AFR-IKAANSE LEESBOEK (VIR

AFR-IKAANSE LEESBOEK

(VIR HUIS EN SKOOL)

TA?ll..Tr r

QEUR

CELLIERS.

PRED. I, Vs. 13: En ik begaf mijn hart om met wijsheid te ouderzoeken, en on.i te speiiren al wat er geschiedt onder de hemel. Deze moeilike bezigheid heeft God de kinderen der meusen gege· ven, om zich daarmede te bel<ommeren.

J· H. DE BUSSY, PRETORIA, AMSTERDAM.

HOLL. AFRIK. UJTGEVERS MJJ. v/h. J. DUSSEAU & Co., KAAPSTAD 1920.

Hierdie leesboek kan in sover als 'n tweede uitgaaf van,"Ons L~esboek" beskouw word, dat sorpqiige van die stukke wat in "Ons Leesboek" voorkom, bier weer geplaas is, dog nou in Afrik11r1ns. J a·; !Ilet uitsondering van enige Hollandse gedigte waaraanJ nie getorn mag word nie, het hierdie leesboek nou Afrikaans geword. Dit, is. heeltemaal in ooreenstemming met die geRonde nasionale volksgeefl,. en taalgevoel wat so fris ontwaak en opgekom het sedert die verskijning van "Ons Leesboelc"; en dis ook in ooreenstemming met •die wens van die uitgewer, wat mij gevra het

om

hierdie nuwe uitg.aaf vir die pers gereed te maak.

Veel van die ou opstelle is deur-"'Iluwe vervang, waarvan die meeste ai' ~n "Die Brandwag" verskijn het. Dieselfde kan gese word· van baje van die gedigte wat hier opgeneem 'is . .,.

Onse .Afrikaanse Taal . . . . ·. . Een en antler 001· die plante . . .

S{ntuige en beweginge van plante. Die samestelling van die liggame. Vra . . . .

· Gedaanteverwisselinge van onse aarde Ideale . . . . .Arbeidsvermoge, Warmte en Lig . . 'n Lag-bui (Kommando-herinneringe). Die ware gebed. . . . '.n Praatjie oar Reen en Onweer . . lets oor die grond en die bemisting . Dubbel onverstand . . . ·. 'n Paar opmerkings oor die vee en

plaasdiere Die IJ s-gebiede . . Die Hugenote . . . Die Stoom-masjien Om jong te blij. . Alleen. . . . Winter-more-mark. Eer . . . . Saaier, saai ! . . . Liefde . . . .

Ons liggaam ~n sijn gesondheid. De ware Kerk . . . .

Swaarte en lugdrukking . . . . Rijkdom . . . . Die elektrisiteit e.n die telegraaf Die maan . . . .

De Godheid . . . . Onse beperkinge. .

Die aarde als hemelliggaaqi. Liefde . . . . Die oog . . . . Geen werk die minste werk me. Sij tel nie mee nie • . . .

. '.

.

.

die behandeling van die

Blads. 1 4 10 16 20 21 28 29 35 42 43 48 56 57 69 73 124 127 128 133 138 139 139 140 150 151 155 156 164 167 168 I 171 180 181 185 188

Verskil. Onrust.

Die Groot Trek.

Rigting . . . . Veldindrukke van 'n St11,dsman. In die Donga. . . . Lewe en dood. . . . Gedagtes ,oor opvoeding . . Ouer-sor~e in die diere-rijk. Die Heilige Graal .

Geduld. . . . . Nie nodig nie. . . Die Sonneblom . . {n Afrikaanse Heldin, . Kijk en sien . . . )_ '. Groot en klein lewe. . ',n · Hogere nuttigheids-begrip Rijk . . . . ko-operasie en .ontleding. . Klere . . . • . . Rome . . . . N:a Blouwkrans (l838J. vV at eintlik mankeer Smaak . . . . Die W aldem\e. Pingaansdag bie oue ·dag Vooruitsig . Die Dood . Krag . . . 0 gulden hoofd . . . l\ls de ziele 1 uistert . Avondrood . ·. Drie zusters . Aar. iedereen . Zachtheid . .

.

De moord- van Bethlehem. Boeke . . . .

!\: onip.g zijn . De beroofde vader. Onweer . .

Dje grafte van 'n huisgesin. .A'.dei'. ·. . . . fioeie werke . A.btl-El-Kader. Exbelsior . . · . . Die Moedertaal .

.

;· · .. ·f"' ;

.,

••• r·,,.. Blads. 191 195 196 201 202 205. 207 211 220 227 233 ~

!:.:

,

:)34 ! ·~ _'., "'240 . . '242 '• 247 ''2°5~ ·• 201 • ' 259 260 267 272 285 288 28~ 294 310 312 S12 "J.' . 313 .• . . 314 •1 314 315 ·. · . . 316 317 319 320 3'21 '322 ...

·

,.· . 323 . ":~24 : 328 . . 330 . 331 . "332

5

332 .") 337 .. 339

).,ls .on,s

OOf

OJlSe Afrikaanse Taal praat, dan voel otis altijd 'n blijdskap in ons hart, omdat ons praat oor iets wat oris l,i-ef ·be.h net soos oqs onse moeder en vader ,lief het, en onse · vruµw en lfi,ndertjies, en alles wat ons eie is. Elke keer als Ol)S .. iets .sien, of boor waaruit on verskilligheid blijk, dan vra . OIH3 onwillekeurig - hoewel die rede ODS goed bekend is

-w.a~row bet aln;ial tog ·nie hul tai;i.l lief nie?

Ons stap in die tr~m, en vra in onse Afrikaanse' taal 'n :reiskaartjie .a.an 'n 4.frika11-nse trem-drijwer: Die kerel maaj{

eers of _ji{j nie verstaan nie; dan antwoord hij in Engels, ep. .krij so ''n wonderlike wijsgertge glimlaggie op sijn gesig. En als Qns om ons heen kijk, dau sien ons Afrikaners sit

~~t ook die glimlaggie op hul mond het, net of hulle wil se: "Ne~, maar dis nou w~er 'n wonderlike snuiter; wa~!

':q Afrikanei; wat van 'n Afrikaner iets vra in hul albei se

.~ie -4.frik,:ianse taaU Nee, dit,gaat heeltemaal bo onseverstand !" 'n ,M.ene het amper h,is om te vra: maar is daar aan iets ii;i, die, w.er~ld wat nie bo hul verstand gaat n~e?

Die eerste oomblik- is 'n mens amper geneig om sulk'e .mense karal\teriops 'te noem. Maar als ons 'Il' bietjie nadenk

.~al. ons .d~t nie onvoorwaardelik se · nie.

No~m. o:µs 'n 1dqd karakterloq~, omdat hij sij_n ou~rS- nog nie op die regte manier lief het nie,. omdat jij hulle dikwefs .selfs1 gri~f' e:r,i. vei;<lrlet aandoen? Nee, ons se: dis nog maar

'IJ. ]find, en 'n kind is 'n deurtrapte ego!s, tot nij op 'leeftijd

b~gfn 't.e ra~~, dan leer hij eers insien wat sijn ouers vir horn gewees het, dan leer hij hulle ken en wa~rdeer.

die mense -karakterloos noem wat nog nie .reg kan voel of besef nie wat karakter, nasionale karakter beteken? Het ons nie veral tijdens die laaste groot oorlog in ons land gesien me, hoe groot die getal is van die wat nasionale karakter m1s? Ons is kinders, in nasionale sin, omdat ons onse ouers nog nie ken en waardeer nie, - dit wil se, omdat ons onbekend is met onse eie nasie en ;voorgeslag en geskiedenis, .omdat.on13 te min wereld-kepnis besit, en ons-selwe nie weet te waardeer nie in vergelijking met ander wat baje meer stof opskop en van hulle faat hoor:

Nie alleen dat elke nasie 'n kinder-tij~perk deurleef nie, maar veral in verband met onse Afrikaanse nasie was en is da§:Lr invloede aan die werk, wat daar belang' bij het om ons

. \ '

'so lang als moontlik, of alt,ijd, in die kinder-skoene te hou. '.n Opvoeding· wat daarop ingerig. is om ons onse self-respek te '"ontneem, breek net so sterk af als wat pij kastig opbouw. Waar wil die selfrespek vandaan kom als ons onkundig gehou ·word omtrent onse geskiedenis, als ons geleer word-'d'at onse 'taai iets van, die tweede rang h~, wat in onse onderwijs, in onse wetenskap en godsdiens,: in die kantore~ in die wiilkels, in die trems, oral, 'n tweed'e ple,k inne~m, en, helaas ook in ons eie gedagtes en siel? : ,,

Wie ons onse self-respek ontneem, ontr_oof ons ook onse manlikheid. Dan kan ons darem nog opgelei word tot knappe

geld-masjiens, dis waar~ maar dan blij .ons, in geheel, ook niks meer als ·masjiens -in die hande van die wat ons wrr gebruik vir hul eie doeleindes. . ' '

Afgeskei van die stommiteit wat ·denk dat ems net·Engels goed moet ken om stoffelik welvarend te wees in die toekoms, moet ons bij ons onderwijs dus meer dinge in die oog hou . als Clie geldmaak bedenking.

'Daar word in die laaste t'ijd oral verenigings en bonde gest.ig met die doel om die groot kinders van ons nil.Sie op die weg te breng om hul taal en geskiedenis te leer k'en

e,n W!lardeer. ' '

ta::i,11?,onde on die hart gedruk word, dat dit nie voldoende is nie als hulle in vergadedqg bijmekaar kom en voorsitter etj sekretaris kies -en statute optrek. Als hulle die deur van die ¥ergadersaal uitgaan~ moet hulle op straat en .in hul huise ook nog ~frikaners blij en hul taal in ere hou. Ons moenie net vergadering-patriotte wees nie: ''n Ouer wat kinders wil lei, maak homself bespottelik als hij toon dat hij self nog 'n kind is.

Elke m11n, en vrouw onder ons moet 'n taal-voorman wees op sigself, eri op eie bene durf staani dan eers is ons bevoeg om ander t~ lei. En sitlke .voormanne moet ons ~vees en blij ondanks alles wat gedqen of gelaat word deur die wat als, voormanne bekend . staan. Ons is d~e kinderskoene nog nie ontgroei nie solang ons nie loon nie dat ons clie sedelike moed besit om te verskil, met wie ook al, waar ons oortuig voel dat a·nse heiligste belange v,erwaarloos word, onse taal afgeskeep. en opsij;geset word, deitr mense wqt op een. manier pr..aat en self anders doen.. .

Bedaard en onversettelik moet 'ons onse weg gaan, so:qder onnodige lawaai. Ons moenie 'n winkel instap en hard-op se nie: "ik wil in Afrikaans bedien word!" On'S moet een-voudig Afrikaans praat, net of dit so behoort te :.wees, en dit behoort.ook so. Om1 hloet veral nie maak nie soos die dame wa_t in 'n winke! gekom bet Elll ewe parmantig gese het: "ik wil ~n Afrikaans bedien word!" 'Hulle gaan die ma11 'Soek )¥at Afrikaai;is kap praat, en toen hij daar kom vra.

sij. . . marking ink!

Laat dit µog eenkeer duidelik gese word: die g;;ggt fout vandag le nie bij die wat oµse taal vijandig gesind is nie, ID!l-ar bij ons self. Als onsself innig en e:i;nstig wil, kan niks ons ywhinder nie om onse taal en nasionaliteit_ die ere-plek te gee wat hulle toe~om. Ons wil tog nog al te graag hoog

aanges~rewe staan jn die oog van die wat 'n a~der taal .p.raat.

-Twee P,ames staan in die stni.at Afrikaans te praat met nwlrn~x.; da;u.J9op net, iE:imand ver~ij W!J.t QP dJe oog_ lijk

twe'e dames in die ander taal met mekaar te gesels. I1itfman wat daar verbij gaat is vir hulle totaal onbekefid, m'aitr cfit

sou tog dood-sonde wees als selfs bij moet kan denk dat bulle

maar-.A.'ftikaners is, dat bulle nie sijn ta.al keii'nie. WaIYrle~r sal su1ke stomme men"Se .leer insien dat bulle· juis

flO

bbl

gebrek aan ontwikkeling verraai, op onverbeterlilte Iilaniei!

I •

Die minachting 'IJir ons eie volks-aard 'gaa·t namd-'in-hdn'd·m:et die minachting· vir ons eie taal. Als ons onse oe wil oopnraak

Sal ons sien dat 'daar volstrek geen rede bestaat, nie ~ot · minagting van onse taal. Die wat vandag nog se dat Afrikaans

'n patois, 'n brabbel-taal is, 'n taal waarin alles me n'et so'

goed uitgedruk .kan word nie als in enigeRnder taal, die mail' moet iemand wees wat nie kan ot nie wil lees nie, of df's

iemand wat rnoedswillig

'n

leugen vertel. Onse enigste

ant-woord aan sulke praters beb'o"ort dit te wees: dat ons dood-kalm met die pen en met die woord die bewijs ·lew~r dat onse taal sijn man kan st~an.

~en

en a:q.der .oor die.

Pl~n,te.

Ais ons plante nodeloos verniel ·en uitroei, denl< otis

dan

aitijd wel daaraan dat ons onse band slaan·

aah

'wesenstwat vir ons bestaan onmisbaar is, en wat in se-ker opsigte ,ver-rassende ooreenkoms met ons vertoon?

·Daar bestaat ontsaglik grote veJtskeidertbeid under l:lie plante.., 4n gedaante en afmetinge; van die kl~inste pl&ritjies af, wat slegs uit 'n klompie slijm bestaan en amper'onsig'baait is, t'ot· die. reusagtige borne van die Amerikaanse en

illitlere

woude. ·

Maar watter pfant ons noq do'k al neem, .-eft ufi

dft··.n-e'lt

al blaar of bout is, oral sien ons dieselfde maniep' vitn ot>b'ouwing, als ons met 'n•vetgrootglas ltijk. Orrs Sien :ttatrtelik aat

a.Ile·

de.le van die plant besttta11 uit:!n •'8arri€l'v6eg;if1(f ·v~h

stremH1g van·· lewens·vogte-, rerwijl die ou selle sig opstapel· en verhard tot 'hout elt ·baR,' Elke pla11 t b'estaat.oorspronkielik, lftt<een,·-sel, .later dik'wels uit miljoene en miljo'ene ..

W-6.t1_{4S flOU}1'dle Se!{ hoe lijk hij?

~uldeolus

if:)ie' ei:ntlike wese ,van' die-• plant; die setel vam'sijn lewe, s1_{.te vi'rld. in 'Il' slijmerige1stofwatprptoplasma genoein·word.}

Uit sd ln klein ldompie protoplasma,. so ·klein datJ 'n mens <'lit' s10ts ·.fn~t 'ri. st~nrk ¥ergrootglas kan sien, on'tstaat· 'eors

~an' al 'n . 11iters · d i.rnne velletjie:wat die klompie' sliji:h·omsluit::

ms

nou hierdie sakkie korrelagtige slij m of protoplasnia

wat~1Sez. .. genoeln word.

·in .bterdie ·sak;kie prot6plasma drijwe die selkern, 'n di;a-derige selfstandigheid, en' daarin weer sit 'n tW.eede kern, wat nukleolus· genoem word. Mense liet die. ·proiloplasma onde'rs©eky ·en tat die ontd'ekking gekom dat dit1 ;vernamelik uit eiwit b'estaat. (Hierdi'e stof moet riie. verwar word met

Wit van ·eiers nie): En uit eiwit is 6ok 'die' vlees va'n ·mens

"

eh dier opgebou w. '

Wat· poaw .en irthoud betr.ef, .. het die oorspronk~like plant.

Se~ vemtssenl:f vel:Jl ,ooreenkoms met die oorspronkelike . S~l

van m'enselik:ei en dierli'ke lewe. En, net soos difl pla.nt, is ook die

m~rtsijlik-dierlike ligga.am 'n aaneenskakeling· van' sulke selle. ·cl}iei vraag is nou :- hoe ontstaani uit die oor.spronkelike! sel diBf•tallose'•ander selle? Dit geskied deur sel-verde1ing1 .Eers verdeel die kern van die"s~tisigdn··twe_e•dele,.d~amadfu hm.-a

sel; f=tO ontstaan twee selle uit een, en so vermenigvuldig sig die selle tot meer en meer. Groei is niks anders als ver-meerdering en ophoping van selle nie.

Die· buite-bas van 'n boom is 'n opstapeling ·van dooie selle. Die afi:lkilwering van ons vel is een van die man.iere waarop ons liggaam sijn dooie selle kwijt raak.

Behal we ander kleurstoffe, waardeur die kleure van blomme en vrugte ontstaan, bevat die pl?nt-selle wat aan die lug blootgestel is, ook nog bladgr~di. Dit. is seker een van die allerbelangrijkste stoffe in die natuur, want deur inwerking van lig op bladgroen ontstaat, op onverklaarbare inanier,

setmeel in die plante-selle, en sonder setmeel sou mens en

dier nie kan lewe nie. Al die meelsoorte, wat ons tot voedsel strek, bestaan uit die heel klein korreltjies setmeel.

Die blom dien tot voortplanting en dus tot in-stand-hou-ding van die soorte. In die blom sien ons 'n aantal drade "met stuifmeel bedek. Dit.is die sogenaamde meeldrade. Die

stuif-meel bestaat uit heel kleine bolletjies ofkorreltjies..,.. die manne· like lewens-kiem. -Tussen die meeldrade, ofwel op.'n)leeltemaal afsonderlike blom, sien ons 'n dikker uitsteeksel, dikwels met 'n klewerige vog bedek; dit is die s0genaamde stamper - die vrouwelike voortplantings-orgaan .. Die bevrugting geskied deur-dat die .stuifmeel van die meeldrade op die stamper kom. Deur die stamper loop·'n kanaaltjie, waardeur die stuifmeel naar die vrouwelike vrtig·beginsel gevoer word en dit vrugbaar maak. Die· bevrugting word Il).ees deur· die insekte bewerk (bije, skoenlappers, ens.). Wat ons eintlik die blom noem is slegs

~n·traai bekleedsel van die v0ortplantings-organe; en die heldere kleure dien om die insekte te lok naar die soete stoffe wat in die blom is. Om die soetigheid v.an die blom te krij, moet die insek daarin· kruip; bij skuur dan teen diE:l meeldrade aan, en die stuifmeel blij aan die fijn baartjies van sijn lijf sit. Als. bij nou weer '·n ander blom hesoek, dan .kom hij in aanraking met die stamper, en skuur dte stuifmeel daaraan .af. D~n

begin die ~evrug~ing-. Die wind waai ook baje-maal die stuifmeel van die. Jrleeldr~de ·Op die, stampers.

· ·'Die mannelike en die vrouwelike sel moet eers so'\inet mekaar in aanraking gebreng word om di!:l ontwikkeling ·moontlik te maak van die kiem of embryo. Die lew-ens-kiem -of embryo van mens en dier ontstaan ook slegs op so :rrmanie1~

Rond:om die kiem groei dan nog 'n voeding-stot ·aan, wat bestem is om 'die eerste kos te wees ·van die jong plantjie. Die kiem, 'met die'· kos daaromheen, is wat ons saad

noem. Bij 'baje plante, word die saad nog· weer in die ·vrug gesluit.

Nou moet die saad nog net in geskikte.omgewing kom om te ontkiem. Sonneskijn en vog maak in' die saadjie die wonderbaarlike krag wakker· wat die gevolg -is van die bevrugting, die 'krag. wat die kiem in staat stel om deur :sel·verdeling en voortdurende sel-vermeerdering 'n nuw.e plant op te bouw, 'n boom, wat son_itijds duisende jare oud· .word. ·

Die· blomme lok die insekte deur geur en kleur en heuning; en' die ,vrugte, ·lokkend deur hul beerlike smaak, is weer 'n ·ander ri1iddel wa:t die plant het 6m sig wijd en sijd voort.te .plant :.want die vools eet die vrugte, en voer'die onvei:teerbare sade in bul •maag mee, tot selfs oor wije see~.· Somrriige sade is vall' hakies voorsien (Boetebossie) en klouw daarmee vas• aan die hare of wol· 'van diere, om so naar ·ander plekke ·oorgebreng te 'Yor~. Die wind draag die sade wat van ·windhaartjies voorsien is, tot op hog'e berge.· Die vrugte van ·die / Kok'os·palm (·Klapper) is ondeurdringbaar; vir see·watet, en drijwe dikwels oor· oseane naar veF vel'*ijdel'de eilande. · ' So i& ·die dran'g na.ar voortplan ting en verspreiding in 1 _die·

'hele rewende natuur algemeen.

Dis

·nie-

artijd deur blomme nie dat die geslagtelike -vooFt· planting geskied. Op verskillende maniere word die rbannelike ten vrouwelike selle met mekaar in aanraking gebreng.• Daar ·is•ook"n ongeslagtelike voortplanting, mi.melik deur sogenaamd'e :spbre,· wat· als biesondere selle in·,die moederplant ontwi:kkel tword.J' Hii:lr'die· manier · van v-0ortplanting j{om,, veel • voor· bij die skimµielplante (roes) en p~ddesto'ele.· fill" ·1 0:: oL,:, :Ji

·Die plant voed sig uit "<.H~

·

gro:od, deurdat die fij110 w-011t~l­

·hJLartjies minera.le stoffe (seute) opsuig :(I1et die· water w~rin

·<lie st0ffe opgelo13 is. Di.e water w,aserµ dan we,er uit -~~r

.4ie 1bli:i,r,e: Die. opgenome voedingstoffe, bijj egter ·tn ,die:.pl\J.:v-~t,

El_n qndergaan daar 'n ·w.opoeFbaarijke OI!lsettmg- .wat nog .volstrek nie nouwkeurig te verklaar is nie. Ons weep alle.ep dat die sonlig in"(erk op G.ie bladgi:een en dat d11ardeur uit die opgenome voedil1gstoffe nuw~ verbindinge, ontsj;aar> w.at die plant nodig bet (setmeel, eiwit, olie, en so rn13e:r)~·Koolf3U:Ur

word ook vir die plant gevotrn, terwijl waterdarnp.ep.1sµui;stof

-aan die lug afgegee word. Hierdje v,erwerking. V~Jil opg,enorn,e stoffe word assimilasie genoem.

·, · Net soQs ons, k.an 'n plant ook nieJewe nie sonder &fle;IJ. .. t.eM~l. .Di~ i;i.se)I1haH.ng geskied vernamelik· deur die blare en stengfllS, w.at voorsien is (die· blare veral ;,tan die onderkant) van heel kletpe openinge of mondjies, waardeur die water ook uitdan;ip.

:&ij die1 assimilasie· .word· koolsuur verlilruik en, suurstofi aan

,:(lie lug afgegee₁ dog die asembaling kQm met onse eoreen. Ook bjj Me plfl.nt. geskied deur die asemhaling 'n soort V!\n in.;wen-dige verbrand1ng .of oxi(lasie (Sie die opstel oor 01J8 ligg(Lp,m1,

.dit wil

f;le,

t;lat, net sops ons, die plant daa:i:bij suurst9f oppeem en kool,suur .~fgee; en bij die plant word die branqstof .oo:k gelewer deur die lf:oolhydmte. l).ie asemhalitig van· <He

:Pl~nt· is die sterkf}te in die do,nker. Di;i.aro~ moe~ ons .. sn.ags .nie plan:te in ons~- ~la~pkamer l!ou nie. Dit -kan ook bewjjs

.w..or.a

.dat die pla:nt, n13t soos ons, J.nwendig .warmer, word .deur d.ie a13emha1ing.:

DJe .werking van die·,!\S(:lrn:ha±ing. is egter so bij d),e .plant dat daar veel meer ·suurstof .:¥s J~ool:suur. ·aan-die lug .a,.fg~~

worq. Maar d'eur Illense· en diere. w.prd weei; mef)r koplt?uur ·!liis suThrstof afgegee (deur asei;nhaJing, verr~tting, ve11a:i:ap· ·,diJlg). ·WFJ.t die·dierlike wese dus ve:i;al qodig hlilt .. {sui;i;s~pf) .,;v~n$kaf die plant in oormaat; en ·"li:i.t dte pla!}t N~~;i.l. npdjg t}lej;,. ·;W()rd deur die dif,lre afgeskeie. SQ is, dier:e ·fqi.el}~) 1en tplante vjr ~f,lkam-·onmisbaar. Hi13rdie ·,s)r99e aam1ulling !:\}fO,l}d

·D,IERE

S UURSTOF KOOLSUUR

PROD U SEER 1) PLAN'TE G EBRUlK

Die laagste plantsoorte veral, bet veel ooreenkoms met .die laagste diersoorte; ja, in sommige · gevalle weet 'n mens nie wat als plant en wat als dier te beskouw is nie. Die laagste plant- en diervorme is alleen met 'n vergrdotglas te sien. Hu!le bestaan ~enyoudig net ·uit

een

selle.tjie. protoplasma, waara,aµ gin ledemat~

te

bespeur is~pie. Enige deeLvan hul papperige liggaampie kan

·J:J.\llle

1;il eindji.e ¥..oornit-s.tee~,.daar­

+11ee errenfl va:sgri}p, en die- J.igga;t1upie &.O v,oo.rtiit-t:rek.{.Hulle

prijw~ vrii rond, t:in sit nie. viJ,s nit;ll'ai1Pi:wor,tel 'of~s.teeh •

Hi~rdie ~ef?entjies₁plant· sig- voo;rt ·d~rda.t -ee:tl"v.ondig ,bul

ligg~Jli~ sig ju t;w~e qelE2· yerptlfll,;.sl.'cli1t ;daab t:wee:diert.jies

uit eel;}. ,on~stfi,itQ 2_{). 1 1 ·~ •• 1 r}

.J;lit_ ljjJ-:~ pf huUe d,ie voo;rwi;tarqe trot b!lvrllgting in'lrnlf:l:!elf bE;Jf?lt, l3iL sommig~ sow.te k:}D ;n,.rrwns sien .dat.die1pro.tvplasma sig va;IJ vy~~rsJrnnt~ .i.n }lul liggSJ,arnpie. v.errneng, :voardat die liggaampie sig in twee P.ele Vf)rd.eel. .Dit. is misskien .wel

'n ·

soort ger;ilfl,gtel\~~ Y.O.QJ.tpla,11tiµg.

Tot hierqie ].&a_gste pl&iqt~Qorte behoor baje i,siekte-kieme;

die.s9g~i:wimde Bakteriee'..Hulle bet all~rbande vorme. Behahy.e dJ3ur ve:rdeling ip twee, word, hulle ook. deur spore v.oort, geJll&ut, net ·soos die skimmel-:plante,

D~ur ~bakteriee word golel;a ve:roorsaak, ook :wit-seer-keel, tiefus, miltvuur, pokkies, ens. ens.

1) d. w.'s. breng voort. ·Aangesien hierdie formula' net so goed van voor naar agter als omgekeerd moet .gelees word, 'pas 'die vreemde ;voord hier beter.

2) Bij hogere plante en diere, soos ons gesien het, blij die selle in

een,

klomp. bij mekaar, gaat die 'se!-Verdei'ing V~Ql'.t en ontsta~n daa'F Ver; skeldenheid van selle en liggaamsdele t'otdat daar 'n ine-ewikkelde grate liggaam ontstaat met groat verskeidenheid van dele en funksie~

Sintuige en Beweginge van Plante.

Behalwe die punte van ooreenkoms wat ·reeds genoem is, he.t plante nog rneer dinge gemeen met dierlike wesens. Hoor wat die skrijwer Erich Sieghardt se 1): "Geen wese petsij dier of plant, van die mees samegestelde of van die eenvoudigs denkbare bouw, hetsij bewe8glik of nie, geen skepsel met organe begaafd, kan lewe en groei sonder met .die buite-wereld gedurig in voeling en in verbinding te blij . .Dit kan egter alleen gebeur a:ls hij voel, als hij iets gewaar word, ·als hij indrukke ontvang uit sijn omgewing, in een woord, als hij sintuige besit .•... "

Ons bet almal· al gesien hoe 'plante naar die lig se kant toe draai; als ons b.v. 'n plant binne in 'n kamer op 'n ~afel

set, voor <lie venster, dan kan ons dit 'duidelik waarneem. Hoe weet die plant aan watter kant die lig is? .• , . . hij kan mos tog nie sien nie. Ja, hij kan sien, op sijn manier. Natuurondersoekers bet die blare ·van plante nouwkeurig nagegaan en die v.errassende ontdekking gedaan, dat bo op die blare kleine ·sintuige is wat <liens doen als oe, en in hoofsaak weinig van onse oe· verskil.

Ons weet. dat die oe van. die mee~te insekte 'n samestel-ling is van ~n grpot aantal baje klein ogies, vlak teen mekaar op 'n geboge oppervlakte geplaas, sodat die insek van al-kante lig-indrukke kan ontvang. Wel, al die selletjies aan die bo· kant van 'n blaar is heldere bolletjies vol vogtigheid, aan die bo-kant, rond, sodat hul binne-in die sonne-strale op een punt saam-trek, ·soos 'n vergrootg1as ook m'aak als ons dit in die son hou. Die brand-puntjie van so'n strale-bundeltjie tref, onder in die sel, meer of minder raak op die uiteinde-van 'n protoplasma-puntjie of kf1naaltjie. Nou is dit bekend dat die protoplasma ·van al die plant-selle met mekaar in verbinding staan. deur fijne kanaaltjies of sogenaamde proto-plasma-draadjies; di!'l draadjies

0

loop ook naar sekere selgroepe, op die knoop-plekke ge~ege \vaar blare

of

stengels ontspruit;

yolgens, die draad,-berig deur d.ie selgroep~ op die knoop-plekke ontvang, maak bul so'n saamtrekkep.de, ofuitsette'.nde beweging dat die stengel en blaar van, die pl~nt om die punt draai en dit? gewen,ste stand aanneem ten opsigte vi;tn die son-lig, namelik so dat die sonne-brandpuntjies val'l die kleine lense of brandglasies weer goed tref op die protoplasma in die blaar-selletj ies.

Nie alle. plante is so i_ngerig nie dat al hulle bladselle brandglasies is. Sor;nmi~e blar.e l;tet 'n stuk of wat spesiale 'Selle vir .die doel; en· in so'.n geval is ,dan ook die kleine oe met meer sorg ingt?rig. Elke een bestaat uit. twee selle-een kleintjie₁ wat baje helder is, bo-op een wat groter is. Die grote is koeel-ron~ en \lie binnekant daarvan is uitgele met fijn-gevoelige protoplasma. Die klein heldere selletjie wat bo op die grote sit, is ~ensvormig, soos 'n vergrootglas. Die sonne-strale word deur die lensie opgevang en tot 'n brand-puntjie saamgetrek op die protoplasma van die onderste ronde selletjie. Als '.n mens so'n blaar-ogie onder 'n vergroot.-glas bekijk en die bl.aar dan '11 bietjie draai, dan is duidelik te sien, hoe die klein lig-kolletjie V?-n die brand-puntjie. in die onderste sel verplaas word.

Wel, ons weet dat die oog van, 'n mens ook uit twee dele bestaat: die ronde oog-appel (binne-in uitgevoer met die gevojjlige net·vlies) en .die lens of vergroot-glas wat van voor daar-op sit. Hierdie leJ].S breek ook die lig-strale, sodat hul op die net-vlies tot 'n brand-punt saamtrek .. Die gesig-senuw loop van die net-vlies naar die hersens, breng die berig oor va:n wat daar te sien is, en dan stulJ,r die hersens langs antler senuwe berig aan die spiere van bene of arme, hoe hul te werk moet gaan. (Die beweging wat die blaar van die plant laat verander van stand, kan ons ook als 'n soort spierpeweging beskouw).

Oor die inrigting en werking. van die plant-ogies is alle vak·manne dit nog nie eens met mekaar nie. Ons moet ons natuurlik nie voorstel nie, dat die plant-ogie op dieselfde ma1iier ~erk als ons oog, maar dat dit hoofsakelik bestemd

beelde vertolk aan ons versfand.'

Net soos die plant op 'n 'tila,nier siet, so kan hij ook voel- die een plant meer al$ die ander; so ken ons' b.v. die kruidjie-roer-me-nie, wat soinaar sijn blaartjies imnekaartrek, -so,dra ons horn aanraak. Laat ons hier aanhaal wat Siegllardt van die gevoeligheid se. . . . . "Die plant is in staat 01n

meclianiese prikkels waar te fJ.eem, 'Soos aanraking, slae, wrij-wing, druk, verwonding, ens. Hierdie "'V'ofll" is natuurlik nie met bewus-sijn vetbonde nie (net so min als bij laere dfore); dit' is net

'n

opwekkihg van die protoplasma, die" "lewensstof," waartiit alle organism es opgebouwd is, waarmee alle selle gevuld is, en wat blijkbaar die draer is van alle lewensfunksies,

On~~'Mvijfeld antwoord of re-ageer die plant nie so gomy en bdmbliklik op a·anstoot nie als die mee:!!te diere. Voordat 'n nlaar of rank Mweeg, gaan daar ure, ja s'omtijds dae 'verbij ... maar- in so'J.nmige geva'lle is daar plant-beweginge bekend wa't aan goi.lwileHf niks te wense oorlaat nie.

In ·tlie !!lgemeen is

'n

piaht bor sijn hele' Iewende opper--vlaktt=J gevoelig· (natuurlik nie· aan "die' basf hie, 'wan ti

df't

f~

dooie materie wat afgegooi word). s·oos'ons1_{"voer eri'} waai-£i'ee1~1·

111et onse :he1ei liggaa'rllsr·oppervfak'te; so ook

aie

plaht&.~ .Elke

l~"Weti<le oppe'rvfakte-se'~ voel defit',die dunne 'selhl:l.id v~rski~1 1Mde,,·1n'ikkelirige, warmte en· KOU~ sb11der ·a'aartoe besondere 1nril5til1ge of organe' -nodig te h8 ! : . : . Daar1is egtet 'ook:tali:ijke plante wat in sornmige dele besorider gevoelig en prikUelb~ai­ is, en' baje gou-w iets terug-doen als hulle aangB'roei· word. Dit lijk of 'hulle dus oor besondei"e organe beslcik. : .. '. 1e1}

dit, is o'o"k so. i • , :

""SulR:e 'organ-e is 'ctie ranke 'van die klim-plarite. Ee11sde1

elg

11i.0et hul 'n tatn'elik ·harde ,opperl:luid" be om nie· verw6rictt.

fe

word nie aan die dikwels skerpkantige dinge waaraafi rhull~

v~sklouw; anderaeels moet hrille die ligste aanraidng· fo111

v66'1 v om dadelik tlfe steunsel te kan om-'rarik. Hoe

let

if

"'ai8 piant','Cilt rf01L rEl"g? Die' ran:i{e 'l;iehou hurharde' h'uiGf do'g 1.ii

·venstBHJ:fe-waardeur die· sel dan· voel dat die opperhuid van buite aan

ie~s raak. Die sel·huid is namelik op een plekkie baje dunner, omdat daar 'n kleine uitpuiling van die protoplasma-inhoud is, wat tot na aan die oppervlakte kom (figuur I,.bij die kruisie).

"\ +

Fig. I.

Hierdie uitpuiling is die voorpos, die brandwag, wat alle aanrakings boje makliker en gouwer gewaar word, omdat die gevoelige plasma daar deur so'n dunne :vlies van die buite-wereld geskei is. Binne-in so 'n rank is duisende van die primitiewe voel-organe, 'Ji aansienlike aantal daarvan word altijd opgewek als iets die rank aanra.ak. Die berig·van die aanraking gaat naar die bewegingsorgane en die gevolg is dan, dat die.rank om die steunsel buig en daaraan vasklouw. Baje volmaakter is 'n ander ~oort voel-organe. wat. bo die oppervfakte van 'Ji plant-weefsel u~steek en daardeur baje eerder aangeroer word als d.ie ander selle. Figuur II laat ons 'n voorbeeld ,van hierdie soort sien."

._

... -;_

Fig. II.

aanraking van 'n insek ombuig om die insek 'n tijdjie vas te hou en· vol saadmeel te strooi, s6dat hij die saadrneel in die haartjies van sijn lijf weg-dra en ,die saad van ander bloni.me daarmee bevrug, als bij daarop gaat sit. 'n Vrugbe-·ginsel en 'n vrug word mees altijd op die manier ontwikkel

deur hulp van insekte.

Behalwe die klim-plante, wat die steunsel moet voel waar-teen hul opklim, is daar nog 'n ander soort plante wat besonder fijn vaq .gevoel is,·namelik die insekte-etende plante. Daarvan bestaan daar omtrent 400 soorte. Een daarvan is ·die sogenaamde Sonne-dou~ of Honingdouw wat ook ·in

onse velde te sien is. Dit dra 'n menigte haartjies of steeltjies, op elke steeltjie sit 'n druppeltjie heldere kle:werige vog, wat insekte aanlok. Die insek sit daaraan vas en dan buig al die steeltjies langsamerhand 6m die gevange insek, en hou horn vas, terwijl die pla~1t sure yogte afskei wat die inse~ verteer; die insek word dan heE;iltemaal uitgesuig.

'n Ander insekte-ytende plant is die Venus vliee·-vanger

(sie figuur III). Die blare van hierdie .plant is in die middel deur 'n nerf in twee gelijke helftes verdeel. Soos om 'n skernier k.an d~e twee h~lftes toe-slaan, net soos 'n boek. Op elke helfte staan drie groot voel-hare (vir die duidelikh.eid

~n bietjie dikker getekend in die figuur); als een van die hare ook maar effentjies aangeraak word deur 'n insek dan klap die' twee helftes van die blaar in 'n blits toe, en die insek is daartussen gevang. Van die voelhaartjies af gaat daar langs protoplasma-kanaaltjies 'n boodskap naar die skernier, waar die selgroepe 18 wat soos spiere werk, oombliklik.

Sieghardt besluit sijn opstel oor die plante aldus: "Die feit dat pla~te ook sintuige besit, net soos .diere, al is dit ook heeltemaal anders van bouw, is weer 'n .Yiewijs vir die inwendige eenheid van plant en dier (en mens). Dis duidelik . dat daar glad nie so'n skerpe grens te trek is nie tussen plant en dier, van-dat erken moet word dat die hoofkenmerk

van die plante - ongevoeligheicl en onbewegelikheid, wat die verouderde plantkunde hul toegeken het- lang nie !net die waarheid ooreenstem nie."

Ons besluit met 'n aannalii1g uft die "Wetenskappelike

'

,,

Blade"', waaruit blijk, dat plante ook k o o r s kan h8 : '" Aangesien plan te vatbaar is vir dieselfde invloede als die faere diere, - hulle slaap net soos die laere diere, hulle word ook deur aether·gas en kloroform ver-doof, hulle staan ook bloot aan besmettelike siektes wat hulle on-dermijn- so word hulle in die laaste geval ook deur k o ors aangetas ... Dat plante warmer is als hul omge· wing blijk daaruit, dat qome en

blom-m'e (sneeuwklo~kies) die sneeuw

om h ulle been laat smelt .... Die l',Tarmte van ontkiemende sade is ook bekend. Die temperatuur van bloeisels is ook enige grade hoer als

Fig. III. van die omringende lug. Gekweste plante bloei, n'et soos gewonde diere, en daar blij lit-tekens agter. , ... Die stofwisseling, · ter beetrijding van siekte-kierne wat in die plant gedring i~, kan die temperatuur so hoog laat klim, dat daar k o ors 'ontstaat, wat, net soos bij dier en mens,_ ge-openbaar word in die vorm v·an meetbare temperatuurs-v-erhoging, eers plaselik op die gewonda pJek, later oor 'n groter deel van die plant-liggaa:m ... ; · bij 'n gewonde aardappelplant ontstaat so'n temperatuurs-yerhoging, wat in

24:

uur sijn hoogste punt bereik en dan weer verminder,, 'n Gewonde ui-plant toon nog sterker temperatuurs-verhoging, en dit word mee-gedeel aan die hele bol, wat warmer word als die ander dele van die plant."

'

Hoe sit 'n klip ot 'n stuk ijster o( enige ding tog in mekaar? Laat ons hoor wat die wetenskap daarvan se.

Y.ir dfe gemak gee orls a11n alle dinge oie naam liggaarn. Hoe klein ons 'n stuk h·out, (of iets anders) 0ok: verdeel, die kleinste stukkie is tog nog altijd

:n

stukkie hout, al kan ons aft gin eens meer' sien nie. Hierdie. aller-kleinste deeltjies van 'n st~f noem ons sijl'1 molekule; elke stu,k bout is dus opgebouw uit molekule hout, elke stuk klip uit molekule klip, ens. Maar als ons nou 'n stuk lfout verbrand, dan sien ons stoffe van heelternaal arider geaa~dheid verskijn: aB, rook, roet, ens. En so is dit ook als ons 'n klip of 'n ·stuk rnetaal smelt: daar kom stoffe van beeltemaal antler karakter te ~oorskijn (Ons sal net-nou egter sien dat dit nie met alle

stoffe die geval_ is nie). Dit lijk dus of elke stof, tot in sijn k)einste deeltjies of molekule, E.og uit 'n mengsel van ver-skillen<le stoffe bestaat. Maar die teenwoordigheid daarvan ~ word ·ons ee.rs gewaar als die stof verbrand of smelt of (algemeen gese) 'n skeikundige v~randering ondergaat. Ons moet dus aanneem dat elke n)olekule opgebouw is uit nog kleiner deeltjies .(hieraan is die naan'l.' atome gegee), en dat hierdie atoms van soveel soorte is als wat l:Jij skeikundige verskijnsel te voorskijn kom. Al is 'n deeltjie' van een of antler stof ook nog so klein, skeikundige werking ka:n die verdeling nog kleiner maak deur die atome, waaruit elke kleinste deeltjie bestaat, hit hul verband te ruk, deur so

skeiding te maak tussen die a-tome van elke molekule. Skei.:'

kundige werking (dus sterke beweging onder molekule en a tome) gaat. gewoorilik met warmte gepaard 1 _).

In sek'ere del!3 van oris land kr_ij ons 'n rooie steensoort -wat bestaat uit 'n mengsel van kwiksilwet en swawel. Als ons dit tot fijne poeier vrijwe en onder 'n vergrootglas bekijk,

lJ Hierbij moet wel in die. oog gehou word 'dat niemand nog ooit

'n molekule of atoom gesien hat nie. Maar sander hul bestaan aan te neem, kan die wetenskap, tot nog toe, die verskijnsele nie v.erkl~ar nie.

dan kan ons tog daarin gin deeltjies swawel of kwiksilwer bespeur nie; en tog weet ons dat selfs die kleinste stukkie (molekule} van die steen hierdie·beide bestanddele moet bevat . . Hoewel ons dit nie kan sien nie, is ons dus ·genoodsaak om

aan te neem dat 'n molekule van die steen uit minstens twee ongelijksoortige dele moet bestaan. Dit druk 'n mens uit deur te se qat een molekule van hierdie stof opgebouw is uit minstens een atoom swawel en een atoom kwiksilwer. Dat werkelik swawel en kwiksilwer in die steen aanwesi~

is, laat sig gemaklik aantoon, namelik deur verwarming van hierdie· selfstandigheid; dan ontstaat skeikundi~ werking, die kwiksilwer kom te voorskijn, en ons ruik hoe die v;er-brande swawel vervlieg. Deur die skeiding tussen die afome van die molekule is . die roo~ steen dus heeltemaal van karakter verander, ons sien daar· niks meer van nie. .

Als ons fijn verdeelde ijster (ijster-vijlsel) en.swawel-meel in sekere hoeveelhede met mekaar vermeng en hierdie mengsel verbit, ,dan ontstaat na enige tijd, ondei; hewige warmte-ont- , wikkeling, 'n stof wat 'n hee~temaal antler karakter vertoon als ijster of swawel. Hierdie stofword swawel-ljster genoem .. Als ons ons nou voorstel dat die swawel-ijster so· fijn moontlik verdeel is, tot. in molekule, dan sal elke-een. va.n hierdie molekule · sw.ftwel-ijster opgebouw wees uit een atoom ijster en een atoorp. swawel. Maar met die sterkste vergrootglas kan ons daar gin swawel of ij::i~er in sien nie.

Owerigens is nie die molekula van alle liggame sii,megestel

uit ongelijksoortige atome nie. Bij ruim 70 stoffo is dit op generlei w~jse geluk nie om 'die molekule in twee of meer soorte atome te splits (b.v .. deur verhitting, ens;); sul.ke_stoffe word elemente of grondstoffe genoem. ,. ·

Ofskoon alle. dinge 'n sekere grootte het, '.n seker volume

inn_eem, is hierdie grootte nie onder alle orustandighede. die-selfde riie: deur same-druk of koud-word kan 'n liggaam inkrimp of kleiner word, deur uitrekking of verwarming kan dit groter gemaak word: Alle liggame. is samed:mkbaar en uitsat):laar. Die samedrukba~rheid is vir die een liggaam 2.

egter veel groter ~ls vjr die ander. So is die lug baje sa'me-drukbaar; de.ur voldoende ·drukk~ng uit te oefen, kan 'n ' sekere hoeveelbeid lug in 'n ruimte saamgepers word wat 10 maal of selfs 100 maal kleiner is als die ruimte wat . die lug gewoonlik inneem. Maar ook metale is samedrukbaar. Die minste samedrukbaar is water en, oor algemeen, die v loeistoffe.

Uit dit alles blijk dat die deeltjies waaruit 'n stof bestaat, nie volkome sluitend teen mekaar aan le nie, soals ons anders misskien sou denk. Dit blijk dat .die ruimte wat die liggame skijribaar' 4nneem, nie heeltemaal deur. die stofde~ltjies van die liggaam ingen'eem word nie, met ander woorde, dat rond-om die molekule, waaruit die liggaam opgebouw is, vrije ruimtes of openinge aanwesig is. Hieraie kleine ruimtes of openinge word wijer als die liggaam deur verwarrnin,g groter word; en hulle word kleiner als die liggaam deur afkoeling in-krirnp, of als dit same-gedruk word. In die laaste geval word die molekule digter bij mekaar gebreng; in 'n hepaalde ruimte sal sfg dan meer ::;tofdeeltjies bevind als van-tevore; 'n mens se dan dat die digtheid van die liggaam toegeneem is. Aan hul-selwe oorgelaat, probeer die ~olekule altijd om 'n bepaalde afstand van mekaar in te neem: hulle kom nie te dig-tJ bijnl.ekaar nie en gaan ook nie te ver uit mekaar nie; dit word genoem hul ewewig-toestand.

Dat hierdie vrije ruimtes· tussen die 1!1olek;ule selfs bij vloeistoffe bestaan, laat sig op die volgende wijse deur 'n proef opbelder: 'n Lange gla~e buis, van onder toe, word half vol water gegiet, en vervolgens word daar versigtig alkohol bij gegiet, tot ·die buis heeltemaal vol is. Als 'n mens· nou die buis met die vinger sluit en omkeer, sodat water en alkohol met mekaar venneng word, dan sien 'n mens dat die buis nie meer vol blij nie; die alkol}ol-molekule is gedeeltelik in die openinge tussen die water-1nolekule gedring, en die water-molekule in die openinge van die alkobol-molekule. Als 'n mens 'n stuk ijster, 'n blok klip of 'n glase plaat wil verbreek, is enige 'krag-inspanning noaig. Daar is dus.

'n krag. van. same-hang tussen die' molekule van die liggame.

Die w:eerstand wat die liggame · teen- verdeling bi~d, is bij verskillende stoffe baje onderskeie. Is hierdie weerstarid groot, dan noem ons. die liggaam vas of taai. Bij water, olie, alkohol is die krag .van sameharig n1inder, die deeltjies laat sig gemaklik van mekaar skei of skuiwe gemaklik oor mekaar heen; sulke stoffe word vloeibaar genoem. BU die lug en bij

waterdamp is die krag van samehang so gering, dat ons dit nie 'meer bespeur nie, ja, lijk dit selfs of dit· glad nie bestaan nie;. omdat ons bij genoemde stoffe die, neiging bespeur om. sig steeds uit te set. Sulke st?ffe w'ord. lug-vornfig of

gas-v9rmig genoem. ,.

AA NVU LLl:,NG.

Die wetenskap het aangeneem dat atome die kleinste bouwsfene van die liggame w:as, tot daar 'n.ontdekking gedaan is wat daarop wijs dat daar nog kleiner bouwstene als atome moet bestaan. Toevallig is namelik geblijk dat 'n stuk itranium

wat op 'n papier, of selfs op 'n. metale plaat le, invloed uitoefen ~afdrukke maak) op 'n fotografiese plaat wat onder die pa'pier· of metaal. le: Lig kan dit nie wees nie; Dus moet daar wel stof-deeltjies uit die uranium, gegaan het, so klein dat . hulle deur die openinge tusseIJ. die rnolekule van die metale plaat gaan en die fotogr~fies~ plaat raak. En die .w:onderlikste is dat die uranium maar altijd-deur die deelbjies uitskiet, sondei1 dat die stuk ur_anium verander ofligter word.

Dit kan dus .nie atome of molekule self wees w:at vervlieg nie, dog deeltjies w:at baje kleiner is, so klein dat die verlies daarvan glad onmerkbaar is op die uranium )Vat dit uitskiet. Dis toe verder ontdek dat ook antler stoffe sulke deeltjies uitgooi, sodat dit moontlik i;net alle stoffe die geval kan wees. Dit word radio-aktiviteit van die stoffe genoem. (Bacliumi

is een van die stQffe of metale wat die eienskap in sterke mate besit). Die deeltjies wat uitgego6i word bet die ·naam gekrij van elektrons of korpuskules; en hulle moet rninstens

duisend ma::).l kleiner wees als die kleinste atoom; en in

is alnml yan die.selfde natuur, onveranderlik, en almal ewe groat. ;En hulle word uitgegooi met snelhede van tot 70,000 en 100,000 mijl per sekonde ('n geweer-koeel gaat, 'n hal'we n1ijl per sekonde). Die korpuskules moet in voortdurende si;ielle beweging wees in, diE;i atoom. Die beweginge word toegeskrijwe aan elektriese v\rerking. Deur die werking word die korpuskules uitgegooi wat hinderlik is, wat die ewewig-toestand in die weg sta'.an, en ander korpuskules word .opge-neem. So mciet daar,

op

die lange duur, verandering in 'die liggaam ontstaan, sijn gebalte moet anders word. En die wetenskap meen werkelik te kan aantoon dat Radium b.v. besig 'is om te verander in 1n ander. element, Helium. So is dit moontlik, wo~d daar gese, dat alles wat bestaq,t besig is om langsamerhand in iets anders te verander-; dit is 'n verrassende nuwe eienskap van die· liggame (of materie)

~at

transmutasie genoem word.

Met die oog op die beweginge, die veranderinge, die vatbaar-heid'vir in v loede, in dinge wa tons al tij d vir dooie dinge a:angesien het, kom die wetensk'ap tot die vraag: is daar w~l regtig dooie dinge of is daar lewe in alles, net soos in mens en plant en dier? Hierdie jongste ontdekkinge in verband met die samestelling , yan die liggame of stoffe is nog baje jong, en·staat nog voor · groat vrae en onsekerhede.

f

Vra!

Op skool het ou mees_ter ons altijd gese: 11_{kindertjies, w!e wil nog u~tleg he?}

"Vrees nie, maar vra, als-'m-blief". Die skoal is rw,q daar, en die nreester is God.

~·vrees.nie, maar vra" is Sijn wens en gebod, -God "het die vrager lief.

Gedaantever:wisselinge van onse aarde.

Selfs 'n oppervlakkige beskouwing is voldoende om ons aan te toon dat onsB aarde altijd-deur van aansien verander; en daarin kom dit ooreen met alles wat onder onse waarneming val. Kijk rpaar vereers. naar die berge: is hulle nie vervalle eh verbrokkelde st~en-hope nie? Lang gelee moet htille heelte-maal anders gelijk het. Laat ons maar begin met te vra, hoe die berge ontstaan het.

Volgens die mening van baje wetenskappelike manne, was onse aarde, duisende en miljoene Jare gelee, 'n gloeiend-warme vloeibare massa. Deur uitstraling van die warmte

I '

in die wereld-ruimte, het die l}uitekant langsamerhan'd koeler geword en is daar toen 'n vaste kors gevorm. In die binnensfo van die aarde het die afkoeling langsamer gegaan; en aan-gesien alles wat afkoel inkrimp, so werd die binnenste te klein vir die buitenste kors; daar bet hoites onder die kors

ontstaan, sodat dit op vele plekke versak .en gebars het, en langs die barste werd die gebroke kors-rande teen mekaar opgedruk. Hierdie opheffinge is nou die berge. In die gebergtes kan ons vandag duidelik die plooie en skuine opstotinge v:an die steen-lage sien.

~ Ons kan ons bierdiy 'w,erking beter voorstel als onE denk aan 'n appe,l wat lang. gebere was en droog gew<Jrd het; ·are appel is gekrimp en die skil is te ruim geword, en stobt

buite or~l in plooie op.

Deur die werking van weer en wino, sneeuw en ijs, deur verbrokkeling, P,lantegro~i en grond-vorming, bet die berge gaandeweg hul teenswoordige ·gedaante gekrij. A.ls. ons vir ons die aarde so groot als 'n hoender-eier voorstel, dan is die hoogste berge en diepste ,seee nie hoger of 'dieper nie als die ongelijkhede op die dop van die eier.

, Die afkoeling en inkrin1ping gaan nog altij\]. voort in die

binnenst~ van die aarde," en :daarom kom daar nog aitijd instortings en verskuiwings voor; aan die oppervlakte laat : die instortings: ens. sig voel als aardbewings. (Sommige mense I denk egter "ctat daar net op sekere plekke sulke gesmolte massas onder die grond aanwesig is, dat dit plaselike "\;er-skijnsels is, en dus ook die vuurspuwende berge en aard-bewings). A.arubewings word op baje plekke op die aarde gevoel, ·amper oral, maar veral veel in streke waar vuur-spuwende berge is. Die skokke van die a::;i,rdbewings word .somtifds baje ver gevoel. Toen die stad Lissabon in 1755 deur 'n aardbe}Ving verwoes werd, bet mense die skokke oor 'n veertiende_ gedeelte van die aard-oppervlakte gevoel. Die gemiddeld~ aantal aardbewings oor die bele aarde bedraag twee per -dag. Geweldige opstotinge en versakkings word nog in onse dae waargeneem: Tengevolge van· so 'n gewel-dfge omkering is, in 18R3, die belfte van die eiland Krakatau (bij Java) verdwijn, terwijl nuwe eilande opgestoot werd. E,ehalwe hierdie plotselinge ve,randeringe. word ook rijsinge en ·dal1nge opgemerk wat so lang~aam geskied. dat hul werking slegs in die loop van honderd jaar-me:tkbaar is. Daar bestaan

duidelike aanwijsirtge op die aarde dat, op sekere plekke, waar vroMr see was, nou droe land is, en omgekeerd.

Gasse en dampe en strome gesmelte klip, of lawa, vind 'n uitweg uit die binnenste van die aarde deur die vulkane of vuurspuwende berge.

Die vulkane le mees altijd in 'n lange rij, op lang-gestrekte ·; bergklowe, dus daar waar die aard-kors 'n kraak gekrij het, en die gloeiencle gasse, lawa, ens. deurlaat.

Buiten die inwendige kragte, is uitwendige invloede van groot ·betekenis vir die aansien van die aat-Oe. Onder hierdie uitwendige ktagte bekleed die water ·,n eerste plek. Als ons ons die a<:trd-oppervlakte voorstel als bestaande uit 7 dele

la!ld en water, dan besla;at die water 5 dele, en die land slegs 2. dele. Die water ondergaat 'n onafgebroke kringloop tussen ·lug en aard~: deur die verdarnping stijg di~ als waterdamp op, en val dan als neerslag weer terug op die

aarde. Die water wat in die grond trek, ·kom uit die broime

\

weer te voorskijn ,om, net so·os die ander water, nogmaals te verdamp; In hierdie kringloop oefen die water 'n voort-durende verspoelencie en verwerende werking uit, wat ,die strekking het om die hoogtes af te breek en die laagtes vol te maak. Die toppe en rotswande van die berge werk afkoelend op d~e waterdamp in die lug. Reen en sneeuw val dus die meeste op die berge; en op die berge ontstaan dus vele van die stromende waters: Die dale, mere en seee ontvang gaandeweg alles wat die water van die berge en hooglande wegneem. So ontstaaJ.?. ophopinge, waardeur riviere dikwels gedam word· en hul loop yerander; so vind ons bouwlande waar vroeer mere wa,,s; so \yont deur ri viere dikwels stukke land aangebouw .aan die see-kus ..

Jn lande wat arm aan water is, word die afgespoelde puin va:n die berge nie heeltemaal uit die dale afgevoer nie; so wor.d die .dale meer en meer daarmee opgevul, en so ont-staat eiadelik 'n hoogland, waarbo slegs dle boonste hange vap die berge uits~eek, sogenaamde rante. \

·waar die hi:i.ng van die grond dit meebrehg, en waar baje reen .ova1, word dale uitgehol in plaas van :vol gemaak. In Noordamerika is nouwe dal-klowe te sien (sogenaamde Ca-. nioos) wat meer als tweeduisend tree diep is.

In hogere berglande, en in die pool-st-reke, oefen die water ook in die ·vorm van sneeuw en 'ijs 'n afbrekende werking uit. Drn vallende sneeuw word opgestapel in die berg-klowe, en verdig daar tot ijsmassas; wat in die klowe ondertoe sak. Sulke ijsrnassas word gletschers genoern. Hulle skuur die

klowe uit1 en voer ook op hul oppervlakte. grond en klippe

saam, wat hulle los-gernaak het of wat op hul oppervlakte val van die perg-hange. Al die puin word deur die ijs mee-gevoer tot waar die 1ug 111er a~ so warrr1 word dat die gletschers smelt. Di,e puin blij d!ln daar le eJi. word daar opgehoop, terwijl die voet van elke gletscher ook die geboorteplaas is van 'n ,stroom watr,}. '

Gedaantever:wisselinge van onse aarde.

Selfs 'n oppervlakkige beskouwing is voldoende om ons aan te toon dat onsB aarde altijd-deur van aansien verander; en daarin kom dit ooreen met alles wat onder onse waarneming val. Kijk rpaar vereers. naar die berge: is hulle nie vervalle eh verbrokkelde st~en-hope nie? Lang gelee moet htille heelte-maal anders gelijk het. Laat ons maar begin met te vra, hoe die berge ontstaan het.

Volgens die mening van baje wetenskappelike manne, was onse aarde, duisende en miljoene Jare gelee, 'n gloeiend-warme vloeibare massa. Deur uitstraling van die warmte

I '

in die wereld-ruimte, het die l}uitekant langsamerhan'd koeler geword en is daar toen 'n vaste kors gevorm. In die binnensfo van die aarde het die afkoeling langsamer gegaan; en aan-gesien alles wat afkoel inkrimp, so werd die binnenste te klein vir die buitenste kors; daar bet hoites onder die kors

is, werp die see die afgespoelde modder van die riviere weer op, of grote sand-d uine; in hierdie werktuig~lik,e Werking van die • water is daar ook nog 'n skeikundige werking.,Hierdie werking berus op, die eienskap van die water, dat dit stoffe van die mees verskillende aard in sig ka:n oplos. Die bronne van Karlsbad breng per jaar bijna ses miljoen kilogram vaste stoffe uit ·die grond naar die oppervlakte ('n ~ilogram is omtrent twee pond). Deur die oplossende of s1neltende wer-king van water ontstaan ook die onderaardse holft of grotte.

Deur di,ere, en veral deur die laere di.em, on.dergaat die oppervlakte van die aarde ,belaqgrijke yeral)derin~e. Deur o,ps.taipeling van die liggaampies van die ,.k.m::aa~-diertjies ont-i;itaan }lele eila,nde·groepe in die see en ui~estre~te riffe langs sekere kuste, wat diJ.ardeur vir di~ skeepvaq,rt so ge:taarlik wm;d, Mees-al tog, is dl.e riffe .nie ,op al te grote diepte onder die water nie; en seeliede wat nie· daarop verdag is nie, ~an

gemaklik met hul ,skip daarop strand. pie eilande en r,iffe ontstaan deurdat di~ diertjies van die jongere g~slag sig vas-set op die liggame van,pie vorig~ geslag, ~n so sonder opho,u,. van eeuw tot eeuw. Op antler plekke weer is reus;:tgt~ge krijt-lage, -tot honderde voete hoog; dit is ni~s a9~ers nie als die vergane, s\rnlpagtige liggaampies '=?-n uiters kleipe seediertjies.

Di~ plante dra ook hul dee! bii tot bepaling van die uiter-like gedaante van die a:arde: hulle hou die grond vas, sodat dit nie • afspoel en verskuiwe 11ie; hulle le sand-duine vas, sodat die duine in hul, dikwels, skadelike voortgang gestuit word; op antler plekke boor hulle met hul wortels in die rotse en help mee tot verbrokkeling daarvan ; ~net die ophoping van hul vergane dele breng hulle t~el-aarde voort, wat die verbrokkeling, opvul en afrond en die geskikte bodem vorm vir meer en meer plante. Die vermenigvuldiging, en dus ver-meerderde werking van plante, word bevorde;: deur die voels, wat die ·Satle in hul krop mee-voer en dit wijd· en sijd ver-sprei; deur die diere, wat di~ sade in hul hare of wol saarµdra; deur die winde en see-strominge, wat hulle duisende mijle ver rondstrooi; deur die insektel. wat die meel van die

bevrugting van die' een blommetjie ·naar die antler breng. En "die mens? Ook hij teken die aarde met sijn merk, ook li.ij verwoes en bouw op; deur damme en trotse brugge · te 'le, maak hij eilande tot dele van die va1:1te land. Hij dam stukke van die see af en pomp die water uit die dam; so bouw hij sifn grond aan· en ventnder die kus-lijn van die vaste:land. Hij 18 mere en moerasse droog en lierskep .hulle in landerije en tuine. Waar gin riviere ·is 11ie, i~rnak hij sijn eie water .. wege of kanale. Orn die seewege korter te mati,k, skei hij selfs wereld-dele van mekaar, deur landverbindinge deur· te grawe van see tQt ·see, - voorbeelde hiervan is die kanale van Suez en Panama. Aan riv'iere skrijf die mens 'n nuwe loop voor: hij 18 reusagtige damme in die beddinge, en dwing die water om landstrek'? te oorstroom en vrugbaar te maak wat vroeer dor was, - dit is in Egypte gebeur met die Nijl. Hij boor putte in droe sandvlaktes e··n laat oase en weilande ontstaan in die woestijn. Die mens deurboor die kors van die aarde om daar bouwstoffe uit te haal en baje soorte minerale benodigdhede. Hij graWe dele van berge weg. Hij deur-boor berge en vul klowe op om sij spoorwege en paaie aan· te 18. Verder het die :mens mag oor die klimaat: deur aanplanting of ui:troeiing van bosse, reel of verander hij die reenval, en verander so-doende die hele aansien van 'n landstreek. Alles en almal, willens of onwillens, · werk mee tot voortdl1rende verandering, en is ook daaraan cmderhewig.

Ideale.

Daar is mense- wat aan ons se, dat dit nie goed is nie om onse ideale hoog op te span, dit sal ons vir die lewe -soos dit is - ongi)skik maak. H~lle vergeet dat dit nie onse taak is nie om die lewe te neem soos dit if'!, maar onf')e pljg om dit te verander.

Arbeidsvermoge,

war~te

en lig.

Ons weet dat die stof of materie waaruit alle dinge be-:Staan, onvernietigbaar is (sie opstelle oor· .Qnverganklikheid, <lie Plante, die Stoom-masjien, ens.).

So is ook die bewe'ginge van liggan;ie of die arbeid wat

hulle 'veri:ig, onvernietigbaar. ·

Mense en. diere 1_besit arbeiclsvcrmoge, _{.dit is, vermoge om}

.arbeid te verrig ~ hulle kan iets drS}-, trek, gooi; ens. Maar ook lewe-lose dinge kan arbeidsvermo~e besit: 'n stoommasjien ].}:an grote krag uitoefeni 'n kanon kan 'n koeel wegslinger, 'n gespanne veer kan 'n ~urwerk laat loop, water drijf. 'n nrnulrad,, ens.

'n Liggaam wat so· in beweging is, bes~t. arbeidsvermoge van beweging. Die kanons-koeel kan b.~. d~e weerstand van 'n muur oorwin en hol)f 0111-gooi. Hoe s.waardi;ir die bewegende liggaam is, en hoe sneller die .bewe~ing, des te groter die arbeidsvermoge van beweging.

'n Liggaam· kan ook arbeidsvermoge van plaas besit, dit is, hij kan so geplaas wees dat hij dadelik een of ander .arbeid kan uitoefen :. 'n lclip bo op 'n berg kan afrol en 'n huis omver gooi; dan is die arbeidsvermoge van :plaas dadelik verander in arbeidsvermoge 'Ian beweging. Als ik 'n klip

I' •

Qpgooi in die lug, dan 'gaat die ,arbeidsvermoge van mijn arm oor op die klip ;, als die klip nie meer hoger opgaa'n in <lie lug nie, dan hou die arbeidsvermoge van beweging op, maar dan is dit verander in arbeidsvermoge van plaas, want die klip is nou hoo_g .en kan in sijn val, 'n arbefd of krag uitoefen; die arbeidsverm9ge van plaas word dadelik weer verander in arbeidsven)1oge van beweging, sodra die l\lip weer begin te. val naar die aarde terug. Nou is dit bekend dat 'n klip met dieselfde snelheid val als waarmee hij opgegooi. word, dus sal die. klip bij sijn, val nog die~.~lf'de

.hoeveelheid arbeidsvermoge van beweging besit als toen ik horn opgegooi het. 'n Gespanne rekker van 'n ·vool-skieter' besit arb~idsvermoge van plaas .. Sodra ik. die. leertjie los-la'at,

met die steentjie daarin, dan. verlies d~e rekker sijn ~panning,

maai: die verlore ·SP.finning is op die steentjie oorgegaa:n in eweveel arbeidsvermoge van beweging.

So kan ons nog 'baje meer proewe neem, en uit die proewe sal blijk, dat arbeidsvermoge ·van bewegi1'tg wel omgeset kan word in arb~idsvermoge van plaas, ·of omgekeerd. Ons sal ook sien dat arbeidsvermoge wel van die een liggaam op die ander oorgebreng kan word; dog nooit of nimmer sal ons ondervind nie dat, bij die oorbrenging o( verandering'van arbeidsvermege, die rninste hoeveelheid arbeidsvermoge verlore gaat of bij-gevoeg word. Net so min als die rninste hoeveel-heid· arbeidsvermoge vernietig kan word, net so min kan dit uit· niks voortgebreng word. Hierdie natuurwet word genoem die Wet van die behoud van arbeidsvermoge.

Alle werktu~ge en masjiens, hoe eenvoudig of samegesteld h ulle ook al mag wees, kan ons alleen dien deur arbeidsver-moge 6m :te set, te verander; daar is gin werktuig wat die minste hoeveelh~id arbeidsvermoge kan skep, kan inaak uit niks nie. Daarom sal ons ook nooit 'n werktuig kan maak wat sijn arbeid uit sigself voortbreng nie.

Als dit dan waar is dat arbeid'svermoge nie ·verlore gaat nie, wat word dan van die arbeidsvermoge, als die opgegooide klip op die aarde terug-geval is en daar blij J..e? Waar blij Q.ie a:rbeidsvennoge wat deur mijn arm aan 'n hamer mee-gedeel is en dan lijk of dit op 'n end· kom als die harner se slag klaar is? Al wat ons merk is, dat die voorwerpe warm word, als so, met 'n skok, hul arbeidsvermoge van beweging aan hulle ontneem word: die hamer, en die voor-werp waarop ons hamer, word warm ;-die koeel wat ons teen 'n klip skiet word so warm, dat hij selfs 'n ligstraal uitskiet. Maar voorwerpe word ook warm als hulle slegs deur wrij-wing gehinder word in hul vrije beweging: als ons 'n metale knoop of 'n geldstuk teen

'n

plank snel been en weer vrijwe, dan word dit warm ; als ons bout saa:g, word die saag warin; ook word warmte voortgebrehg bij die ·boor ·van gate, die 'llijp van messe; wa-asse wat nie goed gesmeer is nie, word

warm; en ons !veet dat Kaffers vuur maak deur sttlkkies hout op mekaar te draai. Ons vind dus oor algeme~, dat warmte ontstaat oral waar die beweging van enige voorwerp belemmer of gestop word. Die ;:irbeidsvermoge van beweging is dl,lS in warmte venmder. Maar wat is warmte?

In ons opstel oor die "Samestelling van die liggame" het ons gesien hoe die liggame opgebouw is uit heel klein deeltjies wat die naam gekrij het van molekule. Deur talrijke bewijse meen die wetenskap nou te kan aantoon dat wat deur ans als warmte gevoel word, niks anders kan wees nie als 'n meer

of minder snelle beweging van die mdlel;ule sel(. Groter warmte

in 'n liggaam ontstaat dus deur sneller heen en weer beweging van sijn molekule. Warmte is dus eintlik nog arbeidsvermoge van beweging, maar nou nie meer van die liggaam als 'n geheel nie, dog van die molekule waaruit die liggaam opgebouw is. En hierdie arbeidsvermoge van al die kleine moiekule tesame g~neem, is weer ewe groot als die ar'beidsvermoge wat die liggaam als 'n geheel verlore het, deur gestop te

wo~d in sijn val, deur wrijwing of' deur belemmering van enige aard. Die warmte sal d us minder wees naarmate diE'. skok of belemmering van die beweging geringer was. Elke voetstap van ons op die grond breng warm'te voort, dog in te -geringe ma~e om del,lr ons opgemerk te word.

M.aar als nou twee koeels, bijvoorbeeld, met geweld teen mekaar gebotw en baje ·warm geword het, dan koel hull~ tog langsamerhand af; waar blij dan die warmte? Hierdie warmte• straal uit, d.w.s. die beweging van die molekule van die

koeels deel sig mee aan die lug-molekules 'en grond-molekules waarmee die koeels 'in aanr'akiug 'kom; en- hoe hierdie warmte sig nou ook al verdeel, en hoe gering die werking daarvan be· trekkelikookmag wees, dis suiwer naar die maat van diekragte wat dte koeels teen mekaar gedrijwe .het, en die werking ver· vul sijn bestemming yerder sonder.dat ieJs daarvan v:e~lore gaat. Als ons b~j water 'n 'bietjie sterk swawelsuur giet dan word hierdie mengsel warm. 'n Mengsel van ongeblu~te kalk en water word ook warm, ens. Bij sulk 'n vermenging van

sekere stoffe, ontstaat ·wat ons noem 'n skeik~ndige werking (Sie opstel !'Samestelling van die Liggarne") dit ·is, sterke beweging oµder die atome, wat uit hul ou verband geruk word, sig in andere verhouding skik tot nuwe molekule, en dus tot vorming van 'n ander liggaam of Jiggame.

Als bout, of iets anders,. verbrand, dan is dit niks anders als ':n skeikundige verbinding van die bout-d'eeltjies met die suurstof-deeltjies van die lug; en ook daarbij ontstaat 'n grote boeveelbeid warmte.. '

Ook .die warmte-ontwikkeling in die menselike en dierlike liggaam is 'n gevolg van langsame verbranding of oxydasie (Sie opstelle oor "Die plante" en "Ons liggaam'.'). Rierdie skeikundige warmte word deut ons voedsel en onse asembaling opgewek en onderhou, en word deur ons liggaam omgeset in arbeidsvermoge van -beweging, nie alleen vir onse ledemate nie,' n~aar vir, alle organe (spijsyertering, bloedsomloop, bersep-arbeid; ens.). Als warmte te veel ontbreek, weier ons liggaam om te werk,. omdat die bron van arbei'd.svermoge ui.tgeput is i'

iedereen weet b:v. dat,\ bij .grote koude, ens ·vingers bul diens begin te weier. Als ons liggaam te koud word, breng ons die skei-kundige warmte oo]\ van bui te aan, deur bij die vu ur te gaan staan.

Ook bij die stoom-masjien set 6ns skeikundig.e' warmte om in arbeiqsvermoge van beweging.

Als een of antler voorwerp gloeiend warm. is, dan versprei dit warmte naai: al-kante. Dit word genoem uitstraling van warmte. Daarvan is die son vir on~ aarde die vernaamste bron, Deur proefneming kan gernaklik aangetoon word dat bierdie 'uitstraling sig ewe goed of nog .beter voortplant deur 'n ruimte waaruit alle lug verwijderd is. Maar ons weet dat warmte niks anders is nie ~ls 'n snelle beweging van die molekule w.aaruit 'n liggaam bestaat. Hoe kan die beweging of warmte nou van oie gloeiende liggaani (oij;voo.rbeeld, die son) oorgebreng word 'deur 'n ruimte w:at totaal leeg is, >yaar sig niks b.evinci nie? Dit ·kan nie, se die natuurkundige, en daarom neem hulle aan dat daar 'n ·uiters fijne en veer-kragtige stof bestaat wat die hele w~reld-ruimte opvul, ,ook

bo die luglaag van die aarde, en .oral waar gin lug rneer aanwes{g is. nie . .Aan hierdie stof het hulle die naam v~n

·Ether gegee. Hulle neem ook aan dat hierdie ether die ruimtes

opvul t,ussen die molekule van alle liggame,,, en ook van die lug .. Dit moet egter wel verstaan word, dat die bestaan van et)ler nie regstreeks bewijs kan word nie. (Om die geluid

naar ons \ oor te dra is lug nodig, en wat ons geluid noern .is ook niks anders nie als indringing, in ons oor, van lug-trillinge, van b€lweginge van die lug-moleku~e. Dit kan gemaklij,{ aan-getoon word deur b.v. 'n elektri~se bel te laat werk in 'n ,toegeslote pot waaruit die lug weg-gepomp is; w~nt dan

hoor mis niks van die bel nie.

Hierdie ether net die eienskap dat dit nie self verwarm word nie wanneer dit in aanraking kotn met 'n gloeiende liggaam: dit neem die geweldige molekule-beweging van die gloeiende liggaam alleen als peweging oor, !,'ln hierdie b~>yeging

word i:net groot snelb.eid in alle rigtings deur die ether-molekule -voortgepl.ant .. In d~e geval van die son, b, v. word die .ether-.trillinge ook snel voortgeplant in die rigti-ng van die aarde. Aankomende bij die lug-laag wat Qm die aarde is, slaan die .etbar-trillinge teen di~ lug-mol~kule, en de~ <\a~raan ook 'n ;versnelae. bE!weging mee ;. _maar in die lug gee so 'n versnelde ;molekule-beweging wel die indruk van warqite; en dieselfde :verwarming ondervind ook die grond. Slegs omtrent 'n derde deel van die sonne-warrnte bereik die grond, aangesien die orige deu:r- di.e lug opgeneem word. Ons weet hoe hierdie sonnewarmte op o~se ai).rde onmisbaar is vir alle lewe, dit wil. se, vir alle arbeidsvermoge van lewende wesens.

Ons, bet nou gesien waaraan 'n gevoel van. war,mte toe te l:lk,rijwe is; maar hoe korn ~it nou dat 9ns .o6k nog 'n indruk van Lig ontvang?, 'n Gloejend >yarrne voorwerp straal lig

uit, dus 11).0et o.ok die lig jn v~rband. sta~n met iµolekule-bewegings. Dit is ook so: 9ie verrnelde ether-trillings, teweeg

gebrag deur 'n gloeiend liggaam, deel aan die lug en aan .ons liggaarn yvarmte rnee, µiaar yvann~er hulle ons oog tref, dan maak hulle daarop ook nog 'n indruk van 'n ander, 3