AndréAptroot& N e d e r l a n d k i j k t n a a r
Arien van Iperen '
In 1994 en 1995 heeft de KNNV in samenwerking met de NJN en het NHG een landelijk waarnemingsproject aan hom- mels georganiseerd. Een belangr rijke doelstelling was om mensen meer bij de natuur in hun na- bije omgeving te betrekken.
Hommels zijn in de directe leef- omgeving van mensen waar te nemen, ze zijn redelijk goed te onderscheiden van andere insek- tesoorten en Ze zijn redelijk aai- baar. Bovendien werd gezocht naar een biologisch object waar- van het voorkomen iets zegt over de kwaliteit van het milieu. Van de vijftien hommelsoorten die er momenteel nog in ons land voorkomen worden er negen be- dreigd in hun bestaan. Kortom:
de hommel is een uitstekend on- derwerp voor een landelijk waar- nemingsproject. Gekozen werd voor de zes algemeen voorko- mende soorten: Aardhommel, Boomhommel, Akkerhommel, Steenhommel, Tuinhommel en Weidehommel.
Het motto van het hom- melproject was 'Kijk eens naar Hommels'. En dat is gebeurd.
Vooral in juni 1994 tijdens de 'hommelkijkdagen, maar ook later is er door meer dan 5000 verschillende waarnemers naar hommels gekeken.
In het voorjaar van 1995 ging men weer op zoek naar hommels, nu naar de koningin- nen.
Organisatie en respons
Een doel van het hommelproject 1994 was om de verspreiding van zes algeniene hommelsoorten in kaart te brengen. De basis hiervoor was de hommelwaarne- mingskaart, met afbeeldingen in kleur van de zes hommelsoorten. Op een apart gedeelte van deze kaart konden de gege- vens van de deelnemers, hommelsoorten, aantallen, datum, vindplaatsen en de be- zochte plantesoorten worden ingevuld.
Vanaf begin mei 1994 is deze kaart ver- spreid. Dit gebeurde deels door innieten in de verenigingsbladen van de deelne- mende verenigingen. Het grote publiek werd bereikt via andere kanalen. Tijd- schriften, radio, enkele landelijke dagbla- den en weekbladen besteedden zoveel aandacht aan het hommelproject dat de KNNV-veldwinkel werd overladen met aanvragen voor de waamemingskaart. De waarnemin^kaarten waren verder ook verkrijgbaar bij natuur- en milieucentra, musea en WV's. Zo kwamen er 80.000 kaarten in omloop. Officieel startte de hommelinventarisatie in het weekend van 4 en 5 juni 1994. Het was de bedoeling vooral op die dagen waarnemingen te doen. Helaas was het weer toen vrij slecht. Veel mensen hebben daarom in de weken daarna naar hommels gekeken.
Ook na juni is er naar hommels gekeken,
De Aardhommel is in Nederland de meest algemene hommelsoort (foto: Kok van Herk).
de laatste waarnemingen komen zelfs van 13 december 1994. In totaal zijn er 5010 waarnemingskaarten met daarop 25.140 waarnemingen verwerkt.
Aantallen en verspreiding in 1994
Verreweg het grootste aandeel van het aantal waarnemingen betreft Aardhom- mel (7021) gevolgd door Weidehommel (4514), Boomhommel (3779), Tuinhom- mel (3465) en Akkerhommel (2376). Het minst waargenomen is de Steenhommel (2079). Van vrijwel alle soorten is in de week waarin de hommeidagen 4 en 5 juni vielen een derde deel van het totale aantal gezien, alleen de Akkerhommel bleef ach- ter. Deze soort wordt pas later talrijk.
Door het hele land zijn waarnemin- gen gedaan. Alleen van dun bevolkte ge- bieden zoals Zeeuws-Vlaanderen, Flevo- land, de Noordoostpolder, de Hoeksche Waard en Vlieland worden weinig of geen homrnels gemeld. De grootste concentra- ties waarnemingen komen uit de stedelij- ke agglomeraties. Van het totaal aantal waarnemingen is 68% in tuinen gedaan.
hommels
V Y v O ^ ^ _
De meeste mensen hebben kennelijk dicht bij huis gekeken.
In figuur 1 is per uurhok (5x5 km) aangegeven hoeveel hommelsoorten zijn waargenomen. De gebieden waarin allé soorten werden aangetroffen zijn zeer talrijk. Je kunt dan ook concluderen dat de zes hommelsoorten in de grotere ste- delijke gebieden algemeen voorkomen.
De verspreidingskaartjes per soort laten globaal eenzelfde patroon zien. Alle soorten komen algemeen voor, echter _ Steenhommel en Akkerhommel wat minder algemeen dan de andere soor- ten.
Op de waarnemingskaart was ook ruimte gereserveerd om de waargeno- men aantallen te noteren en wel in drie categorieën 1, 2-5 of meer exemplaren.
Als we de verspreidingkaartjés met al- leen waarnemingen van meer dan 5 exemplaren bekijken, krijgen we zicht op de vindplaatsen waar de soorten het talrijkst zijn waargenomen. Dan blijkt de Steenhommel niet vaak in grotere aantallen waargenomen te zijn (fig. 2).
Op de hogere zandgronden als de Velu- we en de Utrechtse heuvelrug, in de duinen en op de Waddeneilanden komt de Steenhommel nergens talrijk voor.
De meeste deelnemers hebben ook aangegeven welke planten door de hom- mels bezocht werden. Dit heeft zeer veel gegevens over de favoriete plantesoorten opgeleverd. Zo bleek bijvoorbeeld de Steenhommel veel vaker op Bieslook te vliegen dan op andere planten.
Nesten
Er zijn 692 opgaven van nesten. Men- sen hebben vaak opgegeven op welke plaats het nest zich bevond, hoewel dit niet gevraagd werd. Dit leverde veel extra informatie op. Er zijn in verhou- ding vooral veel nesten van Aard- (40%) en Boomhommel (25%) gemeld. Er
Fig. 1. Aantal soor- ten hommels per uurhok in 1994.
I 6 soorten
# 5 soorten A 4 soorten O 3 soorten A 2 soorten X 1 soort
.4'iisf' _ ,_•; . è l B - ;
Fig. 2. Verspreiding . Steenhommel in 1994.
9 Meer dan 5 exemplaren O Minder dan 5 exemplaren
Weidehommel gesignaleerd. Nesten be- vonden zich vaak op vreemde plaatsen, in een oude jas, in een lamavel, een tuinka- bouter. Ook zijn er regelmatig nesten ge- zien in composthopen of in bloempotten op balkons. Hommels nestelen graag in spouwmuren waarbij de ventilatiegaten vaak als ingang dienen. In figuur 3 staat de nestplaats per soort weergegeven.
Ruim 40% van alle nesten bevond zich in spouwmuren en 35% in vogelnestkastjes.
Aardhommels hadden in bijna 50% van het aantal opgaven een nest in de spouw- muur en in ruim 40 % net nest in of op de grond. Dit komt niet helemaal overeen, met resultaten van een soortgelijk onder- zoek in Engeland (Kwak, 1992). Daar werd 70% van het aantal Aardhommel- nesten in of op de grond gevonden. Bij Boomhommels bevindt een opvallend groot aantal nesten (70%) zich in vogel- nestkastjes en 25% in spouwmuren. Maar ook alle andere soorten nestelen wel eens in een vogelnestkastje. Van de Steenhom- melnesten bevond 65% zich in spouw- muren.
Hommelkoninginnen in 1995
De koninginnenactie startte in 1995 vanaf de eerst waargenomen hommel. In het vroege voorjaar vliegen alleen konin- ginnen. De bedoeling was aandacht te be- steden aan het tijdstip van de eerste ver- schijning van een bepaalde soort (de fenologie) en aan de voedselplanten. Al- leen als er voldoende voedselplanten zijn kan een koningin een kolonie gaan stich- ten op een geschikte plek. De vraag was:
wanneer, waar en op welke plant zag je het eerste exemplaar van een bepaalde hommelsoort? Dit kon worden genoteerd op een invulformulier dat onderdeel was van de 'hommelkrant'. Dit was een folder in kleur met allerlei informatie en afbeel- dingen van hommels. Vanaf half februari werd de krant verspreid.
Wanneer de eerste?
De eerste melding betrof een Aardhom-r mei waargenomen op 16 januari in Maarssen bij Utrecht. De hommel zat op een vensterbank. De volgende Aardhom- mel werd op 22 januari gezien in Wijhe, 10 km ten zuiden van Zwolle, in een tuin. Daarna één op 28 januari in land- goed de Tempel bij Rotterdam op Sneeuwklokje en Paarse dovenetel. Een overzicht van alle soorten is in tabel 1 te
zien. ' [ . - ' •
Aantal nesten 3 5 0
Nestvindplaats L _ j Spouwmuur
^ B Vogelnestkast L , In/opgrond F ' l Zonder vindplaats
Aard Boom Steen Weide Akker Tuin Hommelsoort
Fig. 3. Vindplaatsen van de nesten per hommelsoort.
Aantal hommels 4 0 0
300
Temperatuur te De Bilt (°C)
200
100 -
16
1/3 6/3 11/3 16/3 21/3 26/3 31/3 5/4 10/4 15/4
^ H Aantal hommels ^ ~ l Max. temperatuur (°C)
Q Fig. 4. Aantal hommels per dag van 1 maart tot - 8 15april1995,
gerelateerd aan de maximum temperatuur.
Fig. 5. Aantal waarnemingen van hommels per plantesoort, voorjaar 1995.
3 0 0 3 5 0 4 0 0 Aantal hommels
Tabel 1. De eerste melding van de zes soorten hommelkoninginnen in 1995.
hommel eerste Aard 16 jan Tuin 14feb
plaats
Maarssen, Utreclit Maastricht
Weide 18feb?/25feb Castricunn ' • Boom 20 feb
Steen 28 feb Al<l<er 8 mrt
Wijchen, Nijmegen Dronten, Flevoland Thijsseparl<, Amsterdam
De waarnemingen van Aardhommels zijn \jfel eerder dan de tot dusver bekende vroegste opgave, die van 16 februari stamt (Natura 1994/3). Afgezien van een datum die Jac. P. Thijsse noemt, zijn hier- over van Nederland alleen gegevens bij het EIS (European Invertebrate Survey) gevonden: de eerste data uit het ElS-be- stand zijn Aard-, Boom-, Weidehommel op 23 februari, Akker- en Tuinhommel op 10 maart, Steenhommel op 15 maart.
Aardhommels vjiegen duidelijk vroeger dan Steen- en Akkerhommels.
Er is nagegaan waar globaal de eerste 50 exemplaren van elke soort zijn waarge- nomen. De Aard-, Tuin- en Akkerhom- mel komen eerst vooral in het westen en de Randstad voor. De Steenhommel komt aanvankelijk verspreid over de zui- delijke helft van het land voor met een concentratie in Zuid-Limburg. Ook de Weidehommel en de Boomhommel ver- schijnen het eerst in de zuidelijke helft van het land.
Aantallen in 1995
In figuur 4 is het aantal waargenomen hommels per dag weergegeven. Het totaal aantal waargenomen exemplaren van alle soorten samen bedraagt in de hele maand februari niet meer dan enkele per dag, met uitzondering van tien op zond^
12 februari. Pas begin maart zijn er meer dan tien, met een eerste piek op 11 en 12 maart, totaal dit weekend bijna 300.
Hiervan waren er 227 Aard- en Tuin- hommels.
De vier andere soorten hebben alle pas een piek op 2 april (Akker- 50, Boom- 43, Steen- 25, en Weidehommel 38). Qok de Aard- en Tuinhommel heb- ben dan een piek met 144. Eind april is er een sterke afname van het aantal mel- dingen, doordat in de hommelkrant ge-
Een vrouwelijke Boomhommel in vlucht (tekening:
@ Bas Teunis).
Een Weidehommel breekt in op Dophei- de om bij de nectar te komen (tekening:
@ Bas Teunis).
vraagd wordt zo mogelijk de gegevens voor 15 april in te sturen. Totaal zijn er 4345 waarnemingen ingestuurd.
Samenhang met het weer
De activiteit van hommels is sterk afhan- kelijk van de zon in het voorjaar. Het is daarom te verwachten, dat de pieken in de waarnemingen samenvallen met hoge temperaturen.
In vergelijking met andere jaren was volgens het KNMI februari zeer zacht, zeer nat en aan de zonnige kant. Maart was zeer zonnig, nat en aan de zachte kant. Door het zachte weer waren de hommels in 1995 ongetwijfeld vroeg.
Hoewel hommels in staat zijn om de temperatuur in het borststuk te reguleren waardoor de vliegspieren ook onder min- der mooie weersomstandigheden kunnen fiinctioneren, zijn hoge temperaturen wel belangrijk. Er is natuurlijk ook een waar- nemersefièct: de meeste waarnemingen
worden in het weekend gedaan. Voor de maanden maart en april is het totaal aan- tal van alle hommels per dag vergeleken met KNMI gegevens van die maanden.
Een piek in het aantal hommels valt samen met een piek in de maximum tem- peratuur en een piek in het aantal uren zon. Dit geldt met name voor zond^ "',
Yl maart, woensdag 23 maart en zondag 2 april (hoogste aantal uren zon van de hele maand (12 uur)). Hoge windsnelhe- den en neerslag hebben een negatieve in- vloed (bv. 17 maart geen zon, windsnel- heid hoog (25 m/s)).
Bloembezoek door koninginnen
Bij de 4345 waarnemingen werd 2494 ' keer bloembezoek opgegeven, op 240
"soorten" planten. Er werden bijvoor- ^:
beeld verschillende soorten Dovenetels (Paarse, Gevlekte, Gele en Witte dovene- tel) en allerlei wilgen (Bos-, Geoorde en Grauwe wilg) genoemd. Bij de verwer-
Hommels zitten veel op composie- ten, hier op Kale jonker (foto: Kok van Herk).
king zijn deze samengevoegd tot 'Dove- netel' en 'Wilg' (fig. 5).
Longkruid is veruit het meest popu- lair. Dit is wel opvallend aangezien dit niet een echt algemene tuinplant is.
Goede tweede zijn de Dovenetels, met name Paarse dovenetel werd veel ge- noemd. -
Succes
Aan de reacties gemeten is het hommel- project een enorm succes geweest. Het blijkt dat naast leden van KNNV, NJN en NHG veel mensen hebben meegedaan die weinig ervaring hadden met veldbio- logie. Hommels hebben sterk gewonnen aan populariteit en bekendheid in Neder- land. Voor veel mensen was het een open- baring te ontdekken dat er meerdere soor- ten hommels bestaan en dat die in hun tuin rondvliegen. Er kwamen ook veel vragen van mensen die wilden weten met welke plantesoorten ze hommels aan voedsel konden helpen. Op veel scholen zijn lessen aan het hommelproject gewijd.
Ook wat betreft de resultaten was het project een succes. Nooit eerder zijn door vrijwilligers in zo'n korte tijd zoveel waar- nemingen aan insekten bijeengebracht.
De verspreiding van de zes algemene
soorten over Nederland is hiermee in kaart gebracht. Uit de koninginnenactie bleek dat hommels al ruim een maand eerder vliegen dan werd aangenomen.
Het was opvallend dat enkele soorten in het zuiden van het land enkele weken eer- der begonnen te vliegen dan in de rest van het land.
Zo blijkt dat met behulp van veel mensen zonder veel voorkennis leuke re- sultaten verkregen kunnen worden. Publi- citeit is van groot belang om veel mensen te bereiken.
We hopen dat de gegevens bijdragen tot de bescherming van de bestaande hom- melsoorten.
Literatuur
Kwak, M.M., 1992. Bloembezoek door hommels.
Natura 89 (4): 75-77.
Summary
Bumblebees in The Netherlands
In 1994 and 1995 the Royal Dutch Society for Natural History (KNNV), in conjunction with two other natural history societies (NJN and NHG), organized a bumble- bee (Bombus) observation project. Over 25,000 records were collected by appr. 5,000 participants, thus cove- ring the whole of The Netherlands. Many observations were made in gardens, showing that urban areas are
an important habitat for bumblebees'. Also many nests were reported from the urban environment. A striking result was the obvious preference of Bombus tapidarius for flowers of/4//;umsc/ioenoprasum. In spring, 1995 all common species were found earlier than thus far known, the earliest (S. terrestris) on January, 16th. Most species started flying even some weeks earlier in the South of the country when compared to the North.
Dankwoord
Hierbij willen we alle deelnemers aan het hommelpro- ject bedanken voor hun medewerking en enthousias- me. Ook de hulp van de vele vrijwilligers die hebben ge- holpen bij de verwerking van de waarnemingen was onontbeerlijk.
Het hommelproject werd mede mogelijk gemaakt dankzij de financiële steun van IKC-natuurbeheer, de Triodos-bank, Foundation Yves Rocher, de Stichting Pu- bliek, Wetenschap en Techniek en de Uyttenboogaart- Eliasen Stichting.
Dr. A. Aptroot
Gerrit van de Veenstraat 107 • - 3762 XK Soest
Drs. A.L. van Iperen Goudvink 47 3766 WK Soest
