Tilburg University
Kosmopolitische perspectieven
Bodelier, R.P.C.
Publication date: 2012 Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of record
Link to publication in Tilburg University Research Portal
Citation for published version (APA):
Bodelier, R. P. C. (2012). Kosmopolitische perspectieven: Reflecties op 'Human Development'en 'Human Security'. Celsus juridische uitgeverij.
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal
Take down policy
Kosmopolitischeperspectieven
Reflecties op ‘Human Development’ en ‘Human Security’Kosmopolitischeperspectieven
Reflecties op ‘Human Development’
en ‘Human Security’
Kosmopolitische perspectieven
Reflecties op ‘Human Development’ en ‘Human Security’ RalfBodelier Ditboekiseenuitgavevan Celsusjuridischeuitgeverij|Tilburg www.celsusboeken.nl info@celsusboeken.nl envan UitgeverijWereldpodium|Tilburg www.uitgeverijwereldpodium.nu uitgeverij@wereldpodium.nu Allerechtenvoorbehouden.nietsuitdezeuitgavemagwordenver-menigvuldigd,opgeslagenineengeautomatiseerdgegevensbestandof openbaarwordengemaakt,inenigevormofopenigewijze,hetzijelektro-nisch,mechanisch,doorfotokopieën,opnamenofenigeanderemanier, zondervoorafgaandeschriftelijketoestemmingvandeauteur.Hoewel aandezeuitgavedeuiterstezorgisbesteed,aanvaardendeauteurnoch Celsusjuridischeuitgeverijaansprakelijkheidvoordeaanwezigheidvan eventuele(druk)foutenenonvolkomenheden.No part of this book may be reproduced in any form, by print, photo print, microfilm or any other means without written permission of the publisher.
Inhoudsopgave
I Mondialisering en het onrustige geweten 1 1 Inleiding 3 2 Clervaux:hetgroteverhaalvanTheFamilyofMan 23 3 ndirande:dekleineverhalenvanGracePhiri 35
4 Voices of the poorenhetkwaad 57
5 Intellectuelenenhunonrustigegeweten 73
6 Hetonrustigegewetenenhetessay 83
7 Hetessayenhetkleineverhaal 93
III Mondialisering en ruimte voor emoties 301 15 socialeemotiesalsoplevingenvandenken 303 16 Observatiesrondomangstenbezorgdheid 323 17 Eentijdvanangst 349 18 Observatiesrondommedelevenenzorg 377 19 Eentijdvanmedeleven 395
1
Inleiding
Maar amper onderkend in de jaren na de Val van de Muur in 1989, maar in het volle licht sinds de aanslagen van 11 september 2001 en de tsunami in 2004, groeit in Europa en de Verenigde Staten de aandacht voor ‘het mondi-ale’. Steeds meer verschijnselen worden begrepen in een grensoverschrijdende context. Wereldwijde technologische, politieke en culturele processen blijken in groeiende mate met elkaar samen te hangen. Gebeurtenissen elders ter wereld zijn steeds minder los te zien van ons eigen leven en raken ons vaker direct. De mondiale financiële crisis in 2008, aangezwengeld door de val van twee Amerikaanse hypotheekbanken, maakte meer dan duidelijk hoe zeer ook de wereldwijde economieën zijn verweven.
Mondialiseringsoptimisme en -pessimisme Dewereldwordtmetdedagplatter,meentThomasFriedman.1De aardeverandertineenmondialemarktplaats,waarinindividuen,be-drijvenenoverhedenwereldwijdcontactenleggen,elkaarvaninformatie voorzien,metelkaarconcurrerenenelkaarproberentebegrijpen.Dat ismondialisering,danwelglobalisering,Globalizacija, Mondialisation, גלובליזציה, ofГлабалізацыя. VoorFriedmankunnenwedestartvandehuidigemondialiserings-rondehetbestsituerenhalverwegedeValvandeMuurendeintroductie vandeinternetbrowsernetscape(in1995),waarmeehetinternetvoor inprincipevooriedereentoegankelijkwerd.Friedmanmeentbovendien datwedemondialiseringoverwegendpositiefmoetenbeoordelen.Want contactentussenmensen,georganiseerdviademarkt,dempenanimosi-teitendiemogelijkuitlopenopgeweld.Bovendienmaakteentoenemend aantalmondialecontactenookwereldwijdpolitiekactivismeensociaal ondernemerschapmogelijk. FeitelijkisFriedmansschetsvandemondialiseringeenvoortzettingvan hetin1939doornorbertEliasbeschrevenEuropesebeschavingsproces.2 Eliasschilderthoedegroeiendeonderlingeafhankelijkheidvanmensen welmóestleidentoteensteedsfijnmazigersysteemvanomgangsregels.
1 ThomasL.Friedman,The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century,newYork: Penguin2003.
EnFriedmanlijkthemhierintevolgen.Ookineengeciviliseerdewereld-samenlevingmaaktexternedwanggeleidelijkplaatsvoorzelfbeheersing, neemtdebereidheidtothetgebruikvangeweldaf3enzijnwereldburgers steedsmeerinstaatomzichinanderenteverplaatsen.4 FriedmansobservatieskrijgensteunvandeIsraëlischesocioloog nathansznaider.5Volgenssznaiderisdemondialemarktinstaatomeen inpolitiekopzichtindrukwekkendegroepmensenervanteovertuigendat wreedheidengeweldkunnenwordeningetoomd.Belangrijkernog:de mondialemarktverschaftonsookdemiddelenomditverlangenkrachtbij tezetten.Dekapitalistischestructuurkleurtdemodernemondialisering enonze‘kringenvaninlevingsvermogen’breidenzichuit.Demarkttrekt mensenuitalledelenvandewereldinonzecircles of empathy.6 BijFriedmanensznaiderverschijntmondialiseringalseenkrachtten goede.Endanvooralvoorwiearmenonveiligis.Hetalsmaarplatter wordenvandewereldmaakteenongekendepotentievrijwaarbinnen delevensvanmensenkunnenverbeteren.Mondialiseringverminderde alkinderarbeidenanalfabetisme,verbeterdedepositievanvrouwenen leidddetoteenverstevigingvanlokaleculturenendeverbreidingvan democratie.7 nietiedereendeeltditmondialiseringsoptimisme.Eenkrachtigtegen-geluidkomtondermeervan‘anders-globalisten’alspublicistenaomi KleineneconoomennobelprijswinnaarJosephstiglitz.Zijwijzenerop
3 stevenPinker.The Better Angels of Nature. Why Violence Has Declined. newYork:Viking2011. 4 naarmijnwetenzijndesociologischeimplicatiesvanFriedmanspublicatiesnooitexpliciet inverbandgebrachtmetdesociologischetheorieënvannorbertElias.HoewelEliashetbe-schavingsprocesbeschreefbinnendegrenzenvannatiestaten,kanzijn‘figuratiesociologie’ ookvruchtbaarwordengemaaktvoordeanalysevandemondialisering.FriedmanlijktElias’ stellingteonderschrijvendathetmondialiseringsprocesnietvaltterugtevoerenopparticuliere intenties(vanpersonen,bedrijvenoflanden)enevenmindoelbewustkanwordenomgebogen. ‘DenProzeßderZivilisationwirdblindinGanggesetztundinGanggehaltendurchdieEigen-dynamikeinesBeziehungsgeflechts’(Elias,Über den Prozeß der Zivilisation,deelII,p.317). Het belangrijksteverschiltussenFriedmanenEliasis,zeeropmerkelijk,hunvisieopdetoekomst. DievanFriedmanisonversnedenoptimistisch.Hetmondialiseringsprocesschijntinzijnogen onomkeerbaar.Wereldwijdvormenmensensteedsruimerefiguratiesenhetdaarmeeverweven beschavingsprocesisdanookonvermijdelijk.OpdedrempelvandeTweedeWereldoorlogis deJoods-DuitseEliasbeduidendsceptischer.Hetcivilisatieproceskanookstokkenenzelfs terugdraaien.Daarmeeopenthijexplicietdemogelijkheidvaneende-civilisatieproces.En datismeerdaneentheoretischeexercitie.LaterbeschrijftEliasdegruwelenvandeTweede Wereldoorlogalseen‘EntzivilisierungsschubderHitlerepoche’.Bovendienisergeenenkele garantiedatdergelijkeEntzivilisierungsschübenietopnieuwzullenvoorkomen.AnnetteTreibel e.a.,Zivilisationstheorie in der Bilanz: Beiträge zum 100. Geburtstag von Norbert Elias,Opladen: Leske&Budrich2000,p.78.
5 natansznaider,The compassionate temperament: care and cruelty in modern society,Lanham: Rowman&LittlefieldPublishers2001.
6 DanielLevy&natansznaider,‘Theinstitutionalizationofcosmopolitanmorality:theHolocaust andhumanrights’,Journal of Human Rights,vol.3,no.2,June2004,p.143-157.
datdemondialiseringinderdaadeenfeitis,maardatzijintermenvan rechtvaardigheidnoglangniet‘werkt’.Hetwereldwijdehandelsregimeis oneerlijkenbelemmertdeontwikkelingvanarmelanden,steltstiglitz. Enhetwereldwijdefinanciëlesysteemisonstabielenleidttotcrises. Deschuldenlastvanarme–enveelrijke – landenneemttoe,mondiale bepalingenoverintellectueeleigendombelettenarmelandenomaan goedkopemedicijnentekomen,terwijlontwikkelingshulpdezelanden eerderinhunontwikkelingafremtdanstimuleert.sterkernog,opsom-migeterreinen,vooralindeverhoudingtussenrijkenarm,wordtde wereldzelfsminderplatdanhijwasvóór1989.8
Meer dan een miljard extreem arme en onveilige mensen
Hetbrandpuntvanditboekisdewesterseomgangmetwatíkbeschouw alshetgrootsteprobleemvandezetijd:hetfeitdat,natweedecenniamon-dialisering,eenaanzienlijkdeelvandewereldbevolkingnogaltijdleeftin grotearmoedeenonveiligheid.9Datiseenpersoonlijkestellingname,zij hetgebaseerdophetgegevendatextremearmoedeenonveiligheidook vandaaghonderdduizendenmensenvoortijdiguithetlevenwegrukt,iets watanderebelangrijkeproblemen,vanklimaatveranderingtotoorlog, bijlangenietlukt. Meerdantwintigjaarna‘89teltdewereldmeerdaneenmiljardmen-sendieleveninabsolutearmoede.IntermenvandeWereldbankwil datzeggendatzijvanmindermoetenrondkomendan$1,25perdag. Datbetekentdatbijnaéénopdezeswereldburgersextreemarmis.10
8 JosephE.stiglitz,Making globalization work,newYork/London:W.W.norton2006,p.57. 9 Twintigjaarna’89,twintigjaarmondialisering,moetenwenietbeschouwenals‘uniek’ofals
‘westers’.Mondialiseringisinfeitezooudalsdemensheid,enwordtgekenmerktdoorhet constanteuitbreidenvandemenselijkeactiviteitbuitendebestaandegrenzenvanhetdorp,de regioofdestaat.Dezeactiviteitenvondenenvindenwereldwijdplaats.BijvoorbeeldinIndia. AmartyasenwijsterinzijnboekThe Argumentative Indianopdat‘India’srecentachievements inscienceandtechnology(includinginformationtechnology)orinWorldliterature,orinin-ternationalbusiness,haveallinvolvedagooddealofglobalinteraction.(...)Theseinteractions arenotunprecedentedinIndianhistory.’En:‘IdeasaswellaspeoplehavemovedacrossIndia’s bordersoverthousandsofyears,enrichingIndiaaswellastherestoftheWorld.’Amartyasen,
The Argumentative Indian. Writings on Indian History, Culture and Identity,newYork:Picador
natwintigjaarmondialiseringheeftéénopdezeswereldburgersniet voldoendevoedselterbeschikking.Eenopdezesistehongerigomeen gezondenactiefleventeleiden.11TerechtnoemendeVerenigdenaties hongerenondervoedinghetbelangrijkstegezondheidsrisicoterwereld. Hetiseengroterrisicodanaids,malariaentbcsamen.Hongermaakt mensenkwetsbaarvoorinfectieziekten,voorgebrekkigeontwikkelingvan hunmentaleenfysiekeconditie,voorverliesaanarbeidsproductiviteiten vooreenvroegtijdigedood.Wiehongerigis,verliestzijnvrijheidenzijn waardigheid.12Extremearmoedeisvoorvelennietalleenhonger,maar ookhetgebrekaaneenregendichtewoningentoegangtotfatsoenlijke gezondheidszorg.Extremearmoedeisgebrekaanonderwijs,gebrekaan geletterdheid,gebrekaantoegangtotrechten,gebrekaanwerk,gebrek aaneentoekomstvoordekinderen.Extremearmoedeislevenbijdedag, omdathetnietzekerisdatermorgenweereendagis.Extremearmoede ismachteloosheidenovergeleverdzijn.Extremearmoedebetekentuit-sluitingvanhetmenselijkbestaan. Bovendienlevennatwintigjaarmondialiseringrondde1,2miljard menseninlandendiezuchtenondergeweld.In2010spelenzichin24 landengewelddadigepolitiekeconflictenaf,alheerstmaarinzevenlan-denformeeloorlog.DatiséénoorloginLatijns-Amerika(Colombia), tweeoorlogeninAfrika(OegandaenCongo),envieroorlogeninAzië (India,nepal,AfghanistanenIrak.)13natwintigjaarmondialisering ervarenechternietalleenmenseninoorlogsgebiedenzichonveilig.Ook
honderdenmiljoenenbuitendezeoorlogsgebiedenwetenzichdoorlo-ontwikkelingsorganisatietelegitimeren.ThomasPogge,Politics as Usual. What lies behind the
pendonbeschermdtegenziekteenmisdaad,tegenhongerendiefstal, tegenfysiekgeweldennatuurrampen,tegengeweldvanmannenjegens vrouwen,tegenhetgeweldvandepolitiejegensdeburgers.14
Human Development en Human Security
Tegendeachtergrondvandegroeiendemondialiseringenbetrokkenheid opelkaarformulerenlandengezamenlijkdoelstellingenomdearmoede enonveiligheiduittebannen. Rond1990ontwikkelenwesterselandenhetconceptHuman Deve-lopment,‘menselijkeontwikkeling’.Aanvankelijkkrijgtdatconcepthaar beslaginjaarlijksedoordeVerenigdenatiesuitgegevenHuman Deve-lopment Reports. Daarinwordtnauwkeurigdevoor-enachteruitgangop hetterreinvanmenselijkeontwikkelingbijgehouden.
In2000,wordthetHumanDevelopment-conceptvertaaldinacht concreteontwikkelingsdoelen,deMillennium Development Goals.In septembervandatjaarscharenderegeringsleidersvan189landenzich achterdezemillenniumdoelstellingen.Zijverbindenzichaandeafspraak omdemenselijkeontwikkelingkrachtigtebevorderendoorwereldwijd deextremearmoedeterugtedringen.AandemeesteMillenniumdoe-lenzijnzoweleeneinddatumverbonden(soms2010,meestal2015)als prestatie-indicatoren(bijvoorbeeldhetmettweederdeterugdringenvan desterftevankinderenjongerdanvijfjaar).Deprestatiesopalleterreinen wordengemetentenopzichtevandesituatiein1990. Rond1995ontwikkelenwesterselandeneentweedeconcept,nugericht opHuman Security,‘menselijkeveiligheid’.Ditisdeagendawaarmeede rijkelandenzoweldeveiligheidvanhuneigenburgersalsdievanburgers innotoironveiligelandenproberenteverbeteren.AndersdanHuman DevelopmentishetHumansecurity-conceptechternooitvertaaldin concretedoelstellingen.nietalleenontbreken‘Millennium Security Goals’, meteinddataofprestatie-indicatoren,alevenminkanHumansecurity leunenopjaarlijkse‘Human Security Reports’vergelijkbaarmetdeHuman Development Reports.15AndersdanHumanDevelopmentishetconcept
Humansecuritynooitdoorgedrongentothetpubliekedebat.Hetgrootste verschil,enwaarschijnlijkhetgrootstegemisvanHumansecurity,isdat ervrijwelgeenovereenstemmingbestaatoverdedefinitie.16
14 Deepanarayan,RayPateletal.,Voices of the Poor. Can Anyone Hear us?,newYork:WorldBank 2000.
DatwilnietzeggendatdekrachtvanhetHumansecurity-concept verwaarloosbaaris.Integendeel,zobetogenhaarpleitbezorgers.Zij wijzenopbesluitenvaneenVn-conferentieinseptember2005waarin wereldleiderszichschaardenachterdenorm‘Responsibility to Protect’, R2P.17InditleerstukuitdestalvanHumansecurityisvastgelegddat nationalesoevereiniteitnietlangereenprivilegevanlandenis.Zijhangt afvandeverantwoordelijkheiddielandennemenvoordeveiligheidvan hunburgers.neemtdestaatdezeverantwoordelijkheidniet,ofbedreigt hijzélfdeveiligheidvanzijnburgers,bijvoorbeelddoorhetuitvoeren vaneenmassamoord,danneemtdeinternationalegemeenschapdever-antwoordelijkheidover.18Datgebeurdeinhetvoorjaarendezomervan 2011ondermeerinLibië,waardeinternationalegemeenschapopkwam voorLibischeopstandelingendiedoordeLibischedictatorGhadaffieen bloedbadinhetvooruitzichtwerdgesteld.19 Dergelijkeinternationalenormen,maarookdeoprichtingvanhetIn-ternational Criminal CourtinDenHaagin2002,hetVerdragvanOttawa uit1999(gerichtophetterugdringenvanhetgebruikvanlandmijnen)en hetingrijpenvandenAVOinLibiëin2011,reflecterendegrondgedachte vanHumansecuritydatdeveiligheidvangewonemensenmoetworden gegarandeerd.Mensenhebbenrechtopbeschermingtegenalwathun levenbedreigt.Tegencriminaliteit,tegengewapendeconflictenoftegen machtsmisbruikvanoverheden.Maarook,volgensaanhangersvaneen brededefinitievanhetconcept,tegendeteloorgangvanhunleefom-geving,tegenhonger,tegenextremearmoedeoftegennatuurrampen. DaarmeeoverlapthetHumansecurity-programmavooreenbelangrijk deelmethetHumanDevelopment-concept.20 moetrichtenopdebeschermingvanindividuelemensen(inplaatsvanstatenofgroepen)iser geenconsensusoverdevraagtegenwelkevormenvanonveiligheidindividuenmoetenworden beschermd.ZoverdedigthetHumansecurityReportProjecteen‘smal’Humansecurity-concept datzichlouterrichtopgeweldtegenindividuen.DeVerenigdenatiesdaarentegenverdedigen een‘breed’conceptdatzichbehalveopgeweldtegenindividuenookrichtophonger,ziekteen natuurrampen.
17 ZievoordespecifiekebepalingenvanResponsibility to Protectde‘2005 World Summit Outcome’ op:who.int/hiv/universalaccess2010/worldsummit.pdf(geraadpleegd15juli2010). 18 ZievoorrecenteontwikkelingeninhetR2P-concept:responsibilitytoprotect.org(geraadpleegd 15juli2010). 19 Alishetmaardevraagofdenorm‘Responsibility to protect’hetalleenrechtmagclaimenopde succesvolleactiesvandenAVObovenLibië.JosefJoffezetrelativerendekanttekeningen. In: JosefJoffe,‘TheLibyanWarWasasuccess.ButItWon’tBeaModelForOtherWars’,The New Republic24augustus2011.
Mondialisering en denken
HumanDevelopmentenHumansecurityzijntweeprogramma’sdie kunnenwordenomschrevenals‘kosmopolitisch’.Watkosmopolitisme is,zalpasindeloopvanditboekaanhetlichtwordengebracht.Aliser geenredenomteverzwijgendatdetermisafgeleidvandeGrieksetermen Kosmos Κόσμος(hetuniversum)enPolis, Πόλις(stad).Eenkosmopoliet iseenwereldburger.Enwateenburgertoteenwereldburgermaakt,wordt doorImmanuelKantin1796alsvolgtonderwoordengebracht:‘Hetis nu,metdetoenamevande(engereofruimere)gemeenschaponderde volkerenvandeaarde,zovergekomendatdeschendingvanhetrecht opéénplaatsopdeaarde,overalwordtgevoeld’.21 Endatgevoelvoordeschendingvanmensenrechtenwereldwijd,issinds Kantalleennogmaartoegenomen,inclusiefhetgevoeldatdezerechten nietmógenwordengeschonden.Washetrond1850nogeenaardiggezel-schapsspelomtevragenofeenburgervanParijsmeteenhoofdknikeen MandarijninChinazoumogenvermoordenomerzelfvoordeeluitte trekken,vandaagzalvrijweliedereendezevraagontkennendbeantwoor-den.22DeCanadesejournalistenfilosoofMichaelIgnatieffconstateert inmiddelseen‘beledenenbeoefendethischuniversalisme,datzichin hetbijzonderuitineengemeenschappelijkemensenrechtencultuur’.23 OokalisKantsethisch-filosofischedefinitievanhetkosmopolitisme ermaareenuitvele,voormijnbegripvanHumanDevelopmenten Humansecurity,iszijndefinitieinelkgevalvanbelang.Intellectuelen diehetkosmopolitismeopvoorhanddefiniëreninethisch-filosofische zin,verdedigenwaarschijnlijkdathetvoorkomenofongedaanmaken vandeschendingvanderechtenvanmensen,waarterwerelddezezich ookbevinden,eenhogerbelangvertegenwoordigtdandevoordelenvan specifiekeindividuen,eenspecifiekegroepofeenspecifiekland.24
21 ImmanuelKant,Naar de eeuwige vrede,Amsterdam:Boom200,p.77. 22 HonorédeBalzac,Le Père Goriot,Paris1856,p.162.
23 MichaelIgnatieff,Etnische conflicten en het moderne geweten,Amsterdam:Contact1998,p.45. Zieook:susanneiman,Morele Helderheid. Goed en Kwaad in de 21e eeuw,Amsterdam:Ambo 2008,p.12.
Ditgedeeldeuitgangspuntlijkthetkosmopolitismetotdenatuurlijke tegenpooltemakenvanradicaalnationalisme,regionalismeoflokalisme, vooralsnogsamengevatalschauvinisme.25Wantterwijlkosmopolieten, wereldburgers,zowelrekeningwensentehoudenmetdebelangenvan mensenbínnenenbuítenhuneigengroepofland,stellenchauvinisten ronduithetbelangvooropvandieeigengemeenschap,deeigenregioof dateigenland. Dekosmopolietprobeertuittevindenwathetbesteisvoor‘alle’men-sen,waarterwerelddezeookmogenwonen.Voorhemgaathetbelang vandewereldgemeenschapvóórophetspecifiekebelangvandeeigen, nationaalofregionaal,bepaaldegemeenschap.Dezemaaktimmersdeel uitvandewereldgemeenschapendeeltzoindevoordelenvanhetgrote geheel.Inzijnzoektochtwathetbesteisvooriedereen,zaldekosmopoliet, andersdandechauvinist,danookenigeafstandhoudentotzijneigen land.nietomdatheteigenlandhemnietterhartegaat,maaromdatzijn engagementniettenkostemaggaanvanmensenbuitendelandsgrenzen. Hetmoettengoedekomenaanallemensen,inclusiefdemenseninzijn eigenomgeving.26 Hetisoverigensaannemelijkdatookkosmopolieten,netalsnationa-listenenzelfschauvinisten,deeersteverantwoordelijkheidvandemens leggenbijdezorgvoorzichzelfenvoorzijneigennaasten,gevolgddoor deverantwoordelijkheidvoordeeigenstadofheteigenland.Hetverschil zouindatgevalzijn,datdeverantwoordelijkheidvandechauvinistmaar amperverderreiktdandeze‘eigen’mensenenzelfstenkostemaggaan vanmensendiedaarniettoebehoren.27 Mondialisering en emoties Doorgaanswordtdedynamiekvandemondialisering,endanmetname devraagof,hoeenwanneerdemondialiseringonzelevensomstan-dighedenverandert,vooraldooreconomeninkaartgebracht.Daarbij
25 MarthaC.nussbaum,For love of country?,Boston:BeaconPress1996,IntroductionX.Waar nussbaumspreektovernationalisme,spreekikoverchauvinisme,inEngelstaligeWikipedia aangeduidals‘anexaggerated,bellicosepatriotismandabeliefinnationalsuperiorityandglory. Byextensionithascometoincludeanextremeandunreasoningpartisanshiponbehalfofany grouptowhichonebelongs,especiallywhenthepartisanshipincludesmaliceandhatredtowards rivalgroups.’Zie:en.wikipedia.org/wiki/Chauvinism(geraadpleegd9januari2011). 26 KwameAnthonyAppiah,Cosmopolitanism. Ethics in a World of strangers,London:W.W.norton
dominerencijfers,dataenstatistieken.Hetzijncijfers,dataenstatistie-kendieThomasFriedmantotzijnstellingbrengtdatdewereldmetde dagplatterwordt.Maarhetmondialiseringsprocesheeftookminder grijpbareaspecten.Dimensiesdieineconomischemodellennochin kosmopolitischeideeënzijntevangen.Ditisdeemotioneledimensievan hetverschijnsel.EnhetisdezelfdeThomasFriedmandie inThe Lexus and the Olive Tree28
aandachtvraagtvoordezefluïdekantvandemon-dialisering.DeLexus,geproduceerdinhetJapanseToyotaCityenhevig begeerdvanManillatotseattle,belichaamtdesnelle,hardekantvande mondialisering.DezeLexusstaatpars pro totovoorlosgezongenmaterie, tempoenontworteling.Hijbehoorttotdewereldvangeld,technologie, fast food,vooruitgangenvoorspoed. Tegelijkertijdstaatdeoude,knoestigeolijfboomvoordetrage,kwets-bareonderbuikvanmondialisering.Deolijfboomlevertnietalleen vruchten,hijgeeftookkleuraanhetlandschap,laatvogelsnestelenen biedtfamiliesschaduwopeenwarmezomerdag.Bomenstaanvoortra-ditie,voorgemeenschap,voorfamiliebandenenreligie.Zeverbindenhet verledenmetdetoekomst.Zehoudenherinneringenvast. MaardeLexuszetdeolijfboomonderdruk.Deemotielijkthetafte leggentegendevernieuwing.Hetdorpmaaktplaatsvoordeglobal vil-lage,desterrenhemelvoorcyberspace,delandwegvoordeinformation highway.Thuis,datwilzeggen,hetgeengeworteldisopéénplekenbin-nenééngeschiedenis,moetsteedsvakerwijkenvoorbewegingzonder tijdenplaats. In2009doetDominiqueMoïsieeninteressantepogingomdemon-dialisering–inclusiefdebijbehorendeideeën–teduidenvanuitdeze moeilijkgrijpbarekantvanhetverschijnsel.Zijnstudie,De geopolitiek van emotie,29 beschrijftdegevoelenswaarmeemondialiseringopdeverschil-lendecontinentengepaardgaat.DaarbijreserveertMoïsideemotie‘angst’ voorEuropaendeVerenigdestaten.Hetsnelleveranderingsprocesdat demondialiseringmetzichmeebrengt,roeptinhetWestenangstopvoor hetverliesvanbanen,voormigranten,voorterrorisme.Mondialisering voedtonzeangstvoordeonbekendeander. Maarhetisnietalleendeangstdiedewestersehoudingbeïnvloedt.Het vrijeverkeervangeld,mensenengoederendatdoordemondialisering wordtmogelijkgemaakt,geeftvrijbaanaaneenmeeruitgebreidscala vangevoelens.Datzijn,netalsangst,negatiefgewaardeerdeemotiesals
hebzucht,jaloezie,wraakzuchtenhaat.Hetzijnechterookpositiefge-28 ThomasFriedman,The Lexus and the Olive Tree, newYork:Farrar,straus&Giroux2000. 29 DominiqueMoïsi,The Geopolitics of Emotion: How Cultures of Fear, Humiliation, and Hope are
waardeerdeemotiesalshoop,begrip,inlevingsvermogenenvertrouwen inmensenverweg.Inmensendie,ommetsznaidertespreken,binnen onze‘circles of empathy’zijnbeland.
Het kosmopolitisch perspectief
Wieopzaterdagochtend1januari2011bijGoogledezoektermengloba-lization & cosmopolitanism & “human security” & “human development” intikt,komtop13.600treffers.Aangevuldmetemotions stoptdeteller ronddedrieduizendhits.Enwiedezetermenooknogeensaanvultmet poverty vindtminderdantweeduizendtreffers.Tervergelijking:eenvol-strektat randomingegevenzoekopdrachtalsHamburgers & Kalashnikov & Beyoncelevert18.600hits.
Ditroeptnietalleendebelangwekkendevraagopnaardeonderlinge verhoudingvanfastfood,hetmeestmoorddadigevuurwapenooitgepro-duceerdendeverrukkelijkezangeresvanIf I were a boy;hetwektvooral deinteressenaardematewaarinmondialisering,kosmopolitismeen programma’salsHumanDevelopmentenHumansecurityüberhauptooit zijnsamengedacht.Hetwekt,kortom,devraagofenhoediepgravend HumanDevelopmentenHumansecurityindecontextvanhetkosmopo-litismeenhetmondialiseringsprocesalzijngeanalyseerdofbekritiseerd. Deonderzoeksvraagvanditproefschriftluidtaldus:inhoeverre voldoendeleidinggevendeprogrammatischeconceptenvanHuman DevelopmentenHumansecurityaandewijsgerigekernideeënvan hetkosmopolitismeeninwelkemategevenzezichrekenschapvande socialeemotiesangstenempathie?nadeuitvoeringvandezetoetsing, confronteerikineennabeschouwinghetkosmopolitismemetdenotie vanhetkwaadzoalsdatopdoemtingesprekkenmetextreemarmeen onveiligemensen. Hetisdezeopgavedieikmehierstel.Hetiseenopgavedieikopsplits invieralgemenevragenen27deelvragen. Vier vragen
Ditboekisalsvolgtopgebouwd.
Deel I. Mondialisering en het onrustige geweten
2. Clervaux: het grote verhaal van The Family of Man
InhetLuxemburgsestadjeClervauxbezoekikThe Family of Man,een groteenbijzondersuccesvollefototentoonstellinguit1955.Eenten-toonstellingdiedekosmopolitischeideeverkondigtdatallemensenmet elkaarverbondenzijn.Detentoonstellingademthethumanistischevoor-uitgangsoptimismevandena-oorlogsejaren.Maarditkosmopolitisme roeptookfellekritiekop,ondermeervandeFranseintellectueelRoland Barthes.Welkekritiekformuleerthijenmetwelkevanzijnopmerkingen zalikrekeningmoetenhouden?
3. Ndirande: de kleine verhalen van Grace Phiri
IndeMalawischesloppenwijkndirandevraagtGracePhirimijmetklem omhulpvoorhaarbevallendedochter.GracePhiriblijktabsoluutarm enabsoluutonveilig.Zoalsikkeeknaardefoto’sinClervaux,zoluister iknaardekleineverhalenuitndirande,doorGraceverteldonderhet onrustbarendeschilderijImfa Siyithawika–‘aandedoodvaltniette ontkomen’.HetisnietgemakkelijkomClervauxenndirandesamente denken.Iktwijfel:verstorende‘kleineverhalen’vanGracedeordevan hetkosmopolitischedenken,zoalsweergegeveninTheFamilyofMan? OfjaagtGracehetkosmopolitismevanTheFamilyofManjuistaan? 4. Voices of the Poor en het kwaad
DekleineverhalenvanGracePhirilijkeneenkritischehoudingtegen-overkosmopolitischeactieplannenalsHumanDevelopmentenHuman securitytestimuleren.Maarstaanzeookpars pro totovoordemeerdan éénmiljardverhalenvanmenseninvergelijkbareomstandigheden?En steldatGracePhirihaarkleineverhalenzélfineenbrederecontextzou plaatsen,inwelketermenzouzijdezebrederecontextdangieten?Welke levensbeschouwingkanwordenafgeleiduitdevertellingophetschilderij Imfasiytihawika?
5. Intellectuelen en hun onrustige geweten
Ishetmogelijkomteopererenbinnendeintellectueletraditievandean-archie?Binneneentraditiezonderleidendbeginsel?Binneneentraditie diezichrekenschapgeeftvaneenconstanteordeverstoringendieeen onrustiggewetenonvermijdelijkacht?Eentraditiediezichvanoudsher indemargevandevakwetenschappenbevindt?
6. Het onrustige geweten en het essay
Inwelkevormkomtzo’nintellectuelebenaderinghetmeesttotzijnrecht? Welketekstvariantverdisconteertdedynamiekvandemondialisering ensteltdeintellectueelindegelegenheidomzowelzijneigendenken alsdatvanzijnlezersophetspeltezetten?Welketekstbrengtnieuwe gezichtspuntenaanhetlicht,waardoorje‘anderskuntdenkendanje denktenanderskuntwaarnemendanjeziet’,maardie‘essentieelzijn omteblijvenkijkenennadenken’?Welkeonderzoekerskunnenmogelijk totvoorbeelddienen?
7. Het essay en het kleine verhaal
Wanneerveelintellectuelenwordengeplaagddooreen‘onrustiggeweten’, kunnenwijdieonrustdanookinterpreterenalsdezeurendevraagnaar demoraliteitvanhundenken?Devraagofinhunwerkdewerkelijkheid welrechtwordtgedaan?Devraagofdekleine,concreteverhalenvan concretemensenalsGracePhirinietwordenondergesneeuwdinhet groteverhaal,zoalsdatvanTheFamilyofMan?Valtwellichtnetinhet essaynogietstereddenvanconcrete‘rechtvaardigheid,rechtvaardigheid ennogeensrechtvaardigheid’?
Deel II. Mondialisering en ruimte voor het denken
8. Het kosmopolitisme van de kosmopolieten
Hetkosmopolitismelijktnieuw,actueeleninopkomst.Tochkentde termeenlangegeschiedenis.Watverschafthetkosmopolitismevandaag hetadagiumvannieuwenaankomend?Metwelkevragenbrengenwe hetverschijnselinkaart?Enhoeduidenwedeuitspraak‘welevenniet ineenkosmopolitischetijd,maarwelineentijdvankosmopolitisme’? 9. Diogenes van Sinope
magnumopusThe Idea of Justicelijktsendemeestcompletekosmo-politischefilosofietepresenterentotnutoe.Hoewerkendramatische gebeurtenisseninsensvroegejeugdinzijnkosmopolitismedoor?Hoe verhoudtdemogelijkhedenbenaderinguitdejaren’80zichtotdeIdea ofJusticeuit2009?Enhoehaalbaarzijndepraktischeoplossingenvan dezeuitgesprokenpraktischefilosoof?
14. Coördinaten voor een kosmopolitisch denken
Hetkosmopolitismekentfelletegenstanders.Watzijnhunbelangrijkste bezwarenenishetmogelijkdezeondereennoemertebrengen?Tegelij-kertijdishetkosmopolitismeveelkleurigenrijkgeschakeerd.Watzijn debelangrijksteverschillentussenDiogenes,MarcusAurelius,Kant, Levinasensen?Enwelkezijndebelangrijksteovereenkomstentussen dezedenkers?Ishetmogelijkomdecoördinatenteschetsenvaneen kosmopolitischdenkeninalgemenezin?Enwelkezijndiecoördinaten dan?Eenbestandsopname.
Deel III. Mondialisering en ruimte voor emoties
15. Sociale emoties als oplevingen van denken
Hetkosmopolitismeiseenredelijk,intellectueelconcept.Maarkosmo-politischeactieplannenalsHumansecurityenHumanDevelopment zijnookopgetrokkenuitsocialeemotiesalsangstenempathie.Ineen mondialesamenlevinglijkendezeemotiesaanbelangtewinnenende vraagishoeweditgroeiendebelanginalgemenezinkunnenduiden. Voorafgaandaaneenverkenningvanangstenempathieineentijdvan mondialisering,stelikmeeerstdevraagnaardeverhoudingtussenrede enemoties.
16. Observaties rondom angst en bezorgdheid
Wijzenobservatiesvanmondialebezorgdheidopeentrend?Op‘mon- dialeangst’,overlopendin‘GlobalConcern’?Zevenconcretevoorbeel-den,van‘bewaakteidentiteiten’tot‘immigratiebeperkingen’,lijkener inderdaadoptewijzendathetverlangennaarveiligheidopgangdoet.In hoeverrestimuleertderustelozedynamiekvandemondialiseringonze angstvoordeander?
17. Een tijd van angst
concretedreigingendiedoordemondialiseringwordengegenereerd?Of isdeangstopeenanderewijzeinherentaanhetmondialiseringsproces datzereflecteert?Zijnerremediesdenkbaartegendezemondialeangst? Welkeremedieswordenvoorgestelddoorintellectuelendiezichopde angstconcentreren?
18. Observaties rondom medeleven en zorg
Isangstdeenige,danwelbelangrijkstesocialeemotieineentijdvan mondialisering?Observatieswijzenookineenandererichting.Inde richtingvan‘mondiaalmedeleven,overlopendin‘GlobalCommitment’. Uitzevenobservaties,van‘meervoudigeidentiteiten’tot‘maatschappelijk verantwoordondernemen’,blijktookhetverlangennaarzorgvoorwie armenonveiligis.Inhoeverreroeptdeintimiteitvandemondialisering empathiemetdeanderop?Enverdientderolvanmedeleveninonze socialeverhoudingenherwaardering?
19. Een tijd van medeleven
Zevenobservatiesvanmondialezorglijkeninderdaadtewijzenopeen trend.Hetisverdedigbaardatonsmedelevenmetdeander,waarter werelddezezichookbevindt,eenonlosmakelijkdeelvanonsdagelijkse levenisgeworden.Hoevaltdezeontwikkelingteverklaren?Kunnenwij inderdaadsprekenvaneenmondialecircle of empathy?Enwatbetekent ons‘mondiaalmedeleven’voorintellectuelen,gevangenineensceptisch mens-enwereldbeeld?
Deel IV. Mondialisering, ontwikkeling en veiligheid
20. Vrij van armoede. Over Menselijke Ontwikkeling
Human Development iseenbijzonderinvloedrijkkosmopolitischactie-programmadateenmondialebemoeienisbepleitvanhetrijkedeelvan dewereldmethetarme.Dezeaandachtvoorextremearmoede,waar terwerelddezezichookbevindt,gaatinelkgevalterugtotRoosevelts toespraakoverdeVierVrijhedenuit1941,waaronderdeFreedom from Want.Watishetverschilin‘nationaleontwikkeling’en‘menselijkeont-wikkeling’?Hoewerdde‘vrijheidvanarmoede’sinds1941uitgewerkt? EnwaaromkreegHumanDevelopmentpasvleugelsrond1990? 21. Vrij van angst. Over Menselijke Veiligheid
gaateveneensterugtotRooseveltstoespraakoverdeVierVrijheden, waaronderdeFreedom from Fear.Hoewerddezevrijheidsinds1941 uitgewerkt?Watishetverschiltussen‘nationaleveiligheid’en‘menselijke veiligheid?HoeverhoudtHumansecurityzichtotHumanDevelopment? EnhoeverbindtdeonveiligheidinhetZuidenzichmetdieinhetWesten? 22. Aan ‘hun schuld’ en ‘onze schuld’ voorbij
HumanDevelopmenten,inminderemate,Humansecurity,zijngebouwd opeenspecifiekbegripvandezuidelijkearmoedeenonveiligheid.Dit begripondervindtconcurrentievananderetheorieënoverarmoedeen onveiligheid.HoeverhoudtHumanDevelopmentzichtotdetweebe-langrijkstetheorieënoverdeoorzakenvanmetnameAfrika’sproblemen? Hoeverhoudtditconceptzichtothetdenkenintermenvan‘hunschuld’ en‘onzeschuld’?Eenverkenninginvogelvlucht.
23. Human Development en mondiale zorg
‘Menselijkeontwikkeling’ontleenthaarwaardezowelaaneenmoreel uitgangspuntalsaaneeneconomischbelanginonzezorgvoordearm-sten,waarterwerelddezezichookbevinden.In2000kreegHuman DevelopmenthandenenvoetenindevormvandeMillenniumdoelen. Opgrondwaarvanwerdendezeachtdoelenvastgesteld?Weerspiegelen zijdebehoeftenenprioriteitenvandearmen?Weerspiegelenzijookhet HumanDevelopment-conceptzoalsuitgewerktdoorMahbubulHaq,een vandegrondleggers?Doorwelkepolitiekestrategiewordtdeuitvoering vandeMillenniumdoelenvergezeld?
24. Human Security en mondiale bezorgdheid
Humansecurityontleentzijnwaardeaanzijnaandachtvoordeveilig-heidvaniedereen,zowelinhetarmealsinhetrijkedeelvandewereld. Welkeanalysevandeonveiligheidwaarinzowelderijkenalsdearmen verkeren,ligtaanhetconcepttengrondslag?Enopgrondvanwelk moreelcriteriumkunnenbehoeftenenprioriteitenwordenvastgesteld? 25. Kosmopolitisch en politiek denken
nadruklegopeenontbrekendepolitiekevisie.Watbetekenthetgebrek aaneenmoreelcriteriumvoorHumansecurity?Enwatbetekenthet ontbrekenvaneenpolitiekeagendavoorHumanDevelopment? 26. Waardigheid, een open concept
IkstarttemijnonderzoeknaeenbezoekaanTheFamilyofManinCler-vauxennaeenontmoetingmetGracePhiriinndirande.Hoekijkiknu, aanheteindevanditonderzoek,terugopClervauxenndirande?Ishet mogelijkomdeaanzettegeventoteennieuwenpraktischkosmopolitisch concept,waarinTheFamilyofManenGracePhiriwordenverenigd?En, zoja,aanwelketermzouditnieuweconceptdankunnenontspringen? Epiloog
27. Over de gevaren van een radicaal kosmopolitisme
Gaandeweg,zobesefik,benikGracePhiriuithetoogverloren.Terwijl hetmethaartochallemaalbegon.IkkeerdanookterugnaarGraceen haarkleineverhalen.WanneerGracespreektoverextremearmoedeen onveiligheid,danspreektzijoverhetkwaad.Overeenimmanenten metafysischkwaad,complexentragisch,eenkwaaddatbijhaaralsImfa siyithawikabovendebankhangt.VoorGracewijstdetermkwaadopeen kille,stinkendeademtochtdiealleuitingenvanextremearmoedeenon-veiligheidaaneenrijgtenverhevigt.Gracelijkttebetwijfelenofditkwaad überhauptweluitroeibaaris.Praktischekosmopolieten,dearchitecten vanHumanDevelopmentenHumansecurity,sprekenechternietoverhet kwaad.Zijsprekenoveruitdagingen,doelstellingenenindicatoren.Hun taalisdievandemaakbaresamenleving.Detwijfellijktteontbrekenof dezedoelstellingenentargetswelhaalbaarzijn.Hoeverhoudthetkwaad vanGracePhirizichtotdeuitdagingenvandepraktischkosmopolieten? Vooreenconfrontatievanenerzijdshetmodernekosmopolitismemet anderzijdsdepre-modernenotievanhetkwaadgaikteradebijdeFranse filosoofAlainFinkielkrautendeDuitsedenkerCarlschmitt.
Samenvatting. Van Ndirande naar Clervaux
2
Clervaux:hetgroteverhaal
vanTheFamilyofMan
Ik bezoek The Family of Man, een grote en bijzonder succesvolle fototen-toonstelling uit 1955, die de kosmopolitische idee verkondigt dat alle mensen met elkaar verbonden zijn. De tentoonstelling ademt het humanistische vooruitgangsoptimisme van de na-oorlogse jaren. Maar dit kosmopolitisme roept ook felle kritiek op, onder meer van de Franse intellectueel Roland Barthes. Welke kritiek formuleert hij en met welke van zijn opmerkingen zal ik rekening moeten houden?
Indezomervan2009vierikvakantieinClervaux,Luxemburg.Inhet slaperigestadjestaateenkasteeluitde12e
scheppingenuitde20eeeuw.‘Zeverklaartdemensenaandemensen.(...)
hetiseeneerbetuigingaandevolkerenoveralterwereld’. De regels van het schone
Inmijnmusealeroesneemikzelievervooreenverwijzingnaariets watvelemalengroterisendatallesoverstijgt:deverwijzingnaareen metafysische,kosmopolitischeordediezichindezefoto’ssamenbalt.net alsmiljoenenmensenvoormelaatikmemaaraltegraagverleidendoor deschoonheidvanditimmensekunstwerk;deschoonheidvanelkgroot kunstwerk.Deschoonheiddieeenwerkelijkheidsuggereertzonderdat dezewerkelijkheidookaanwezighoefttezijn.Ikondergadesensatiedat hetkunstwerkklopt,datheteendiepergelegensamenhangopenbaart, eensamenhangdieikeerdernietzag,maaraltijdalvermoedde. nuverwijliknogindebeelden.Inhetbeeldvaneenartsdieeenpas geborenbabyoptilt,hetbeeldvandefluitspeleruitdeAndes,datvan deAmerikaansesoldaatdieopwegnaarhetfrontzijnzoontjetroostof denaaktezwartejongetjesdiemetsperenopeengazellejagen.Deten-toonstellingiszóoverweldigendaangenaamdatikpasinverwarringraak wanneerikbuitenweerinhetzonlichtsta.stondiknuineenkunstwerk, datmijvolgensderegelsvanhetschonedeillusieverschaftevaneen wereldwijdefamilie?Ofboodsteichenskunstwerkmijweldegelijkeen blikindevollewerkelijkheid,eenwerkelijkheiddieweindedynamiek vanalledagmaaraltegemakkelijkoverhethoofdzien? Adamisme Laterkomenmeervragen.sommigevragennegeerik.Anderetrekikme aan,ineenaanvankelijkmoeizamepogingomteantwoorden. Hebik,zovraagikmeaf,welopgemerktdatinhetvermeendeanti-racismevanTheFamilyofManeenracistischeboodschapresoneert? Bijvoorbeeldomdatopdefoto’s,meerzwartemensennaaktzijndan blankemensen?Deblankenverschijneninpakenstropdasendezwar-teninkralenrokjeenmetspeer.Isdetentoonstellingooknietracistisch omdatdemeestefotografenblankzijnensuggererenoptekomenvoor deonderdruktezwarten?Eensuggestiediedeblankenperomgaande eensuperieureroltoebedelenendezwartendenigrerentotpotentiële slachtoffers?32 nee,dathebiknietopgemerk.Endeeerstehelftvandevraaginteres-seertmeeigenlijkookniet.Halverwegede20eeeuwlopenblankennu eenmaalvakerinpakkendanAfrikanen.Maardevraagnaardeblanke scheppingvanhetzwarteslachtofferschap,dievraagschuurtwel.Eneen antwoordhebikniet.33
32 WiniBreines,The trouble between us: an uneasy history of White and Black women in the Feminist
Movement,newYork:OxfordUniversityPress2006,p.11.
Zieik,zowordtmegevraagd,welhetpatriarchaleinsteichenstentoon-stelling,detraditionelecontextwaarinmannenvakerwerken,besturen enjagen,terwijlvrouwendoorlopendzorgen,rouwenenkoken?Enbesef ikweldatallefotografenfeitelijkhetwestersekerngezinreproduceren? nietalleeninAmerika,maarookinRusland,AziëofAfrika?Kinderloze vrouwen,vrouwendiedeleidingnemen,huismannenenhomoseksuelen, transseksuelen,mensendieanderssamenlevendanindecombinatie man-vrouw-kinderen:zekomenindeheletentoonstellingnietvoor.34 nee,datzagikevenmin.Misschien,zohoudikmevoor,zagikhetniet omdatdetraditionelerolverdelingtussenmannenenvrouwennueenmaal vanzelfsprekendisbijhetleeuwendeelvandewereldbevolking.Maar dewaarheidis,endatsteektme,dathetmedomwegnietisopgevallen. WaaromkreegdeexpositieeigenlijkdebravenaamTheFamilyofMan? EnnietTribe of Man,World of Man ofCommunity of Man?
Demeestvenijnigevraagisechterdeze.Herkendeiküberhauptde verschillendeindividuenindemondialefamilie,ofplaatsteikiedereen tegendeachtergrondvanhetkosmopolitischefamilieportret,waardoor iedereen,endaaromniemand,ernogechttoedoet?Handeldeiknietin strijdmethetoorspronkelijkehumanisme,bijvoorbeeldvanGiovanni PicodellaMirandola,datnietde‘mensheid’ofde‘ideemens’ontdekt, ‘maardemensuitiederconceptueelkeurslijfbevrijdt’?35 Dezevraagschuurtentrekt.Zijirriteertmemeerdanikzouwillen. Wantterugdenkendaandetentoonstellingbesefikdatikinderdaad meerkeeknaarhetfamilieportret,dannaardeindividueleledenervan. natuurlijk:ikherinnermedeAmerikaansesoldaat,defluitspeleruit deAndes,deruziëndepubers,hetsiciliaansestelophaarbankje,maar námenhebbendezemensenniet.Hetzijn–decriticihebbenmeergelijk danmeliefis–archetypenzondergeschiedenis,zonderpersoonlijke identiteit:hetzijndésoldaat,démuzikant,dépuber,débejaarden. DefelstecriticusvansteichenstentoonstellingblijktdeFranselite-ratuurcriticusenfilosoofRolandBarthes(1915-1980).Ineenberoemd gewordenessaywijstBarthesdekosmopolitischeboodschapvandeThe FamilyofManvolledigvandehand.VolgenshemnegeertThe Great Fa-mily of Man,zoalsdetentoonstellinginParijsheette,volledighetgegeven
wil.Envoormensenvangoedewiliserophetwereldtoneelmaaréénrolvoorhanden:dievan slachtoffer.Datmaaktdeheletentoonstellingtotsentimentelekitsch,enkitschisdan,inde woordenvanschrijverMilanKundera,‘deontkenningvanstrontinonsleven’.AvishaiMargalit, ‘Menselijkewaardigheidtussenkitschenvergoddelijking’,Nexus50(Europees humanisme in
fragmenten. Grammatica van een ongesproken taal)2009,p.559.
34 DonnaJeanneHaraway,Modest−Witness@Second−Millennium. FemaleMan−Meets−OncoMouse:
feminism and Technoscience,newYork:Routledge1997,p.243.
datdewerkelijkheidisopgetrokkenuittegenstellingen.36TheFamilyof Maniseenmythischevoorstelling.Feitelijkishetmaareenkortessay waarinBartheshethumanistische–endaarmeehetzijninzienstypische westerse–mensbeeldachtersteichenstentoonstellinghekelt.Laterishet opgenomeninzijngrotewerkMythologieën. OokTheFamilyofMan,zobetoogtBarthes,iseenmythe.Eenmythe dieintweefaseswordtopgebouwd.Deeerstefaseisdievanhetverschil: hetverschilinuiterlijkheden.Deexotischeverschijningsvormentrek-kendeaandacht,degrotevariatiesindemenselijkesoorttredenopde voorgrond.DewereldlijktéénimmensetorenvanBabel.Maardan,op welhaastmagischewijze,zeilendeovereenkomstentussenallemensen voorhetvoetlicht.Overalterwereldwordenimmersmensengeboren, overalzijnmensenaanwerk,overalblijkenmensentelachenenoveral gaanmensendood.OnderdeBabylonischeverwarringvandeculturen, rustblijkbaareenidentiekemenselijkenatuur.Hoeverschillendweook zijn,uiteindelijkdelenwedezelfdevoorvader:Adam. DezegedachtegangnoemtBarthes‘Adamisme’.HetAdamismeiseen westersehumanistischemythevan‘eenheidinverscheidenheid’.EnThe FamilyofManisdehoogmisvanditAdamisme.Daarmeeiszijookde bewierokingvanhet‘essentialisme’,datdeoneindigepluriformiteitvan demenselijkegeschiedenisencultuurlaatversmeltentotéénbevattelijke essentie:demenszoalshijnueenmaalis,deechtemens,denatuurlijke mens. DemythevanhetAdamismeisnietongevaarlijk,meentBarthes.Zij onderdruktdegeschiedenis.Eengeschiedenisdiezichmindertoontin harmonie,overeenkomstenenvrede,daninanimositeiten,verschillen enstrijd.Datveel,zonietdemeestemensenargwanendstaantegenover hethumanisme,heeftvolgensdeFransefilosoofdanookzijnredenen. Dezemensenervarendeverschillenblijkbaarveelkrachtigerdande overeenkomsten.Doordemythevandemenselijkenatuur,doorde implicieteboodschapdatweuiteindelijkallemaalbroersenzussenzijn, veronachtzaamtTheFamilyofManeenrealiteitwaarinonderdrukking enongelijkheidaandeordevandedagzijn.Eenrealiteitdieweliswaar veleninsluit,maarookvelengeenkansguntenindemargeparkeert. Ja,vanzelfsprekend,schrijftBarthes,isiedereenooitgeboren.Maar deeenkwamterwereldinBeverlyHills,deanderineenAfrikaans vluchtelingenkamp. Zeker.Iedereensterft.Maarsommigencrepereneenpijnlijkedoodals
kindtijdenseenhongersnood,terwijlanderenoverlijdenophogeleeftijd enbegeleiddoordurepalliatievezorg.Dehumanistischemytheachter detentoonstellinglaatdezehardewerkelijkheidvanhetverschilechter verdwijneninhetstralendelichtvaneentijdlozewijsheidenindelyriek vaneeuwigevormen. Huidskleurdoeterniettoe,wantallemensenzijnbroeders,sugge-reertTheFamilyofMan.Oja?vraagtBarthes.‘Hebjedatideeweleens voorgelegdaandeoudersvanEmmetTill,dejongenegerdievermoord werddoorblanken?37WatzullenzíjvindenvanThe Great Family of Man?’
Ookwerkendoenweallemaal,verteltTheFamilyofMan.Maarwat wérkis,schrijftBarthes,daarhebbendeblankebazenenhunzwarte werkersindekoloniënheelandereideeënover.‘Vraagmaareensaande noord-AfrikaansearbeidersvanGoutted’OrhoezijtegenoverdeGreat FamilyofManstaan.’38 Barthes,kortom,wenstdeverschillenblootteleggen.Hijwillatenzien datvelenuitgeslotenzijnvanTheFamilyofMan.Hijverwijthethuma-nismeindifferentievoorhendiegeendeeluitmakenvandemensenfamilie endaarmeeverwijthijhenmoreleonverschilligheid.39 Metdezekritiekoverkoepelthijinfeiteeenaantalafzonderlijkekritie-kenopsteichenstentoonstelling.Hijoverkoepeltdepostkolonialekritiek datTheFamilyofMangeenachtslaatopdeonrechtvaardigeverhoudin-gentussenzwartenwit;hijoverkoepeltdefeministischekritiekdatergeen aandachtisvoordeondergeschiktepositievanvrouwen;hijoverkoepelt demarxistischekritiekdatsteichenvoorbijgaataandeuitbuitingvan dearmendoorderijken.EnhijoverkoepeltdekritiekdatTheFamilyof Manzichdefactoverhevenvoeltbovenhetdagelijksegemodderinde werkelijkheid,waardoorEmmetTillendearbeidersvanGoutted’Orhet nakijkenhebben.Barthes,inéénzin,deconstrueertEdwardsteichens verhevenkosmopolitisme. 37 EmmetTillwaseenjongenvan14diein1955werdvermoordindeAmerikaansestaatMississippi doorblankendiehem‘eenlesjewildeleren’omdathijeenblankmeisjehadwillenversieren. 38 DeGoutte d’Or(degoudendruppel)wastotverinde20eeeuweenvandearmstewijkenvan
A capitalist cultural tool LatervoegtAllansekula,eenAmerikaansefotograaf,schrijverenanti-globalist,metprikkelendeanekdotesenlastigebeschuldigingeneenextra dimensietoeaanBarthes’tochalnietmalsekritiek.sekulameentdat TheFamilyofManeenverwerpelijkeuitingisvanphoto globalism.The FamilyofMan,meentsekula,iseenhommageaanéénspecifieksoort mensenweldeAmerikaansesoort.DatdeAfrikaanseendeChinese daarzosprekendoplijken,wijstvolgenshemopeengeheimeagenda. naarsekula’sideeheeftdetentoonstellingeenpolitiekdoel.Endatishet wereldwijdeuitventenvandeAmerikaansecultuurenwelviademoderne taalvandefotografie.40nietalleenrepresenteerdedegrotetentoonstelling exclusieveAmerikaansewaardenalsblankesuperioriteit,vaderlijkgezag, moederlijkevolgzaamheidenhetbelangvandefamiliealshoeksteen vandemondialesamenleving.Doorjarenlangmetdetentoonstelling overdewereldtezeulen,fungeerdeTheFamilyofManookalseenca-pitalist cultural toolinde‘strijdomdeheerschappijoverdewereldinde hoogtijdagenvandeKoudeOorlog’.Geenwonder,meentsekula,datde expositiesteunkreegvanzowelCoca-ColaalsdeCIA. Opheteersteoogissekula’skritiekweiniginteressant.Ja,wanneerThe FamilyofManin1958inZuid-Afrikaarriveert,staatindeentreehalvan detentoonstellingsruimteeenimmensewereldbolwaaromheenCoca Cola-flesjescirkelen.MaarwelkeAmerikaansetentoonstellingwordtniet doorhetbedrijfslevengesponsord?InderdaadzijnhetinJohannesburg alleenblankeZuid-Afrikanendiedetentoonstellingbezoeken.Voor zwartenisdetentoonstellingechternietverboden.Misschienwarende blankebezoekersvooralkosmopolitischdenkendemannenenvrouwen meteensterkeaversietegenhetopkomendeapartheidsdenken?41 Bo-vendienwashettentijdevandeKoudeOorlogvanzelfsprekenddatde Amerikaanseregering,aliasdeCIA,detentoonstellinguitventte,zoals zeállesuitventteinhaarstrijdtegendesovjet-Unie:vanmaanvluchten totjazzmuziek,vanontwikkelingshulptotauto’s,vandemocratietot, inderdaad,TheFamilyofMan. Tochzaaitsekulaonrust.Blijkbaarpaststeichenstentoonstelling naadloosindespecifiekecontextvanwelvarende,blankemannen,van Amerikaansepolitiekenvaninternationalebedrijvigheid.Endusniet, vooralleduidelijkheid,vanuitgesloten,arme,zwartevrouwen,vande-kolonisatiepolitiekenlokalegemeenschappelijkheid.Ja,blijkbaarroept steichendezecontextopdoordekeuzevanzijnfoto’s.Endatplaatstde
40 LouisKaplan,American exposures: photography and community in the twentieth
tentoonstellingwederomineenminderkosmopolitischesfeerdanzij voorgeefttedoen.
In1959,eenjaarnaJohannesburg,reistdetentoonstellingnaarMoskou, naarhethartvanhetcommunisme.WanneerThe Washington Postdan kopt:‘Steichen to Explain Man’s Universality to Russians’,42roeptdeze
krantopironischewijzeopnieuwdevraagophoeuniversalistischeen universalismeeigenlijkiswanneerditzoexplicietaanhetbuitenland moetwordenuitgelegd.EenmaalinMoskouishetvervolgenswachten opantikapitalistischekritiek.Endiekomtmetvliegendetrom.Zotoont eenvande503foto’seenChineesjongetjemeteenlegerijstkom.De Amerikaneninterpreteerdendefoto–genomenin1949,dusnogvóór decommunistischemachtsovernameinChina–alseenuniverseelsym-boolvanhonger.Daardenktdesovjetregeringheelandersover.Delege rijstkom,hetkannietanders,isongetwijfeldeenkritischesneerrichting Peking,opdatmomentdevoornaamstebondgenootvandesovjet-Unie. InMoskoumoetdefotodanookwordenverwijderd.43 HoeuniverseeleninclusiefTheFamilyofManookwilzijn,dereizende tentoonstellingtoonthaarfijnaanhoeverdeeldenexclusiefdemenselijke familieinwerkelijkheidis.Watindeenestadwordtbejubeldalseen kosmopolitischeboodschap,wordtindeanderegedesavoueerdalseen alibivoorAmerikaanserepressie.Watopdeeneplaatsdoorgaatvoor eenoproeptotverzoening,lijktelderseenoproeptotopstandenstrijd. Geschonden eenheid Enzostaatmijnkosmopolitisme,mijnaangenamegevoeldatikdeel uitmaakvaneenwereldwijdeTheFamilyofMan,opgewekttijdensdie warmeochtendinClervaux,plotsineenbitteretocht. Vooralsnoggeefikmenietgewonnen.Zoheerststeichenshuma-nistischeideologienietalleeninLuxemburgofdeVerenigdestaten. VergelijkbareideeënkwamenkomjeooktegenbijeenItaliaanseRenais-sancefilosoofalsPicodellaMirandola,deFransewiskundigenicolasde Condorcet,deDuitsetheoloogDietrichBonhoeffer,dehindoeïstische IndiërMahatmaGhandi,decommunistischeZuid-Afrikaannelson MandelaendejoodsewijsgeerAbelHerzberg.Keeropkeerschetsen dezeenminderberoemdevoorvechtersvandemenselijkewaardigheid hunhumanistischehorizontenomopgrondhiervanalledaagseonrecht-vaardighedenaandeordetestellen. steichenverdienthetdanookomtewordenverdedigd.Daaromstel
42 JeanWhite,‘sandburgsteichentoExplainMan’sUniversalitytoRussians’,The Washington Post, 15februari1959.
