v ijf torens van de N otre-D am e ondersteunen, het lic h tg rijs van de stenen van de spits van het b e lfo rt die zich d o o r laaghangende w o lk e n p rie m t, het lic h tg rijs van de stenen van religieuze o f w e re ld lijke gebouw en. D o n k e rd e r z ijn de leien van de daken en de b o c h t van de Schelde, aangetast d o o r bovenstroom se lozingen. Een ander g rijs w o rd t u it de nabije steengroeven gew onnen, een fijn gestampt, gehouw en, uitgebe iteld, gepatineerd grijs. O f het grijs van straatstenen vo o r steegjes, het a s fa ltg rijs v o o r p le k k e n d ie aan a u to ’s z ijn overgeleverd. Een a n d e r g rijs is van ja n se n is tische o o rsp ro n g , sym bool van een uiterste strengheid, en van voorbestem m ing . En ten slotte is er het g rijs dat sam enhangt m et de regen boven d it vlakke land.
Daartegenover staat een ve rsch e id e n h e id aan ro o d : bakstenen en d a kp a n n e n . De hoogrode k le u r van h e t b lo e d en de passie past w o n d e rw e l b ij d ie van de standvastige en o n w rik b a re duurzaam heid van steen. N e t zoals de bonte kle u re n m e n g e lin g van het carnaval hand in hand gaat m et de broederschappen die de orde handhaven. Z e lf z ijn ze creatieve, exuberante feest vierders, maar de geringste b u ite n sp o rig h e id leiden ze in goede banen leiden.
De kathedraal Notre-Dame, gezien vanaf de
p o n t des Trous.
S c h e l d e
De rorraanse kerk van Esquelmes langs her water, als een kluizenaar, n ie t gestoord d o o r snelwegen.
In plaats van c r genoegen mee te nemen doorheen D o o rn ik te vloeien, gaf de riv ie r actief vo rm aan de troebelen die de stad d o o rm a a kte . Z ij was een onverstoorb are getuige van de achter eenvolgende om w en te lin g e n : een Gallische ken te rin g , een Romeinse, Frankische, Germaanse, Franse (gedurende meerdere o n d e rb ro k e n p e rio d e n ). Engelse, Spaanse, O o ste n rijkse , N eder landse, Belgische en een verhoudingsgew ijs meer Picardische dan Waalse om w enteling.
De eerste hoofdstad van het M erovingische R ijk - gelegen aan de rand van een o n o p h o u d e lijk op het spei gezet grondgebied - ve rvu ld e de meest tegenstrijdige rollen. Nagenoeg voortduren d fungeerde zij ais grens, b o lw e rk o f schild, naargelang de veroveraar die beweerde haar te hebben be vrijd o f de plunderaar die haar b ij z ijn bezittingen in lijfd e . Voor de ene vorm de zij het uiterste baken van z ijn m acht, van levensbelang v o o r z ijn verdediging; v o o r de andere was z ij een r u il m id d e l, een gijzelaar die v o o r iets anders kon w orden ingewisseld. Afwisselend was haar het lot van gekoesterde schone en verstoten minnares beschoren.
B ovenop de tw ee b a siskle u re n , h e t g rijs en het ro o d , k o m t h e t groen van een a lo m te g e n w o o rd ig e vegetatie. H et D o o rn ikse is agrarisch gebleven. De plantsoenen nem en een aanzien lijk deel van het s te d e lijk grondgebied in beslag. E r w o rd t speciale zorg besteed aan de opm erke lijk e bom en.
Deze d rie k le u re n a llia n tie heeft een veelvoud ige sy m b o lie k . Doorgaans w o rd t g rijs zo w e l m et smart ais m et ve rrijze n is geassocieerd. Rood zow el m et levenskracht ais met taboes. Groen met h e rn ie u w in g en h o o p . De d rie laten zich vooreerst v e rb in d e n op het n iveau van het v o o r b ij gaande, h e t ve rg a n ke lijke , de d o o d die u itm o n d t in de w edergeboorte (m e t andere w oorden: o o k de energie en d y n a m ie k om te verdedigen o f aan te vallen). Daarnaast ku n n e n de kleuren w o rd e n verbonden op het niveau van het duurzam e, hel bestendige, het belang van historische w o rte ls (m et andere w o o rd e n : o o k de w il om duurzam e waarden te bestendigen). H e l d rie ta l ke n m e rkt de schijnbare tegenstrijdigheden van de geest van D o o rn ik , die o n tsto n d u it de ges chiedenis van de stad.
V andaar een ris t extravagante co m b in a tie s ! Een massieve ka th e d ra a l d ie - ais een Belgisch c o m p ro m is - de romaanse en de gotische s tijl in zich verenigt. Het m o n u m e n t is in de grond verankerd d o o r de zw aartekracht en zichtbaar in de v ie r w indstreken dankzij de naar de hemel reikende torens. H et re vo lu tio n a ire Musée des Beaux-Arts, in het begin van de XXe eeuw d o o r
H e t D o o r n i k s e
H o ria o n tw o rp e n , verschaft o nderda k aan de eigenheid van de im pressionisten. H et te n to o n stellen van m oderne kunst w o rd t er steevast van de hand gewezen. Het plaatselijk accent werd z u iv e r bevonden d o o r de puristen van de francofone fonetiek. De Picardische streektaal heeft niets gemeen heeft m et de andere dialecten van W allonië, maar is verw ant m et het Oud-Frans. De b u rg e rij is v r ij h a u ta in e en eerder a fs ta n d e lijk , de arbeidersstand even g o e d m o e d ig ais b edillerig.
Tegen de achtergrond van die schijnbaa r in kalksteen verankerde in e rtie , bracht D o o rn ik v o l hardende kunstenaars vo o rt. De tapijtw evers u it de XVeeeuw beeldden het oude G riekenland o f de B ijbel u it, grootse heldenverhalen o f stic h te lijk e heiligenlevens vo o r afnem ers in P o rtu gal, Engeland o f Polen. De ta p ijtw e rk e rs van vandaag restaureren de w erken van abstracte schilders o f w ekken ze to i leven in een m useum dat er e in d e lijk in geslaagd is een hedendaagse noot in de stad te introduceren.
De Doornikse carnavalvikingers S teenhouw ers u it D o o rn ik hebben h u n ste e n b lo kke n - om te bew erken o f te metselen, v o o r invasies & * L oeg e zow el grafstenen ais gebouw en - verspreid langs heel de Schelde ; van Valenciennes to t A n t
w erpen, via Oudenaarde, Pamele, G ent en Denderm onde. De belangrijke scheppers die de stad v o o rtb ra c h t, lie t zij veelal elders naar roem zoeken : Robert C a m p in en Roger de le Pasture, Roger van d e r W eyden aan de andere kant van de taalgrens. Laçasse, Caille, V inche en Point.
De M o n t de la T rin ité , om gedoopt to t M o n t S aint-A ubert, is een oord vo o r dichters geworden. H un stoffelijke resten rusten in een tu in boven op een heuvel die u ilk ijk i naar Frankrijk. De stenen w eg laat zich lezen ais een boek vol bespiegelingen, vol lyrische en contemplatieve woorden.
N a de slu ize n b ij K ain b lijf t de r iv ie r traag ve rd e r stro m e n : ze begeeft zich nu naar streken w a a r andere talen w o rd e n gesproken. In h e t vo o rb ijg a a n groet ze een romaanse m in ia tu u r- k e rk , de k e rk van Esquelmes. D ic h tb ij staan m ilita ire k ru ise n opgesteld ais soldaten, strak in bet g e lid zoals tijd e n s een parade. Id e n tie k , afgezien van legernum m er, naam en voornaam van de overledene. H et leger ais s ym b o o l van de n o o d z a k e lijk e offers en de a llesvencrcnd e o o rlo g sw a a n zin . De oevers van de riv ie re n z ijn v e rtro u w d m et die begraven regim enten. Ze fungeerden ais te ru g to c h ts te llin g , ais w e e rs ta n d s lijn , ais tro o ste lo o s d e co r v o o r g ru w e lijk e slachtingen. Het w ater b lijft echter n o o it lang rood kleuren.
Le Chem in des poetes
Een pad op de M ont-S aint-A ub ert (D o o rn ik ) w erd de "C hem in des Poètes" m et stenen w aarin tweeregelige strofen zijn
gegraveerd. Zo w o rd t de w andelaar bijvo o rb e e ld op de volgende pareltjes vergast:
"Passer, c'est devenir lisible."
C laire Lejeune
" N o t r e a v e n tu re s p iritu e lle
re co m m e n ce dans le cœ ur
de ch aque v iv a n t."
M arcei Lobet“ H a b ite r
un grand lever de so le il.”
Jean -M a rie Kajdanski
“L e passeur d'eau
connaît la m ort de Vautre rive.
”Yves N am ur
“ Qu’on n ’accuse personne
de ma vie.”
M a rg u e rite Yourcenar“ N o u s n ’a u r o n s pas
a s s e z v é c u
d u fe u
q u i n o u s in v e n te .”
A n d ré Doms"Conservez-moi
la connaissance
du chemin. "
Jean T o rd e u r*
i en en sc b ijh a allIS
u
”
M
■ i /
J i l l tl i
■ I M B l í • I
d i e p e r gele pío andere. m O u d e m e a n d e r s , N I E U W E R E F U G I ADe Schelde w e rd de v o o rb ije h o nde n ren steeds b e la n g rijk e r ais scheepsroute.
t eerst o m lokale tra fie k ging, v o rm t z ij nu derdeel van het groot Europees vvaterwegi
w e rk . O m aan d e v is e n ta n die scheepva. innen V o ld o e n , w e rd re d o o r verschillen en v e rb o n d e n m et a ^ ^ e grote w a te rw
e Schelde z e lf we e aanleg van vele
ngs- en verdi van meanders, z ijn typerenc . A is een typis chts een ver ai en m o n d in g ) a nd van 350 M o o r de strooms e vele m eandef e rijen n o g , u it ha# lanc Slechts ç n k e le v in d e n w e ter 1er n arbaar gemaal en sluizen, doe en d o o r h' bochten in d raag strom ende
la n d riv ie r kent hoogteverschil o 'n 120 m eter zeer k le in ver- van de riv ie r 'P oude kaar- n z ijn . z ijn nu verdw enen . non a
het m in d e r diep w o rd t, gaan zich rie w ikkelen m et verlandmgsvegetaties van z^ wilgenstruwelen. H ier broeden vele soort rasvogels, zoals de blauw bor
en de Qetzanger. Helaas zijr dvogel, zbals del e grote karekiet. fibieèijB B insecfl u n z ir aanw f . libellen, het van flora en gencll el van die i 'vervloec en uitgebet) le id | lantén en oever 'aaiplaatsen vóór • die m eanders i vo o r soorten die zijn. et verled
Van soniynige bleef de wate er goed. Deze hebben zich ku
tot biologisch zeer waardev
V I S S E N I N Vele van de vi sloten meanders m en, z ijn ans m oet d .W e k onde reffen w e de karakteristieke
lelie aan, haast vele w aterplante n. Waai
m eander tot 1er, het gebruik
l o kan een w e i
en, w aardoor lie oude mean- g e b ru ik t. Een f (die soms w or- jn e n van water- jta tie d H ie rd o o r kom en de net gedrang. Toch zijn | r i j k ais v lu ch to o rd e n le Schelde verdwenen
Sc h e l d e ?
n :die n u enkel nog in afge- rachien in de Scheldevallet e Schelde verdw enen, er vroeger zeer v is rijk nen grosso m odo drie s o o r-.
en. Anadrom e vissen leven ,e riv ie r o p om zich v o o rt te
Langs de < helgele bit opvallend.
Volgende pagina 's : in he d a t Horia voor Doornik • kunstliefhebber eerst d e l
atw aarts in u e n t de lin t. De tjveede groep, de
f
katadrom e vissen, doen p re c ie ïh e t omgekeerde, ej laven in de riv ie r en tre k k e n tia a r zee o m | r tp re ie re n a f te zetten. Ze k o ile n ais jo n g e v t - jsen^haar dej revier te a ig o jrJ e n verder op le groeien. I le lbtterbeke nde v o o fte tld is h ie r u i i « raard de pai m g die naar de S a ^E so ze e gaat o n i zich v o o rt te p la n te n . T e n s lo ttlz p n er uiteraard! de typische iQ etw atervissen d p fh u n volledige leven in de riv ie r d o o r b r e n g H zoals w in d e , bla n kvo o rn en snoek.
De vele m grepen in de riv ie r en vooral de slechte w a te rk w a lite it hebben uiteraard hun tol geëist van het visbestand. M om enteel z ijn er enkel nog zeer tolerante soorten ais stekelbaars en paling, ais er al vas zit. Ter hoogte van de Bei- gisch-N ederlandse grens zien we evenwel een d u id e lijk herstél van de visfauna. Enkele jaren terug waren de vissen hier nagenoeg verdwenen, n u z ijn er ter hoogte van D oei w eer een zeven tig ta l soorten waargenom en. Oo¡k de m eivis o f fin t k o m t ieder ja a r in iets grotere aantallen terug. Deze soort tro k vroeger in enorm e aantallen de
planten. Ze zoeken geschikte paaiplaatsen, vaak ver stroom opwaarts, om h u n eieren te leggen. De jo n g e n tre kke n dan naar zee w aar ze volwassen w orden. Daarna keren ze terug naar de rivie re n om op h u n b e u rt eieren te leggen. Een zeer bekend voorbeeld is de zalm . Die soort is echter t typisch vo o r de Schelde, w e l de riv ie rp rik en
rivie r op vanuit zee. Vanuit enkele kleine vissers d o rp je s zoals M ariekerke w erd massaal o p die soort gevist. V oor vele gezinnen was de m eivis een zeer belangrijke aanvulling op de vaak karige m aaltijden! Het valt te hopen d a t de eerste teke nen van herstel zich snel mogen uitb re id e n over de vo lle d ig e Schelde. N ie i alleen de w a te r k w a lite it, o o k de tre k m o g e lijk h e id v o o r de v is sen zal h ie rv o o r moeten verbeteren. De vele stu w en en sluizen vo rm e n vaak onoverbrugbare hindernissen vo o r de trekvissèn. N u reeds w o rd t voorzien dat b ij herstel o f aanleg van w aterbouw kundige kunstw erken steeds vistrappen o f ande re constatcties voorzien w orden, om de trek vj vissen m ogelijk te maken.
3
H
et
G
O ntm oeting van wolken, planten, w ater en schepen.
S c h e l d e r i vi ri
z o n d e r g r e n z e nSmt-Walburgis w aakt over Oudenaarde.
Onze-Lieve-Vrouw van Pamel, o p een steenworp van Sint-Walburgis, Beschermvrouwe van d e Schelde
O
p
V
l a a m s e
In de ric h tin g van Oudenaarde d o o rk ru is t de rechtgetrokken Schelde
afwisselend Vlaams en Waals grondgebied. H ie r en daar, bijvo o rb e e ld in Avelgem, w erden oude riv ie ra rm e n in g e ric h t ais v ijv e rs v o o r hengelaars o f ais k le in e ja c h th a v e n . W ilg e n en p o p u lie re n w e d ijve re n m et e le k iric ile its m a s te n van de centrale van Ruien, w el zestig m e te r hoog. Ze geven op een o p d rin g e rig e m a n ie r een m o d e rn u ite r lijk aan een panoram a dat ais a ch te r g ro n d diende v o o r verscheidene rom ans van S tijn Streuvels.
In De V la s c h a a rd bezong deze s c h rijv e r ais geen ander in een zeer schilderachtige lyrisch e s tijl deze la n dbo uw streek : “ over heel de dubbele g lo o iin g der scheldevallei blaaiert in een schone galm zang van kleurschakering, het d u ize n d m a lig groen d e r verschillende zom ervruchten. ( ...) Zo is het groen d e r w eiden gersgroen en levendiger dan het groen der klavers w ie r oppervlakte m et p u rp e r beveegd is, d o o r de blos der levende bloe m b o lle n . H et groen van de bietenvelden g lin s te rt in rijk d o m op de b lin k e n d e groeze. Lichter, naar 't grijsgroen w e n d e n d , met w erve lin g e n van b lo n d -e n -b la u w , staan de w ijd e ko o rn a a rd s te w iegew agen o n d e r 't geaai van de w in d . D onke rd e r b le k t het aardappelloof ais vierkante stukken d o n zig ploezeweefsel”
Z ijn collega H ugo Verriest, gelegenheidsschrijver en v o ltijd s pastoor, heeft z ijn eigen ro u te in de streek. H ij tre k t van W ijg h e m naar B urchte, v o lg t de flauw e b o c h t van de Schelde naar B a n h o u t, K lu is en Tieghem be rg , w aar in z ijn w o o rd e n “ de g lo o iin g e n in het landscha p, die het beeld oproepen van langgerekte golven o p de zee, deze weidse vallei een p ra c h tig aanzien geven” . Een goede reconstructie van het dagelijks boerenleven is terug te vin d e n in het museum van M u n k z w a lm , tegenover een oude m olen.
De Schelde s n ijd t O udenaarde in twee, net ais D o o rn ik . De d o o r V ic to r H ugo en M arie Gevers zo gewaardeerde G rote M a rk t s p re id t vandaag een discrete tw e e d e lin g te n to o n . De n ie t alle maal o o rs p ro n k e lijk e gevels geven in p a ste ltin te n een verscheiden heid aan s tijle n weer. H et Stadhuis, de S int-W alburgake rk en lie i H uis van Margaretha van Parma daarentegen b e n a d ru k ken de b la n kh e id van h u n steen : w itte Balegemse zandsteen. M et deze k le u r w e d ijv e rt de bloe m enpracht die, zodra de lente haar intrede doet, de tere a llia n tie tussen stad en n a tu u r kracht
