Het belang van de staat in Midden- en Oost-Europa

INHOUD

De transformatie van Midden-en Oost-Europa

De Russen en de Tweede Wereld-oorlog

S &..0 I I 2000

BOEKEN

Het belang van de

staat in Midden- en

Oost- Europa

Herman Hoen bespreekt: John Eatwell, Michael Ellman, Mats Karlsson, Domenico Mario Nuti and Judith Shapiro, Hard Budaets, Sift States: Social Policy Choices in Central and Eastern Europe, Londen: Institute for Public Policy Research.

In 1989 werden de communisti -sche machthebbers in Midden-en Oost-Europa gedwongen het re-geringspluche te verlaten. Maar het magische jaar bracht niet ai-leen nieuwe spelers in wat toen nog het 'Oostblok' werd ge-noemd. Het bracht vooral nieuwe spelregels. Het socialisme werd ten grave gedragen en de centraal -geleide economie diende plaats te maken voor marktcoordinatie. De transformatie heeft de Ianden in Midden- en Oost-Europa in de jaren negentig van de vorige eeuw voor aanzienlijke problemen ge-steld. Zo maakte de vertrouwde idee van volledige werkgelegen-heid plaats voor de gedachte van de noodzaak permanent te moe-ten vechmoe-ten voor het behoud van een baan of te moeten zoeken naar een andere betrekking. De ten tijde van het communisme opge-zette organisatie van sociale vang-netten diende te worden vervan-gen door een stelsel dat voldoet aan de eisen van een moderne markteconomie. De vraag is in hoeverre de Ianden in Midden-en Oost-Europa zich een dergelijk stelsel kunnen permitteren en in hoeverre deze Ianden goed func-tionerende stelsels van elders kun -nen invoeren. In de onlangs

ver-schenen publicatie van John Eat-well et al Hard Budgets, Sift States: Social Policy Choices in Central and Eastern Europe wordt het belang en

de implementatie van sociale voorzieningen in Midden- en Oost-Europa over het voetlicht gebracht.

Centraal element de gedachte -gang bij de auteurs van Hard Bud

-gets, Sift States heeft bepaald is de schrijnende constatering dat van aile transitielanden aileen Polen en Slovenie tot dusverre in staat zijn geweest het niveau van econo -rnische activiteit van 1989, geme-ten aan de hand van het bruto na -tionaal product (B N P), hebben weten te overtreffen. Na het ver-schijnen van het hoek heeft inmid-dels ook Hongarije deze mijlpaal weten te bereiken, maar dat doet weinig af aan de wrange constate-ring van de auteurs. Zelfs in het re-latief welvarende en tot voor kort zo geprezen Tsjechie is het wel-vaartspeil van 1989 nog niet ge-evenaard. Voor de meer Oostelijk gelegen Ianden is het herstel van economische activiteit ronduit te-leurstellend en zorgwekkend te noemen. De opvolgerstaten van de Sovjet-Unie zien zich gecon -fronteerd met een cumulatief ver -lies aan economische activi.teiten in de orde van grootte van soms meer dan 3 0

a

40 procent.

De transformatiecrisis was vee! ernstiger en heeft vee! Ianger g e-duurd dan men in 1989 heeft voorzien. Het is interessant te b e-zien welke oorzaken voor de on -derschatting van de ernst van de transformatiecrisis in Midden-en Oost-Europa kunnen worden ge -meld. Er zijn er vele te noemen, maar de overvolle agenda van de transformatie lijkt een belangrijke

1 Eat-States: 1l and mgen ociale •- en :tlicht lchte-/ Bud-! is de tt van Polen 1 staat cono-

>eme-,

to na-ebben t ver- nmid-ijlpaal t doet . state- letre-r koletre-rt : wel-~t ge->telijk ~1 van ctit te-nd te n van econ-:f ver-teiten soms .sveel ~r ge-heeft te be-.e on-an de :n-en :n ge-:men, an de grijke

te zijn geweest. De economieen

moesten worden gestabiliseerd

ter correctie van onder andere het

structurele tekort aan goederen.

Er diende voorts een liberalisering

van prijzen, productie en handel

plaats te vinden, een

herstructu-rering van de productie en, ten

slotte, een implementatie van de zogenaamde regels van het

markt-spel. De auteurs van Hard Budnets,

Sift States gaan met name in op het

laatste aspect en komen tot

ver-helderende inzichten die aanlei

-ding zijn tot een heroverweging

van de rol van de staat.

Met deze gedachtegang

bekriti-seren de auteurs impliciet de veel-vuldig door 'Westerse' economen gegeven adviezen aan Midden-en

Oost-Europa. De transformatie is

op basis van de gangbare economi

-sche theorie namelijk te lang be

-schouwd vanuit de noodzaak tot

stabilisering en liberalisering, als

ware het dat een markteconomie

daarmee als vanzelfsprekend tot

Ieven zou komen. Voor de staat

rest vanuit dit perspectief niets an-ders dan zich terug te trekken en

instituties worden in deze opvat-ting doorgaans als belemmerend

voor vrije marktwerking

be-schouwd. Het zou de zoveelste

miskleun van een paging tot

marktsturing betekenen. In de

gangbare opvatting van economen

is er feitelijk maar een institutie

die in de analyses wordt

meege-wogen en dat is de markt en deze

wordt verondersteld redelijk te

functioneren. Oat reduceert de rol van de staat tot die van nacht

-waker.

De auteurs maken duidelijk dat dergelijke gedachten niet aileen

negatieve verdelingseffecten met

zich meebrengen maar bovenal

S &_0 I I 2000

BOEKEN

dat daarmee de voltooiing van het

transformatieproces op het spel

staat. De staat client, met andere

woorden, een sociaal vangnet te

creeren ter ondersteuning van de

opbouw van een markteconomie.

Daarmee brengen de auteurs ook

een jarenlang verguisd

Keynesi-aans element van

vraagstimule-ring naar voren. Terwijl direct na

de ineenstorting van het

commu-nisme staat en markt als

onver-enigbaar werden gezien bepleiten de auteurs van Hard Budnets, S1"t States voor de idee van de 'Derde

Weg'.

John Eatwell en de andere

au-teurs van Hard Budnets, S1"t States

behoren tot het Europese Forum

voor Democratie en Solidariteit.

Dit is een onafhankelijke club met

sympathie voor de 'derde weg' .ln

eerdere publicaties schreven zij

gezamenlijk over de samenhang

tussen integratie en transformatie

bij de aanpak van de fundamentele

problem en waarvoor de Ianden in

Midden-en Oost-Europa zich aan

het begin van de jaren negentig

ge-steld zagen en over het proces van

uitbreiding van de Europese Unie.

De stellingname in Hard

Bud-nets, S1t States is helder en zeer

duidelijk verwoord. Een

wel-vaartsstaat moet niet als een luxe

worden beschouwd. De indruk

dat de Midden-en Oost-Europese

Ianden zich eigenlijk geen goed

so-ciaal stelsel kunnen permitteren omdat de met de transformatie

naar een markteconomie gepaard

gaande economische crisis nu

een-maal vee! ernstiger was dan

voor-zien, wordt door de auteurs

vak-kundig ondergraven. Weliswaar

hebben sociale vangnetten hun

fi-nanciele beperkingen, maar de

causaliteit ligt andersom: een

goed functionerende

welvaarts-staat genereert duurzame

econo-mische groei en kan daarmee bij

-dragen aan het voltooien van de

transformatie. Wat resteert is een

debat over de voor- en nadelen van

diverse stelsels. Daarmee reikt

hun kritiek verder dan de

gebrui-kelijke bezwaren tegen het

veron-achtzamen van de implementatie

van regels en instituties.

ln Hard Budnets, S1"t States wordt

na een meer algemene en

theore-tische introductie in afzonderlijke

hoofdstukken aandacht besteed aan werkgelegenheid en scholing, gezondheidszorg, huisvesting,

ou-dedagvoorziening en

armoedebe-strijding. lnzicht in de problema-tiek vereist doorgaans de nodige vakspecifieke kennis omtrent de

fmancierings- en uitkeringsbasis,

maar de auteurs zijn erin geslaagd

het hoek voor een breed publiek

toegankelijk te houden.

Techni-sche details zijn doorgaans in

eind-noten of in een enkel geval in spe-ciale kaders uit de doeken gedaan.

Voor aile onderzochte

deelgebie-den van de welvaartsstaat

signa-leren de auteurs fundamentele verschiilen tussen de Ianden die doorgaans als Midden-Europees

worden beschouwd (Hongarije,

Polen, Slovenie, Slowakije en

Tsjechie) en de meer (Zuid-)

Oos-telijk gelegen Ianden. Voor de

Midden-Europese regia spreken

de auteurs ook niet meer van een

transformatieprobleem. De

ont-wikkelingen in Oekrame,

Wit-Rusland en andere opvolgerstaten

van de Sovjet-Unie worden

zon-der uitzonzon-dering als zeer zorgelijk

gekenschetst.

Een belangrijk probleem

schuilt volgens hen in de beschik

-baarheid van competente

--naren. Het is evenwel de vraag of

compet~ntie doorslaggevend is.

Ongetwijfeld speelt deze een be-langrijke rol. Toch mag het verba-zingwekkend worden genoemd hoe snel er wordt geleerd. Het ar-gument dat veertig jaar com-munisme - of nog Ianger - bij-voorbeeld ondermeningszin heeft uitgebannen valt sterk te bezien. Men zou zelfs de omvangrijke in-formele sector, als een bewijs kunnen zien voor het tegendeel. Dat geldt zelfs voor maffia-achtige praktijken. Het schortniet aan on-dernemingszin, maar aan regel-geving. De vraag is nu waarom ondernemen zo vee) sneller kan worden geleerd dan ambtelijk be-sturen. Ontbrekende regelgeving ter verklaring van een niet goed functionerend marktstelsel in Midden-en Oost-Europa lijkt een sterker argument dan incompe-tentie bij naleving van de regels.

In Hard Budnets, Sift States wor-den de kosten en baten van diverse systemen helder geschetst. Geen van de denkbare alternatieven wordt als zaligmakend be-schouwd, omdat kosten en baten afhankelijk zijn van de bestaande situatie in de betreffende Ianden. Als kleine kanttekening kan wel-licht worden opgemerkt dat de conclusies aan het einde van elk hoofdstuk bijna als een soort pamflet met program pun ten wor-den gepresenteerd. Gelet op de achtergrond van de auteurs als lid van het bovengenoemde forum is dat begrijpelijk, maar als lezer ontstaat soms de behoefte aan meer (empirische) onderbou-wing.

Het beste hoofdstuk in Hard Budnets, Sift States is dat over de oudedagvoorziening. Het

di-S &._0 I I 2000

BOEKEN

lemma van de fmanciele beperkin-gen wordt er voor de Ianden in Midden-en Oost-Europa treffend duidelijk gemaakt. Onder het communisme werden pensioenen - evenals andere sociale voorzie-ningen -direct ten laste gebracht van het budget van de overheid. Dit was het systeem van pay-as-you-no. De auteurs stellen dat deze

oudedagvoorziening daarmee net als andere uitgaven onderhevig waren aan zachte beperkingen. Oat wil zeggen dat de uitgaven niet gebonden waren aan de

om-vang van het vastgestelde budget, maar dat tekorten voortdurend werden aangezuiverd. Er kan uiteraard worden getwist o':'er de vraag in hoeverre op nationaal ni-veau inderdaad sprake was van zachte budgetbeperkingen, omdat de overheid - in tegenstelling tot de in een planeconomie functio-nerende bedrijven - uiteindelijk de uitgaven met de inkomsten in overeenstemming moest brengen. Maar deze discussie doet geen af-breuk aan de gedachte dat het stel-sel bij de overgang naar een mo-derne markteconomie het budget van de overheid (te) sterk zal be-lasten. Voorts blijkt de pensioen-gerechtigde leeftijd in zowel Mid-den-en Oost-Europa als in de Jan-den van het Gemenebest van On-afhankelijke Staten op 6o jaar te zijn bepaald.

De overgang naar een nieuw pensioenstelsellevert een dubbele last op. Oude pensioenrechten moeten nog steeds via het over-heidsbudget worden uitgekeerd, terwijl het nieuwe stelsel van pen-sioenen nog moet worden opge-bouwd. Uit de analyse blijkt datde Midden- en Oost-Europese Jan-den lering kunnen trekken uit de

ervaringen opgedaan in Chili en Argentinie. Polen en Hongarije zijn het verst gegaan in het reduce-reo van het pay-as-you-no-karakter

van de oude pensioenstelsels. Op-merkelijk is niet zozeer dat de Ian-den van het Gemenebest achterlo-pen met hun hervorrningen- het-geen volgens de auteurs van Hard Budnets, Sift Sates wel het geval is -maar dat Tsjechie minder radicaal is geweest met de hervorming van het pensioenstel, met als gevolg dat huidige pensioengelden nog voor een (te) groot dee! worden betaald uit premies die nu door werknemers worden afgedragen. De auteurs geven een heel helder beeld van de onderlinge verschil-len tussen de transitielanden. On-beantwoord blijft helaas de vraag waarom bijvoorbeeld Tsjechie minder vergaande keuzes heeft gemaakt dan de haar omringende Ianden die eveneens op betrekke-lijk korte termijn wensen toe te treden tot de Europese Unie. Deze vraag is des te prangender omdat de mogelijkheid Latijns-Amerikaanse voorbeelden te kun-nen volgen het klassieke argument van een andere erfenis van het ver-leden - waardoor alternatieven worden beperkt - enigszins on-dergraaft. Hieraan gerelateerd dringt de vraag zich op hoe het komt dat Hongarije en Polen ruim

drie jaar na de omwenteling zulke radicale plannen wisten te imple-menteren. Lag verzet hiertegen toen niet meer voor de hand dan in de periode direct volgend op de omwenteling? De auteurs Iaten deze vragen enigszins liggen. Enerzijds valt hen dat niet te ver -wijten, omdat het hoek niet ge-richt is op een verklaring van de gekozen alternatieven. Anderzijds

i en trije 1Ce-kter Op- lan- rlo- het-iard is -caal van

vo!g

nog ·den loor ~en. lder : hil- On-raag chie eeft :nde cke-e te nie. tder jns-: un-1ent ver-!Ven on-!erd het uirn 1lke ple-:gen min >de 1ten ~en. ver- ge-l de djds

was het met het oog op nog te irn-plementeren hervormingen een helangrijke les geweest omtrent de politieke haalbaarheid.

Wat rest is slechts een positief

oordeel over het hoek. De auteurs

zijn erin geslaagd de problem en en

de gekozen beleidsalternatieven

De Russen en de

Tweede Wereldoorlog

Berend-Jan van den Boomen bespreekt: Marius Broekmeyer, 'Stalin, de Russen en hun oorlog 1 941-194,".

Amsterdam/Gent: Jan Mets/Scoop,

1999-De hekende Oost- Europadeskun-dige Marius Broekmeyer heeft een hoek geschreven over de Tweede Wereldoorlog in Rusland. Het

hoek is gebaseerd op sinds 198

s

steeds meer beschikbaar gekomen

niet officiele Russische bronnen. Die werpen - suggereert de au-teur in zijn inleiding - een heel ander Iicht op de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Rus-land dan de officiele versie van de

Sovjet-autoriteiten. Oat is

onte-genzeggelijk waar maar het hoek heeft minder invloed op rnijn heeld van de Russische

oorlogsge-schiedenis dan ik bij aanvang van

lezing verwachtte. Bij rnij - en ik denk hij velen in West-Europa

-hestond al weinig geloof aan de of-ficiele versie(s) die de Sovjet-au-toriteiten over hun rol in de

Tweede Wereldoorlog in het

ver-leden de wereld in hielpen. De Russische bedoelingen met het Molotov-Rihhentrop-pact

(inclu-s &_o 11 2ooo

BOEKEN

ten aanzien van een sociaal vang-netin Midden-en Oost-Europaen het Gemenebest van Onafhanke-lijke Staten helder te schetsen.

Bo-vendien komen ze tot een

her-waardering van de rol van de staat

en dat is na een jarenlange naleve beeldvorrning over een goed

func-sief de geheime afspraken

daarbin-nen), de voor de Russen

desas-treus verlopen beginjaren van de

vijandelijkheden, de

inschattings-fouten die door de politieke en militaire top aanvankelijk werden gemaakt, het gebrek aan ervaren hoger kader in het Ieger door de

zuiveringen vlak voor de oorlog

en de gruwelijke gevolgen die dit alles meehracht waren hier toch wei vrij aardig bekend. Ook was men hier niet onkundig van het lij-den van de gewone Russische sol-daten en grate groepen binmen de Russische bevolking. En zo werd voor zover ik weet dan ook hier door weinig anderen dan de ware

'gelovige karneraden' de officiele

Sovjet lezing van de grote patriot

-tische oorlog aangehangen. Het hoek van Broekmeyer bevestigt in ieder geval grotendeels het bij rnij al bestaande beeld. Het is dan ook niet zo duidelijk waarom Broek-meyer dit hoek heeft menen te moeten schrijven. De auteur zelf geeft daarover ook niet echt

uit-sluitsel. In zijn inleiding wordt

geen goede reden voor het hoek

gegeven. Daarin heeft de auteur

vooral aangegeven wat het hoek

niet is. Het is geen geschiedenis van de Russen in de Tweede We-reldoorlog. Daarvoor worden te

vee! aspecten van die geschiedenis

tionerende markteconomie - hoe

begrijpelijk ook- hoogstnodig.

HERMAN W. HOEN

hooBleraar lnternationale Politieke

Economie verbonden aan de

Faculteit der Letteren van de

Rijksuniversiteit Gronin9en.

niet behandeld. De auteur zegt ook dat hij niet de pretentie heeft

een evenwichtig beeld te geven

van wat de gewone Russische mili

-tair en burger hebben mee ge-maakt. De auteur waarschuwt de lezer zelfs dat hij van geen enkel

ter sprake komend onderwerp een

afgerond beeld kan schetsen. Wei

wil Broekmeyer de menselijke

kant (de kant van de mensen,

pre-ciseert hij ) gedurende de oorlog

in het Oosten belichten. Maar ook daarin is hij naar mijn smaak niet overtuigend geslaagd.

Het hoek is eigenlijk niet vee! meer dan een op den duur wat uitput-tende samenvattende opsonuriing

van wat de tot nu toe beschikbaar

gekomen niet officiele bronnen

zeggen. Het grate manco is dat de

auteur geen verhaal te vertellen heeft, geen eigen analyse ter berde brengt of een opvatting geeft over hoe de gebeurtenissen moeten

worden geinterpreteerd. Een serie

feiten op een rij, hoe afwijkend van het officiele verhaal of hoe schok-kend in zichzelf dan ook Ievert op

zich nog geen interessant hoek op.

Daardoor slaat op een gegeven mo-ment hij de lezer ondanks de

gru-welijkheden die het hoek hevat

toch een gevoel van verveling en zelfs desinteresse toe en dat is