Intolerant tegen wil en dank

l.M. den Uyl

Intolerant tegen wil en dank

De uitspraak van het laatstgehouden congres van de Labour- party, waarbij een meerderheid zich uitsprak voor eenzijdige af- schaffing van atoombewapening door het westen heeft de Engelse partij in een ernstige crisis gestort. Gaitskeil heeft de uitspraak beantwoord met de gelofte, dat hij zou 'fight and fight' om de partij terug te brengen van de fatale weg, waarop het congres zich begeven had. Talrijke aanhangers van Labour hebben er geen twijfel over Iaten bestaan, dat zij hun stem aan Labour zouden onthouden, zolang de partij geen duidelijkheid verschafte inzake haar houding tegenover de atoombewapening.

De strijd om het unilateralisme, de eenzijdige atoomontwape- ning, gaat intussen in aile hevigheid voort. Deze strijd lijkt in een nieuwe fase te zijn gekomen door de aanvaarding in meerderheid einde februari van een nieuwe verklaring over de buitenlandse politiek en de defensie door de besturen van Labourparty en vak- verbond. In deze verklaring wordt uitgesproken: 'Wij streven naar uitbanning van aile atoomwapens overal. Maar het westen kan niet afzien van atoomwapens, zolang het communistische blok ze bezit:

Daarnaast wordt nog gesteld, dat Engeland het pogen om een onafhankelijke atoommacht te blijven, behoort op te geven. Het Westen mag nooit de eerste zijn om de H-bom te gebruiken. De NA VO moet zodanig zijn toegerust, dat zij een locaal conflict met conventionele wapenen kan bedwingen.

Deze nieuwe verklaring kreeg nog meer relief doordat zij ge- paard ging met afwijzing van voorsteilen van de fungerende partij- voorzitter Crossman en van de radicale unilateralisten Cousins en Driberg, die het standpunt van de congresmeerderheid verdedig- den. Niemand kan de illusie hebben, dat door de aanvaarding van deze verklaring de eenheid in de Labourparty is hersteld. Het is op z'n best een stap in de richting van een politiek herstel. Een herstel van de betekenis van het Engelse socialisme, dat zichzelf van elke kans op politieke kracht berooft, zolang het met twee monden spreekt. Het schakelt zichzelf uit bij de kiezers, die terecht geen vertrouwen stellen in een partij, waarin twee vleugels in een zaak

185

van beslissend gewicht in de huidige wereldsituatie elkaar keihard tegenspreken. Het is niet helemaal uitgesloten, dat beide inzichten dichter bij elkaar komen, er is gelukkig nog wel enige ruimte om elkaar te overtuigen, maar groat is die ruimte niet. Dat klinkt into- lerant, maar de intolerantie is eigen aan het karakter van de zaak zelf.

Het gaat bepaald om iets anders en meer dan het succes van de Engelse socialistische partij bij de eerstvolgende verkiezingen. Als dat de zoveelste nederlaag in successie wordt, zullen daardoor de Engelse arbeiders echt niet van honger omkomen. De i. nzet is v~n geheel andere orde. Het effect van de beweging voor eenzijdige atomaire ontwapening kan geen ander zijn dan het brengen van tweespalt in het Westen. Tweespalt tussen v66r- en tegenstanders, tweespalt tussen Europa, waar de beweging op enige aanhang kan rekenen en Amerika, dat zich verantwoordelijk voelt voor eigen veiligheid en die van het Westen. Verdeeldheid schept onzeker- heid en twijfel. Twijfel of het Westen een atoomaanval met atoom- wapens mag beantwoorden, betekent op den duur onzekerheid 6f het zal gebeuren en daarmee de verleiding en straks de uitnodiging voor de tegenpartij om zich middels het atoomwapen van de defi- nitieve overmacht te verzekeren en zich voorgoed te bevrijden van de vrees, dat de tegenstander de eerste zal zijn. Verdeeldheid van het Westen inzake het atoomwapen betekent verbreking van het machtsevenwicht. Het is het verwijderen van de zekering, die kort- sluiting voorkomt. Het Westen is hier oneindig kwetsbaarder dan de Sowjet-Unie. De aard van het totalitaire bestel sluit de onzeker- h~id uit. Chroesjtsjow maakt er trouwens geen geheim van, hoe de Sowjet-Unie haar atoomwapens beschouwt. Het Westen is in zijn . feitelijke opsplitsing en in zijn wisselwerking van publieke opinie en politieke besluitvorming voortdurend onderhevig aan de druk yan al!Izeling en discussies over de bantering van het atoomwapen.

Dads de trots van het Westen- tot aan de grens waar de wil van pet Westen onduidelijk wordt, het machtsevenwicht wordt ver- broken en de kans op het uitbreken van een atoomoorlog wordt vergroot.

. Emil Brunner heeft in een geruchtmakend artikel in 1958 .. over 'het pacifisme als oorlogshaard' gewezen op de onaanvaardbare . werking, die van het veldwinnen van het pacifisme in Europa uit

;wu gaan. Het zou betekenen, dat Amerika de handen van E~opa

:t;<>u aftrekken, dat Westeuropa onder Russische OVE(rheersing·.Z0\1

komen_ e~ d~t de ~ans, dat :Ame~a van het atoomwapen gel;>r;u.ik

I zou maken, aanzienlijk zou worden vergroot . Zijn conclusie

'niemand zou daaraan meer schuld hebben dan de pacifisten met hun verwarring van moreel postulaat en politiek denken'. De con~

clusie is vlak geformuleerd, maar zij heeft de verdienste duidelijk te maken in welke wederzijdse dwangsituatie v66r- en tegenstan:- ders van eenzijdige atoomontwapening zich bevinden.

De primaire taak van de W esterse politiek en van socialistische politiek in het bijzonder, moet zijn, het voorkomen van. een atoom- oorlog. Daartoe is, zolang het communistische blok over atoom- bommen beschikt, de atoombewapening van het Westen onmis- baar. Dippel heeft in een indrukwekkende beschouwing (Wending;

1958, biz. 280) deze gedachtengang integraal verworpen. Hij meent, dat de Westerse politiek noch gerechtvaardigd, noch

voerbaar is, uitgaat van zekerheden, die er niet zijn,

strategi;

sche impasse, waarvan men een burcht heeft gemaakt.' Het zijn 'de verdedigers der Westerse politiek, die zich schuldig maken aaq een 'angelic fallacy' (engelachtige dwaling) door het te doen

komen dat er mensen zijn, halfgoden, die inzake de zich ontwikke- lende waanzinsituatie de juiste belissingen rondom de eventuele dood van honderden miljoenen kunnen nemen zonder dat de situa- tie hen uit de hand loopt.' De consequentie, die Dippel trekt, is dat hij een Russische bezetting verkiest hoven een atoomoorlog en verr zet tegen het communisme met atoomwapens afWijst. Ik doe deze beschouwingswijze onrecht, als ik ze met anderhalve zin afdoe;

Ze dwingt tot een telkens opnieuw doordenken van de uitkomsten van wederzijdse atoombewapening. Maar hoever men met een

gedachtengang als die van Dippel ook zou kunnen meegaan - de beide benaderingen zijn onverenigbaar. Een politieke partij moet kiezen. En men behoeft zich niet tot de rang van halfgod te verc heffen om in ,bet Westerse streven naar ontwapening op basis van behoud van het machtsevenwicht tenminste een rei:He kans te zien om aan het noodlot van een atoomoorlog te ontkomen en voor die kans te vechten. Het probleem is · niet . allereerst, hoe we· van de born afkomen, maar hoe we ermee leren leven. Welke ontwapening er ook komt, de mogelijkheid atoomwapens te maken, is voor goed gegeven. 'Het gaat erom politieke vormen te vinden; Waarin een mensheid kan Ieven, die weet, hoe men atoomwapens maakt' (Von Weisacker). Het vinden van die vormen is taak van de politieke partij. Zolang zij niet gevonden zijn, zal ze soms ter voorkoming van een atoomoorlog intolerant moeten zijn, tegen wil en dank~

187

A. 1. Schouwenaar

Europa en de N A V 0

Ret plan voor een NA VO-atoommacht

Stra:tegie van de NAVO

De NAVO werd opgericht in 1949, met als primaire doelstelling het scheppen van een harmonische collectieve strijdmacht als in- strument van afweer tegen de communistische expansiedrang in Europa. Na de nodige voorbereidingen besloten de NAVO-Ianden in 1952 te Lissabon tot het vormen van een legermacht van 96 divi- sies, waarvan 1/ 3 paraat en de rest mobilisabel, met bijbehorende lucht- en zeestrijdkrachten. Uit deze opzet blijkt dat men zich een eventuele oorlog met de Sowjet-Unie in Europa toen nog voorstelde als een conflict dat zou worden uitgevochten langs dezelfde lijnen als de Tweede Wereldoorlog, een uitputtingsoorlog van lange duur, al of niet met strategische nucleaire bombardementen. De samen- stelling van de Sowjet-strijdmacht toentertijd verried een zelfde uit- gangspunt; met name de grote uitbreiding van de onderzeeboot- vloot wees op de verwachting van een uitputtingsoorlog volgens het uit twee wereldoorlogen bekende patroon.

Spoedig daarna echter wijzigden zich de inzichten. Een meer afdoende en minder mankracht vereisende defensie leek mogelijk door de Sowjet-Unie te confronteren met het vooruitzicht van het voile geweld van strategische bombardementen, zodra zij zouden pogen de scherp afgebakende Westerse posities met wapengeweld te schenden. Op die wijze zou, zo redeneerde men, de expansie- drang van het communisme kunnen worden ingetoomd, zonder dat

· het Westen genoodzaakt zou zijn langs de gehele periferie van het

· communistische domein zijn strijdkrachten over een groot aantal ver uiteen gelegen punten te verspreiden. Dit was de doctrine van :'massive retaliation', massale vergelding, d.w.z. elke agressie van de

• Sowjet-Unie, direct of indirect, zou worden beantwoord met nu- cleaire vernietiging van het grondgebied van de Sowjet-Unie.

De praktische toepassing van de ·massive retaliation' -doctrine voor Europa werd de 'schild-en-zwaard'-strategie, waarin de stra- tegiSche nucleaire inacht de rol van vergeldend ·zwaard' zou ver- vullen, zodra het ·schild', de parate legers in Europa, zouden wor-

188

-

--- ^{- -}

^---

't

r ...

I!

.k

1 r

v

g

d

v

1l

den aangevallen. Dit schild, oorspmnkelijk geposteerd langs de Rijn-IJsel-linie, later versohoven tot langs bet IJzeren Gordijn, heeft tot taak om bij een Russische aanval op West-Europa:

1. te voorkomen dat de Russen door een 'coup de main' een locaal voordeel behalen, dat dan als •fait accompli' dient te worden aan"

vaard, in elk geval geen grote oorlog meer rechtvaardigt;

2. in staat te zijn om een door een der satelliet-landen oij vol- macht' uitgevoerde aanval te weerstaan;

3. een tegenwicht te vormen tegen de parate Russische divisies in Oost-Duitsland;

4. vertragend te werken bij een grootscheepse aanval; de Russen tot bezinning te brengen of hen te dwingen tot bet ondubbelzinnig doen blijken dat bet een poging betreft om Europa gewapender- hand te bezetten.

Alleen in bet laatste geval zou de strategische vergeldingsmacht, bet •zwaard', terstond in bet spel worden gebracht. Dit is tot op heden de officii:He NA VO-strategie.

Sommige aanhangers van de 'massive retaliation'-doctrine, die voor bet eerst werd geformuleerd door Foster Dulles in januari 1954, vervolgden de daaraan ten grondslag liggende redenering tot de uiterste consequentie. Volgens hen diende iedere aantasting van vooraf nauwkeurig aangegeven demarcatielijnen tussen Oost

·

en West, terstond en automatiscb te worden gevolgd door een

nietigend massaal nucleair bombardement van de Sowjet-Unie. In die gedacbtengang kan men volstaan met een symbolisch schild (scbrikdraad-theorie).

Hoewel deze opvatting nooit kans beeft gebad om te worden verbeven tot officiele strategie, heeft de eraan ten grondslag lig- gende gedacbtengang tocb wel enige invloed uitgeoefend. De sterkte van bet schild werd teruggebracbt tot 30 divisies, zonder mobilisabele reserves van belang. De gedachte dat een eventuele volgende oorlog zou worden ingeleid door een massaal wederzijds nucleair bombardement, gevolgd door· een korte periode van oro- ken backed warfare', was vrij algemeen verbreid.

Aan Russische zijde vond een soortgelijke ontwikkeling plaats.

Terstond na afloop van de Tweede Wereldoorlog • hadden de Ame- rikanen met het Baruch-plan een vergaande poging gedaan om te voorkomen dat de ontwikkeling van de kemenergie zich verder zou gaan ricbten op oorlogsdoeleinden, maar de Russen badden de daarin vervatte gedachte, om aile grondstoffen voor bet opwekken van kernenergie onder internationale controle te plaatsen, verwor- pen. Zij namen de vertraardiging van nucleaire wapens met kracht

189

ter hand, met bet gevolg. dat hun achterstand op bet Westen spoe- dig·- verdween. Inmiddels bandbaafden zij evenwel onverminderd hun conventionele macht.

De snelle ontwikkeling der nucleaire wapentechniek had nog een verder gevolg. Doordat de Duitse bijdrage aan bet schild van de grond af moest worden opgebouwd en doordat de Franse troepen ten• beboeve van de Algerijnse oorlog nit Duitsland werden terug- getrokken, bleef bet scbild beneden de nodig geacbte minimum sterkte. In bet zo ontstane tekort aan mankracbt werd in 1957 voor- zien door de aanwezige eenbeden, ter verboging van de vuurkracbt, nit te rusten met z.g; taktiscbe nucleaire wapens. Hieronder ver- staat men · (ruwweg) kleine nucleaire projectielen met een beperkt bereik, die een betrekkelijkbeperkte uitwerking bebben, met aileen plaatselijk totale vemietiging. Aldus konden de sobildstrijdkracbten verbinderen dat de numeriek sterkere· tegenstander de, voor een doorbraak noodzakelijke concentratie van landstrijdkrachten.op een beperkt gebied, tot stand zou kunnen brengen.

_ Ook in dit opzicbt verschilde de ontwikkeling in Rusland niet van die in bet Westen; d. e met veel opbef in diezelfde tijd gepubli-

~erde

demobilisaties v.an het Rode Leger waren mogelijk door de invoering vap taktiscbe · nucleaire wapens.

Uit deze gang van zaken blijkt dat bet militair denken in beide kampen sterk onder invloed stond van de grote vernietigingskracbt van nucleaire wapens. Het politiek-strategisch inzicbt dat juist die grote vernietigingskracbt bezig was aan de oorlog· als politiek in- strument een andere inboud te geven, was aanvankelijk niet diep genoeg doorgedrongen om bet daarop nodige ·correctief met vol- doende kracbt tot gelding · te kunnen brengeri. Zcidoende stonden micleaire wapens bij de opbouw der strijdkrachten in bet middel- punt van de. belangstelling. In Europa .werden. middelbare afstand raketten gestationneerd, als tegenwicbt tegen de Russiscbe primeur

m lange afstand raketten, de .taktische luchtstrijdkracbten werden tiitgerust met nucleaire wapens, Engeland benadrukte zijn eigen strategiscbe nucleaire macbt ten koste van zijn conventionele strijd- krachten, Frankrijk besloot tot bet scbeppen van een eigi:m .natio- nale atoommacht, de landstrijdkracbten der NA VO-landen werden gereorganiseerd en getraind. voor taktisch · gebruik van nucleaire wapens.

· ' Hoewel daardoor de scbijn werd gewekt dat de tecbnische ont- wikkeling sneller was gegaan dan de ontwikkeling van bet politiek- en. militair-strategisch denken; bleek spoedig dat dit laatste aller- minst.had stilgestaan. Integendeel, b.v. uit het in juni 1957 ge-

190

1

1

t

1

n n n :t

publiceerde hoek van Kissinger 'Nuclear weapons and foreign po~

licy', bleek dat in een wijde kring van geleerden, politici, militairen en

het inzicht dat nucleaire wapens hezig waren aan het begrip oorlog zowel in politieke als in militaire zin een andere .inhoud te geven, had geleid tot het formuleren van nieuwe stra- tegische en taktische concepties. Men begreep dat daaraan behoef- te bestond, omdat enerzijds de nucleaire wapens niet eenzijdig uit bet wereldbeeld kunnen worden weggedacbt, anderzijds de gevol- gen van nucleaire vemietigingskracht, samengeperst in de tijd en vrijwel ongelimiteerd uitgedijd in de ruimte als deze is, bet men- selijk incasserings-, organisatie- en improvisatievermogen te hoven gaan. Men behoefde daarvoor nog niet te geloven aan bet uitroeien

van ·de mensheid zoals getekend in 'On the beach' (al kwam bet

spelen met de gedachte aan gebruik van de cobaltbom daar ge- vaarlijk dichtbij) om te kunnen begrijpen dat hier grenzen liggen, waarvan overscbrijding niet aileen zedelijk ongeoorloofd, maar ook politiek zinloos is.

i- Hoewel Kroesjtsjow's raketten-diplomatie wei eens bet tegendeel e suggereert, mag men uit een aantal feiten, zoals zijn terughoudend-

lieid als het er om gaat de satelliet-landen en China te Iaten delen e in de nucleaire macht en zijn verzekering dat de aan Fidel Castro tt toegezegde rakettensteun symbolisch moet worden opgevat, con- .e cluderen oat ook in bet communistisch kamp het besef van de aan

1-

hef gebruik van nucleaire wapens verbonden gevaren en begren- p zingen, een zekere invloed uitoefent op de praktische politiek.

1- ilet tesultaat van deze algemeen doorgezette herorientering laat n zich nog niet gemakkelijk overzien. Enerzijds ontmoet de opvatting 1- dat'totale 'oorlog irl het nucleair tijdperk geen politiek doel meer kan d dieneil, weinig tegenspraak, maar anderzijds is de ·schild-eli- rr zwaard'-theorie nog steeds de officiele NAVO-strategie, al zijn zijn : n dagen in zijn huidige vorm wei geteld. Het antwoord op de vraag:

: n ~<ie client in het nucleaire tijdperk de militaire macht te worden 1- georganiseerd en uitgerust om hem tot een bruikbaar instrument

:>- van intemationale politiek te maken?' is dus kennelijk nog bezig

m zijn vomi te vinden.

re

Balans van het macht. vevenwicht

.t- Alvorens te trachten zich een oordeel te vormen over de vraag k- of het plan voor een NA VO-atoommacht bijdraagt tot het vinden :r- van die juiste vorm, client men een beeld te hebben van de militaire e- ma.chtsverhoUdingen zoals die op het ogenblik zijn, van de doel-

191

einden van de Westerse politiek en van de toereikendheid van de militaire middelen om die politiek zo goed mogelijk te dienen.

Om een enigszins duidelijk heeld te krijgen van de militaire

· machtsverhoudingen moet men noodzakelijkerwijs simplificeren en schematiseren. Zonder voorbij te zien aan de onderlinge samen- hang van de verschillende onderdelen van het militair machtsappa-

• raat, kan men daarin drie componenten onderscheiden:

, 1. Strotegische nucleaire macht. De strategische nucleaire mach- ten van Rusland en Amerika houden elkaar in evenwicht. De capa- citeit die beide partijen hebben om elkander volledig te kunnen vemietigen is op zichzelf niet voldoende om evenwioht tot stand te brengen. De ene partij zou door een verrassingsaanval de nu- cleaire macht van de andere kunnen uitschakelen, zodoende zich- zelf vrijwarend voor vergelding. Om meerdere redenen is geen van beide partijen daartoe in staat, terwijl het, eveneens om meer- dere redenen, steeds onwaarschijnlijker wordt dat in de toekomst zulks wei mogelijk zal zijn. Aileen wanneer een van beide partijen zou komen te beschikken over een nagenoeg 100 pet. effectieve afweermogelijkheid tegen vliegtuigen en ballistische projectielen, zou het evenwicht ernstig worden verstoord; voor zover bekend is dat in de afzienbare toekomst niet te verwachten.

Het strategisch nucleair evenwicht is dus zeer stabiel, en er is aile reden om aan te nemen dat geen van beide partijen hun nucleaire strategische macht zullen gebruiken dan aileen wanneer er geen andere keus rest dan capitulatie.

De in dit verband vaak genoernde mogelijkheid van oorlog 'bij vergissing' is om velerlei redenen, waarop wij bier niet nader kun- nen ingaan, een uitermate onwaarschijnlijke gebeurtenis, die bier onbesproken kan blijven. Eveneens gering is het gevaar van oorlog door 'miscalculation', d.w.z. dat de ene partij de voorzorgsmaat- Tegelen die de andere partij neemt in tijd van crisis, aanziet voor toebereidselen tot een verrassingsaanval, en daarom alvast maar toeslaat. Dit gevaar is reeds thans klein door de geringe kans om met een verrassingsaanval de andere partij inderdaad zo volledig uit te schakelen dat · hij zelfs niet meer in staat zou zijn om de voomaamste steden en overige centra van de aanvaller bij wijze van vergelding te bombarderen. -Naarmate de raketten die het nucleair potentieel l:>evatten, bedrijfszekerder, mobieler en meer onvindbaar worden, wordt de kans op nucleaire oorlog doot: 'mis- calculation' nog kleiner dan hij al is .

. , Tot verdere stabilisering van het nucleair evenwicht draagt 00 k

192

t

l

s s

').

T

ij

T

g

I

n g e . e :t

;-

k

CHINA

193

bij het als gevolg van eigen onkwetsbaarheid . minder prov()(;:erend karakter der nieuwste imcleaire wapens. De Polaris-onderzeeboot, die een steeds bellmgrijker deel van de vergeldingsmacht gaat vor- men, Ieent zich slecht voor een verrassingsaanval, wel voor een vergeldingsslag ..

Wanneer wij de mogelijkheid buiten beschouwing Iaten dat eeil van beide partijen, door zijn nucleaire macht niet op peil te houden, het evenwicht verstoort, kunnen wij dus uitgaan van een zeer sta- biel strategisch nucleair evenwicht. Geen van beide partijen is in staat om door gebruik van of dreiging met nucleair geweld de andere partij tot concessies te dwingen. ·

2. Taktische nucleaire macht. Ook in dit opzicht geven 'beide partijen elkaar niets toe. De oorspronkelijke opvatting, dat deze wapens de defensieve kracht meer ten goede komen dan de offen- sieve, is verlaten . zonder dat de tegenovergestelde mening veld heeft gewonnen. Zuiver militair-technisch bezien bestaat er dus ook hier een stabiel evenwicht, politiek- en militair-strategisch echter niet. Niet in West-Europa, evenmin op andere mogelijke tonelen

van conflict. · ·

, In de meeste gevallen zal het Westen eerder worden gedwongen om van taktische nucleaire wapens gebruik te maken dan de tegenpartij, die, doordat · hij geografisch de centrale' positie in- neemt en kan opereren langs kortere verbindingslijnen, in het al- gemeen sneller een overmacht aan conventionele macht ter plaatse kan hebben. Het redresseren van een uit de hand gelopen situatie met behulp van kleine nucleaire wapens zal in de meeste gevallen in zuiver militair opzicht wel mogelijk zijn, echter niet zonder de bevolking welke men te hulp snelt aan het geweld van die wapens bloot te stellen. Het is dus voor de NA VO, politiek gezien, gevaar- lijk om voor de verdediging aangewezen te zijn op nucleaire mid- delen. Anderzijds is het odium dat de partij die het eerst nucleaire wapens gebruikt, op zich laadt, ook voor de Russen reden om de waarde van taktische nucleaire wapens als instrument van inter- nationale politiek, niet te hoog aan te slaan.

Niettemin heeft de militair-technische ontwikkeling in de hand gewerkt, dat de legers in -Europa, Russische zowel als NAVO, in hoofdzaak uitgerust en geoefend zijn voor nucleaire oorlog. Als gevolg van de zoeven genoemde en nog nader te noemen factoren, leidt dit momenteel tot een zekere militaire verstarring der ver- houdingen in Europa, welke politiek ten gunste van de Russen werkt.

-

- -

· · 3; Conventionele striidktachten. Volgens de laatst bekende ge- gevens liggen· de verhoudingen momenteel als volgt:

Sowjet-Unie en . NAVO

satdlieten I95 · divisies

iuchtffiacht 6900 vliegtuigen vloot 450 onderzeeboten

L:

22 in West-Euiopa 3 in Noord-Europa 24 in Zuid-Europa 5000 vliegtuigen

anti-onderzeebootvloot van:

15 vliegkampschepen 440 kleinere anti-duikhoot- schepen

800 idem vliegtuigen 75 idem onderzeeboten Beter

woorden illustreren deze cijfers waar de schoen wringt. Dank zij het overwicht van het communistische blok in conventionele macht te land en in de Iucht liggen de. machtsver- houding~n voor . hen gunstig. Daar de conventionele vorm van militaire macht zich laat gebruiken zonder al te ver strekkende ge- volgen, en tevens toelaat om de juiste doseririg van geweld toete passen zonder het politieke nadeel dat aan gebruik van nucleaire wapens.

betekent dit . overwicht voor de Russen een betere

politie~e

positie; mede daardoor bezitten zij een grotere mate van soepelheid in hun politiek optreden. Dit wordt nog versterkt door huJ?, gunstfge strategisohe posftie,. waardoor zij sneller een grotere mate van macht op bedreigde punten kunnen concentreren. De- fensief betekent dit een zeer . sterke positie, offensief een belangrijk

v.oordeel. · ·

H erstel oon het machtsevenWicht

Het ligt voor de hand dat de Westerse positie kan worden geredres- seerd door een reorganisatie van onze strijdkrachten door: .

I. opvoering van· het conventioneel potentieel, waardoor het commt1Ilistisch overwicht wordt geneutraliseerd;

.. 2: opvoering van de mobiliteit, waardoor het' cominunistisch voordeel van de betere strategische positie wordt geneutraliseerd;

' Het lijdt geen twijfel dat het binnen bereik van de NAVO-landen Hgt om aldus het militair machtsevenwicht te herstellen. De nu- cleaire hypotheek die beide partijen op hun strijdkrachten hebben gelegd, maar die als gevolg van taktische en strategische omstan- digheden zwaarder op het Westen drukt dan op de coimnunisten, zal dan voor wat betreft de NAVO zijn afgelost. ·

195

, Dit zou een belangrijke politieke winst betekenen. De betekenis van de nucleaire strijdmacht zal dan zijn teruggebracht tot zijn rol van afschrikkingswapen, d.w.z. de zekerheid dat een door de com- munisten uitgelokte oorlog met gebruik van nucleaire wapens, zal leiden tot hun eigen vernietiging, zal • hen weerhouden van bet 1voeren van een politiek waaraan dat gevaar verbonden is. Van groot belang is hierbij de z.g. ·credibility' van bet afschrikkings- wapen, d.w.z. ons politiek optreden moet zodanig zijn dat bij de tegenpartij geen misverstand omtrent onze bedoelingen kan be- staan; dat enerzijds duidelijk is wat wij als onze vitale belangen beschouwen en anderzijds dat wij bij de behartiging daarvan niet voor geweld of bedreiging met geweld zullen wijken, zonder noch- tans zelf agressieve bedoelingen te hebben. Om dit te bereiken moet de wederpartij weten dat onze strijdmacht paraat is, dat de politieke Ieiding tot snelle besluitvorming in staat is, en dat snelle . en juiste uitvoering van haar bevelen aan de gewapende macht ge- waarborgd is.

Bij de tegenwoordige toestand, waarbij de Amerikaanse presi- dent de beslissing moet nemen en de opperbevelhebber van Stra- tegic Air Command (de Amerikaanse strategische nucleaire macht), SACEUR (de NAVO-opperbevelhebber in Europa), en de opper- bevelhebbers van de Atlantische, de Zesde en Zevende Am. erikaan- se vloten, de enigen zijn die het bevel tot gebruik van nucleaire wapens kunnen laten uitvoeren, is aan deze voorwaarden voldaan in organisatorisch opzicht. Buiten deze bevelslijnen echter vallen de, naast de Amerikaanse hoofdmacht staande, Engelse en (t.z.t.) Franse nationale atoommachten. Deze nationale atoommachten zijn in de wereld van vandaag eigenlijk anachronismen, status-sym- bolen van de soevereine nationale staat. Hier raken wij aan het politieke kemprobleem van de NAVO.

De aanvankelijk gekoesterde hoop dat de NAVO zou uitgroeien, volgens de in het NA VO-verdrag neergelegde bedoeling, tot een Noord-Atlantische Unie, heeft zich niet verwezenlijkt. Door een complex van politieke, economisohe, historische en militaire facto- reo, waarover hieronder nader, heeft de ontwikkeling zich eerder bewogen in tegenovergestelde richting, naar een ouderwets militair verbond van soevereine nationale staten. De overtuiging dat een zodanig bondgenootschap in de tegenwoordige intemationale ver- houdingen weinig doeltreffend kan zijn, dwingt echter tot het zoe- ken naar middelen om deze ontwikkeling af te remmen en zo mo- gelijk terug te draaien. De jongste poging daartoe is het plan voor een NA VO-atoommacht.

196

.

,,

r r

1

r

Ontwikkeling van de bondgerwotschappelifke verhoudingen Uit militair oogpunt bezien heeft de NAVO geen behoefte aan een eigen atoommacht, omdat de Amerikaanse nucleaire macht op zich- zelf sterk genoeg is om het nucleaire evenwicht te handhaven: Het feit echter, dat Amerika zich voiledige zeggensohap over aile nu- cleairewapens heeft voorbehouden, betekent dat in politiek opzicht de VS het laatste woord hebben in aile geschillen tussen de NAVO of een zijner !eden en Rusland, zodra er oorlogsrisico aan verbonden is. Dit betekent een vergaande beperking in de soevereiniteit van de }eden-staten van de NAVO, niet ten gunste van het bondgenoot- schap en vrijwillig, maar ten gunste van het machtigste lid en noodgedwongen.

Het zijn dan ook andere dan militaire overwegingen gewees't die Frankrijk en Engeland ertoe hebben gebracht om met deze situatie geen genoegen te nemen. Deze beide Ianden hebben zich nog niet

; los kunnen maken van een verleden waarin zij hun eigen wereld- politiek konden voeren. Zij wensen dat ook in het nucleaire tijdperk te kunnen doen, en het bezit van een eigen atoommacht scheen hun daartoe het aangewezen middel. Engeland meende zich met zijn

RAF-V~bommenwerpers

aan het Amerikaans nucleair patronaat te hebben ontworsteld, totdat de ontwikkeling van de rakettentechniek deze hoop de bodem insloeg. Doordat echter Engeland van aile landen de minste achterstand heeft bij Am erika in nucleaire wapen- techniek, heeft bet zich een speciale positie in de NA VO verwor- ven, o.a. daarin resulterend dat Engeland als enige NA VO-land mag delen in Amerikaanse atoomgeheimen en zodoende toch een eigen atoommacht in stand kan houden. Deze bevoorrechte positie is de Fransen altijd een doom in het oog geweest. Reeds de Vierde Republiek streefde naar het bezit van een eigen atoommacht, in de hoop daardoor een soortgelijke positie te verwerven. Of de vroe- . gere machthebbers dit plan zouden hebben doorgezet, mag worden

betwijfeld, maar bet lag voor de hand dat bij bet aan de matht komen van De Gaulle de nationale atoommacht prioriteit kreeg.

Het primaire doel van deze nationale atoommachten, die natuur- lijk wei een zekere beperkte militaire waarde hebben, is deels bet scheppen van de mogelijkheid om onafhankelijk van de VS een eigen internationale politiek te kunnen voeren, maar in hoofdzaak

·om meer invloed op de gang van zaken binnen deNA VOte krijgen, Wei is in Frankrijk bij de stemmingen in Kamer en Senaat ge ..

bleken dat een meerderheid de daaraan verbonden nadelen, vooral politieke, zwaarder telt dan de eventuele voordelen, en gaan ook in

197

Engeland stemmen in die richting op, maar de aan het bewind zijnde regeringen delen deze mening voorshands niet. Vooral De Gaulle houdt aan zijn uitgangspunt vast; hij heeft trouwens al eer- der zijn militaire macht gebruikt voor politieke manoeuvres bin- nen het bondgenootschap. Het onttrekken van de Franse Middel;

landse Zee-vloot aan het NAVO-commando, zijn terughoudendheid om mee te werken aan integratie van de West-Europese luchtver- dediging en om Amerikaanse bommenwerpers op zijn vliegvelden te dulden, zijn opeisen van meer NAVO-commandoposten, · bet waren allemaal politieke drukmiddelen voor intern bondgenoot- schappelijk gebruik, met als einddoel een NAVO-triumviraat be- staande uit de VS, Engeland en Frankrijk.

Deze politiek heeft zijn uitwerking op bet bondgenootschap niet gemist. Om begrijpelijke redenen, o.a. omdat Duitsland in feite een maohtiger factor in de NAVO is geworden dan Frankrijk ooit is geweest of zal kunnen worden, kunnen de VS op de gedachte van een triumviraat niet ingaan, nog afgezien van de onoverkomelijke bezwaren die de kleinere NA VO-land en daartegen terecht koeste- ren. Maar evenmin kan men Frankrijk in een isolement drijven en daarom moet men het land wel ontzien in zijn streven naar een eigen nationale atoommacht. Op grand van de krachtsverhoudingen kan men dan echter Duitsland geen andere behandeling geven.

Tot op heden toont de Bondsregering weinig enthousiasme voor een eigen atoommacht, kennelijk wei beseffend dat het land daarmede naar beide kanten zijn positie zou verzwakken. Immers, de moge- lijkheid van hereniging der beide Duitslanden, nog altijd het hoofd- probleem van de Europese verhoudingen, zou dan wel definitief van de baan zijn. Tegenmaatregelen van Russische kant zouden niet uitblijven en daardoor zou het hart van Europa veranderen in een nucleair bewapend legerkamp. Aan Westerse kant zou het wan- trouwen in Duitse bedoelingen herleven; het unilateralisme, dat het altijd meer moet hebben van het opwekken van emoties dan van het presenteren van overtuigende argumenten, zou er stellig van pro- fiteren. Er is dus veel aangelegen om Duitsland van het scheppen van een eigen atoommacht te weerhouden.

De Bondsregering toont voor dit alles een open oog te hebben en zij benadrukt bij iedere voorkomende gelegenheid de noodzaak tot hechtere bondgenootschappelijke samenwerking; geen land komt zijn NAVO-verplichtingen zo scrupuleus na als West-Duits- land. Dit in tegenstelling tot een aantal andere landen die, wellicht aangemoedigd door bet Franse voorbeeld, het niet altijd meer even nauw schijnen te nemen met de bondgenootschappelijke verplich~

198

J

t

l

II

t

1:

()

1 e

· -

:I

· -

J.

t

t

1

t

J.

e ,_

J.

l J.

1

, e _

f t

t t

l

l

k 1

t

l

tingen. Vide versterking van koloniale defensie ten koste van de parate NAVO-sterkte, verlaging van defensie-uitgaven, verkorting of algehele afschaffing van dienstplicht waardoor aan NAVO-ver- plichtingen wordt tekort gedaan, enz.

- Ons eigen land vormt een goed voorbeeld van de momenteel in de NAVO werkzame tendenzen om eigen helangen op korte termijn te Iaten prevaleren hoven de bondgenootschappelijke belangen op lange termijn. Enerzijds is daar de, overigens altijd latent aan- wezige, drang tot helastingverlaging, die echter aileen zal kunnen worden verwezenlijkt uit verlaging van de defensie-uitgaven. Dit is het enige terrein waar, zonder direct waarneembare schade, enigszins belangrijke bedragen kunnen worden gevonden; op aile andere terreinen stuit men op krachtige binnenlandse weerstanden, welke geen politieke partij gaame trotseert. De neiging om het juist op defensiegebied te zoeken, wordt in de hand gewerkt doordat weinigen er aan twijfelen dat door rationalisatie inderdaad belang- rijke bezuinigingen mogelijk zijn in ons militair apparaat. Ander- zijds is de herinnering aan de laatste oorlog over het algemeen nog sterk genoeg om defensie een zekere voorrang te Iaten behouden.

Ongelukkigerwijs echter begint de weerstand tegen de voort- durende druk der defensielasten kracht te ontwikkelen, juist op het ogenblik waarop het duidelijk wordt dat de voortgaande technische ontwikkeling hoger eisen stelt aan materieel en personeel, en dat de benodigde mininlum sterkte van de bondgenootschappelijke strijd-

~acht niet hereikt zal kunnen worden zonder een extra inspanning.

De meestal niet uitgesproken, maar wei algemeen gekoesterde hoop dat de daaruit voortvloeiende hogere kosten zouden kunnen worden opgevangen met Amerikaanse hulp, is sedert kort de bodem ingeslagen door het besluit van de Amerikanen om op de militaire hulp aan Europa te gaan bezuinigen. V erwonderlijk is dit besluit niet. De hieraan hestede bedragen maken een groot deel uit van de tekorten op de Amerikaanse betalingsbalans. Een zekere geprik- keldheid uit dien hoofde remt de Amerikaanse animo om zich bij voortduring grotere offers te getroosten dan Ianden die zich de weelde van belastingverlaging en diensttijdverkorting menen te kunnen veroorloven. Het verschil tussen de ruim 10% van hun na- tionaal inkomen die de Amerikanen voor defensie uitgeven en de 3,5 a 5$ van de Europese NAVO-landen is dan ook op den duur moeilijk verdedigbaar. Dat Engeland en Frankrijk momenteel dioh- ter hij het Amerikaanse cijfer liggen dan de meeste andere Europese Ianden, vindt zijn oorzaak in hun nucleaire inspanning en in de offers die zij zich voor hun imperiale taak getroosten, niet in hun

199 .

NAVO-bijdragen. Het verhoogde Nederlandse cijfer voor 1961 is trouwens ook deels aan de laatstgenoemde oorzaak toe te schrijven.

Ook uit anderen hoofde is de veranderde Anierikaanse instelling ten opzichte van Europa verklaarbaar. Welke bezwaren men ook tegen de uitvoering van de Amerikaanse internationale politiek mag hebben, niet valt te ontkennen, dat dit land de Westerse politiek draagt. Het wordt bij de uitvoering van zijn wereldpolitiek geremd doordat, terwijl de VS hun NAVO-hondgenoten moeten steunen omdat de NA VO hun voornaamste instrument van Europese poli-

tiek is, een aantal Europese leden van de NA VO, naast hun posi- tieve militaire en politieke bijdragen in Europa, een negatieve we- reldpolitieke ballast uit hun verleden in het bondgenootschap mee- brengen. De Algerijnse oorlog, Nederlands vasthouden in Nieuw- Guinea, de bondgenootschappelijke trouw die eist dat men . Belgie 'in zijn post-koloniale Congo-politiek niet te veel afvalt, Portugal sluimerend in feodaal-koloniale rust, zijn in wereldpolitiek opzioht evenzovele handenhinders.

De politieke kracht van een ' bondgenootschap wordt in grote mate bepaald door de eendracht waarmede het naar buiten op- treedt. Het laat zich aanzien dat, wanneer niet maatregelen om dat te voorkomen worden genom en, die eendracht voor de NA VO in de toekomst kleiner zal worden. De tijd dat de }eden van het bond- genootschap zullen moeten kiezen tussen hun koloniale partners en de rest van de wereld, komt naderbij. Zij kunnen tot die keuze worden gedwongen in de VN, en, willen zij die volkerenorganisatie, met erkenning van alle gebreken die deze vertoont, handhaven als de enige thans bestaande mogelijkheid tot het bereiken van een wereldrechtsorde, dan kan die keus niet op hun NA YO-partners vallen. Het is niet goed in te zien dat de rest van de wereld op den duur , begrip zal kunnen opbrengen voor wat de koloniale NA VO- landen opeisen als hun onvervreemdbaar reoht, n.l. om de emanci- patie van hun kolonien als een binnenlandse aangelegenheid te mogen heschouwen. De thans nog bestaande koloniale gebieden zijn allemaal potentitHe conflicthaarden waar op een ongelegen ogenblik een uitslaande brand, zoals in Congo, kan optreden. Bij het positie kiezen in zo'n geval wordt het enige .NAVO-land dat wereldpolitiek kan en ook moet voeren, de VS, in zijn vrijheid van handelen belemmerd door de aandacht die het moet besteden aan de koloniale belangen van de NAVO-partners. Het behoeft ons daarom niet te verwonderen dat de VS bij de nu in gang zijnde herorientering in de internationale politiek, de waarde van de NAVO als instrument van wereldpolitiek zullen · afwegen tegen die

}

l

I '\'

v

ci

Ii

g

ii

z

e

v

h

b

m li- :i- e- e-

¥-

je al ht te p- at in d-

!rS

ze ie;

1ls en Jrs en D- ei- te en en Bij I at an an

InS

de de lie

als instrument van Europese politiek. Het resultaat hiervan zal zijn dat de NAVO zich tot Europa moet beperken, dat die NA VO slechts een der instrumenten van wereldpolitiek is waarvan de vs

zich kunnen bedienen, en dat voor optreden buiten Europa, een andere vorm van samenwerking met de daarvoor in aanmerking komende Europese landen dient te worden gezooht.

Met deze herwaardering van de politieke waarde van de NA VO en bet gedaald vertrouwen van de Amerikanen in de gaafheid van de Europese militaire inspanning, valt sam en een vermindering van vertrouwen der Europese volkeren in de doeltreffendheid van de Amerikaanse politiek ten aanzien van bet Sowjet-blok, welke ver- mindering enkel door bet optreden der Kennedy-administratie niet is verdwenen. De onzekerheid, betoond in de behandeling van bet U2-incident, het over een lange periode gedemonstreerde gebrek aan tact bij enkele Amerikaanse diplomatieke en andere vertegen- woordigers, bet te breed uitmeten van een beweerde achterstand in wapentechniek, hebben daartoe allemaal bijgedragen. De vrees d ~t men de rnachtige bondgenoot in wereldpolitiek optreden niet altijd aileen kan laten, en bovenal de vrees dat men door gemaakte fouten waarop men zelf weinig of geen invloed uit kan oefenen, zal worden meegesleurd in een oorlog met de Sowjet-Unie, waarvan allereerst de Europese Ianden bet gelag zullen moeten betalen, heeft in sommige landen geleid tot een neiging om zich van het bondgenootschap onder Amerikaanse leiding, te distancieren.

Deze middelpuntvliedende tendenzen worden versterkt door een minder scherp begrip, zowel in Europa als in Amerika, van de werking van de 'balance of terror', het strategisch nucleair even- wicht.

Als gevolg van de Russische prestaties op rakettengebied is, voor de eerste maal in de geschiedenis, bet grondgebied van de VS bin- nen bet bereik van de maohtsmiddelen' van een buitenlandse mo- gendheid komen te liggen. Dat een Europese tegenstander in staat is hun land te vernietigen, maakt de Amerikanen, gewend als zij zijn om van een onaantastbare citadel uit in te grijpen in Europese en Aziatische conflicten, · huiverig om risico's te nemen, welke ge- vaar vooi' eigen vemietiging meebrengen. Een van die risioo's is bet inlossen van de in de officiele NA VO-strategie belichaamde belofte om een communistisohe aanval op West-Europa te beant- woorden met een nucleair bombardement op de Sowjet-Unie; een tweede risico is dat een eventueel gebruik van taktische nucleaire wapens in Europa uit de hand loopt en leidt tot een totale nucleaire oorlog tussen de VS en Rusland. 'Men pleegt nu eenmaal geen zelf-

201

moord voor zijn bondgenoten', m.a.w. als in Europa het gevoel zou postvatten dat de Amerikanen toch niet tot het uiterste zullen gaan om de Europese bondgenoten te beschermen, zou dat niet on- logisch zijn. Anderzijds gaan in Amerika stemmen op om op grond van dezelfde overwegingen de band met Europa losser te maken, teneinde niet voor dit moeilijk dilemma te worden gesteld.

Gemeten naar de waarden van de zuivere ·schild-en-zwaard'- theorie is deze redenering wei juist, maar inrnjddels door andere feiten achterhaald. De werkelijke afschrikkende kracht van · de Europese defensie ligt niet meer in de eerste plaats in de dreiging van het zwaard, maar veel meer in de compacte organisatie en de vastberaden Ieiding van de taktische nucleaire macht onder bevel van SACEUR. De Russen zullen zich wei wachten om een al of niet uitgelokt incident te Iaten uitlopen in een niet gewilde nucleaire oorlog, op een ogenblik waarop elders zonder oorlogsrisico naar aanlokkelijke prijzen kan worden gedongen. Ook Rusland heeft van een Europese oorlog meer te verliezen dan te winnen. Het is een voor Europa gunstige omstandigheid dat juist in de tijd, waarin het Russisch conventioneel overwicht in militair opzicht een zwaarder wegende factor is geworden, het zwaartepunt van de koude oorlog zich heeft verplaatst naar economisch terrein in andere wereld- delen. Dat de daaraan voor Europa verbonden gevaren op langere termijn zeer groot zijn, is een hoofdstuk op zichzelf dat hier verder onbesproken moet blijven. In elk geval is momenteel door eeri samenspel van uiteenlopende factoren de kans, dat de Russen hun tegenstander in de nabije toekomst aan het maken van een keuze in het bovenbedoeld dilemma Iaten toekomen, sterk verminderd. ,

Niettemin wordt de vrees dat Amerika zich van Europa zal dis- tancieren in Europese ogen versterkt door de wetenschap dat Amerika voor zijn strategische nucleaire maoht weinig behoefte meer heeft aan ovezeese bases, als gevolg van het beschikbaar komen van lange-afstand-raketten en Polaris-onderzeeboten. Poli- tiek gesproken is dit een gunstige ontwikkeling. De aanwezigheid van Amerikaanse, vooral nucleair bewapende, strijdkrachten is in de meeste Ianden een bron van politieke wrijving die vaak resulteert in een latent of zelfs uitgesproken anti-amerikanisme. Wanneer daar nog bijkomt dat deze bases veel geld kosten en over het .al- gemeen zeer kwetsbaar zijn, dan werken voor Amerika politieke, economische en militaire factoren samen ten gunste van liquidatie

van overzeese bases. l

In direct militaire zin wordt de kracht van het bondgenootsohap

hierdoor weinig of niet bei:nvloed. Directe militaire en politieke

202

~u

m n-

ld

'Il,

l'-

; re :le lg de rel i et

:re

. ar an en 1et l er og . d-

~re

ler eri un . ze . is- lat fte

laf

>li-

~id

in ert

~er

al- ke, tie ap

~ke

schade zou worden aangericbt wanneer een 'redeployment' van de Amerikaanse strijdkrachten overzee zou leiden tot terugtrekking van de troepen uit Duitsland. Vooral uit financiele kring werd tot voor kort daarop aangedrongen hetgeen begrijpelijk is als men be- denkt dat die vijf divisies enkele miljarden guldens kosten. In de wetenschap dat de mankracht, nodig om die te vervangen, in .West-Europa aanwezig is, vraagt men zich in Amerika niet ten onreohte af, waarom die last op Amerika zou moeten drukken, in plaats van op de Europese Ianden met hun uitbundige welvaart en - schijnbaar permanente hoogconjunctuur.

AI met al is er dus wei aanleiding om van een verzwakking der bindingen in de NA VO te spreken. De vrees voor Rusland, aan- vankelijk de sterkste binding, is minder geworden ; militair gespro- ken waarschijnlijk terecbt, over bet gebeel genomen stellig ten onrechte. Het vertrouwen in Amerikaanse hulp en bescherming is eveneens verzwakt, terwijl, mede dank zij het economisch herstel, in een aantal Europese Ianden gevaar bestaat voor een neiging tot overschatting van eigen politieke kracht.

Tenslotte lijkt het erop dat de algemeen gevoelde afkeer van nucleaire wapens, vele mensen, verantwoordelijke politici niet uit- gezonderd, er van weerhoudt zich met de ingewikkeldheden van het nucleair evenwicht vertrouwd te maken, waardoor enerzijds een slecht beredeneerde vraag naar nucleaire wapens kan worden be- luisterd, anderszijds bet unilateralisme tot een politieke factor van

· betekenis dreigt te worden. Het netto-resultaat van dit alles is een zekere mate van erosie der samenhang binnen bet bondgenoot- schap .

NAVO als instrument van Europese politiek

Het bezwaar dat de Amerikaanse strategische nucleaire wapens nooit deel hebben uitgemaakt van het bondgenootschap, en de tak- tische wapens onder uitsluitend Amerikaans zeggenschap zijn ge- bleven, zou met de tijd minder zwaar zijn gaan tellen, wanneer zich een ontwikkeling zou bebben voltrokken naar een Noord-Atlan- tische federatie, met een voortsohrijdende mate van integratie der buitenlandse politiek, of van een zich steeds meer naar de Ameri- kaanse internationale politiek richtend buitenlands beleid der kleinere mogendheden. Nu dit niet is geschied, client men om te zien naar andere middelen om uitdrukking te geven aan de onder- tinge afhankelijkheid der Europese NA VO-landen, die nu eenmaal een onontkoombaar politiek feit is, even zeer als de belangenge- meenschap tussen Amerika en Europa. Vanzelfsprekend wordt

203

daarvoor in de eerste 'plaats gezocht binnen bet bestaande NA VO- kader. Dat behoeft nog niet te zeggen dat er daarom naar gestreefd .moet worden om de NAVO in zijn tegenwoordige vorm tot een permanente vorm van samenwerking te maken. Stellig is de NA VO, - zoals hij nu is, bet juiste antwoord geweest op de communistische .dreiging der achter ons liggende jaren, maar met het verplaatsen van bet strijdtoneel der koude oorlog naar de wereld buiten Europa en van politiek-militair terrein naar politiek-economisch terrein, is bet belang van de NAVO als instrument van wereldpolitiek relatief beperkter geworden. Misschien zal in de toekom.st blijken dat een andere vorm van samenwerking en mogelijk ook een wijziging in de groepering in wereldpolitiek opzicht doelmatiger zal zijn. Voor de komende jaren immers lijkt de ontwikkeling eerder te gaan naar een nauwere samenwerking van de VS met andere gebieden. De tijd waarin West-Europa bet kritieke aanrakingspunt tuss. en Oost en West vormde, is ten gevolge van de uitbreiding van het strijd- toneel verleden tijd geworden. Niet omdat bet West-Europese ge- bied op zichzelf minder belangrijk is geworden, integendeel, maar omdat andere gebieden, met name Zuid-Amerika en Mrika, meer aandacht beginnen op te eisen. Daarmede is niet de intensiteit van de belangengemeenschap tussen Amerika en Europa veranderd, maar deze heeft wei het exclusief karakter van de na-oorlogse jaren verloren. Europa heeft zich in hoge mate immuun getoond tegen communistische infiltratie, en de Europese Ianden kunnen te samen voldoende kracht opbrengen om zich te vrijwaren voor politieke en militaire verovering. Het is nu de eerste taak van de VS geworden om te zorgen dat de nieuwe staten van Mrika en Azie en de weinig ontwikkelde Ianden van Zuid-Amerika meer heil gaan zien in een belangengemeensohap met de VS dan met Rusland. Om dit te bevorderen zullen de VS hieraan hun voile aandacht moeten wij- den, waarbij zij de hulp van de hoogontwikkelde Ianden van West- Europa nodig zullen hebben. Daar de Europese en Amerikaanse belangen op dit punt parallellopen, heeft de belangengemeenschap tussen heiden een nieuwe en hogere inhoud gekregen dan die welke bestond toen bet alleen nog maar een kwestie van naakt lijfsbehoud was. Dat de VS van Europa mogen verwachten dat het in die om- standigheden voor eigen veiligheid zorgt, is niet meer dan normaal.

Even vanzelfsprekend is het dat de Europese Ianden de daarvoor nodige kracht het gemakkelijkst kunnen opbrengen, wanneer zij hun inspanningen bundelen.

Voorlopig blijft de NAVO voor dit doel bet meest geschikte raam. Voordat wij gaan zoeken naar een nieuw en beter.instrument

204

)- fd m

::>, ae

~n

?a is : ef en

in

l()r tar

jd-

~e­

tar

~er

an rd,

·en

; en ten en len nig

!ell

te vij-

~t­

nse tap il<e md )m- lal.

oor zij kte ent

met een ruimere doelstelling, dienen in eli< geval, ~in samenwerking met Amerika, de meest dringende Europese problemen tot een op- lossing te zijn gebracht. Als zodanig kunnen worden beschouwd:

1. de kwestie Berlijn;

2. de bereniging van Duitsland;

3. vermindering van bewapening in Europa;

4. verbetering van de status der satelliet-landen.

Dit zijn stuk voor stuk formidabele problemen; daar het zuiver Europese problemen zijn, lijkt de NAVO bet best mogelijke uit- gangspunt voor de daarop gerichte Westerse acties. In de eerste plaats omdat dit bondgenootscbap, met zijn onvolkomenbeden, de best bereikbare vorm van militaire samenwerking belicbaamt, in de tweede plaats omdat het de enige vorm van Europese samenwer- king is die een op bovenvermelde problemen gericbte, gecoordi- neerde politiek tot gelding kan brengen, tenslotte omdat bepaalde concessies die noodzakelijk kunnen zijn om bovenvermelde deside- rata te verwezenlijken, beter kunnen worden verwerkt in dit bond- genootscbappelijk verband dan door de Ianden individueel.

Zoals reeds gezegd, is hiervoor verdere bundeling van kracbten noodzakelijk. Het is niet nodig daarvoor nieuwe vormen van sa- menwerking of nieuwe organen te sobeppen; eerder moet men het zoeken in bet redresseren van enkele onevenwichtigbeden in de bestaande organisatie. De eerder gesignaleerde zwakte van bet ontbreken van een strategische nuclaire macbt als onderdeel van de bondgenootscbappelijke strijdmacht is er een van; het, met een enkele uitzondering, exclusief Amerikaans bebeer over de in Euro- pa gestationneerde nucleaire wapens een tweede. Zou de NA VO als gebeel kunnen bescbikken over een uitgebalanceerde strijd- macbt, die de militaire macht welke de communisten tegen bet bondgenootscbap kunnen inzetten, in alle opzichten neutraliseert,

·dan beboeft de relatieve vermindering van aandaobt der VS voor Europa de politieke kracbt van bet bondgenootschap niet te

· den. Integendeel, de militaire macht van de VS kan dan zijn wereld- politieke functie beter vervullen doordat althans ons gedeelte van de wereld in · boofdzaak voor zichzelf kan zorgen. Uit deze over- wegingen o.a. is bet plan voor een NA VO-atoommacht te voorschijn gekomen, zoals dit op de vergadering der NA VO-parlementariers en van de Assemblee van de WEU door secretaris-generaal Spaak en generaal Norstad is uiteengezet. Of dit plan, door Herter ge- presenteerd in de vergadering van de NAVO-raad, in beginsel de in,stemming van Kennedy heeft, moet nog worden afgewacbt.

Voor zover thans bekend zal de NAVO-atoommacht bestaan uit

een ·· strategisch·deel en ·een: taktisch _ deel. H¢1: eerst~- ~ :wprden gevormd door vijf atoOm-onderzeebotfm, bewaperid

-~plaris~

raketten, zestien elk; honderd op. beweegbare opstellingen te water of te land gemonteerde Polaris-raketten benevens de reeds best;um~

de middelbare afstand raketten in Engeland, It. alie en Tur,kije. Het taktische deel zal

uit de bij de patate troepen en

strijdkrachten van het schild ingedeelde kernwapens.· Uiteraar,d is de:z;e ind. eling schematisch; het is. techn~sch e,o. krijgswetenschappe- lijk onmogelijk een spherpe · grens tussen ' l;>eide componenten te

trekl<en. · · .. . ...

De beschikkingsmacht _ :z;al worden uitgeoefend door of namens de NA VOcraad ('fifteeD fingers on t4e trigger), de bevelsbevpegd- heid ligt bij de NAVO:-opperbevelhebber in Europa, Een .. qefini- tieve beslissing over het . plan is llllllgehouden tot mei : a.s. : w.anneet de. NA VO~raad weer . biieen zal komen.

. .

DeN AVO atoommach( . ·

~oewel het nog niet mogelijk is·.alle irnplicaties·vanhet plan op hun juiste waarde te schatten, lijken er op het·eerste gezicht een aantal voordelen aan verhonden te zijn.

· In de eerste plaats waarborgt deze opzet een rechtlijnige en een- voudige coinmandostructuur. De militaire Ieiding ligt geconcen- treerd in handen van de NAVO-opperbevelhebber, een Amerikaa:ns generaal; op deze wijze is verzekerd dat een eventueel bevel tot gebruik van nucleaire wapens zal worden gegeven met inacht- neming van alle terzake dienende militaire ornstandigheden. · Deze generaal oefent die bevoegdheid op het ogenblik alleen:· ten a:anzien van de taktische nucleaire macht onder zijn. bevel uit en bpvendien niet als NAVO-opperbevelhebber, maar als commanderend gene.:.

raal van de Amerikaanse legers in Europa, onder orders van de president van de VS. In de toekomstige opzet zal hij_ zijn order$

lCrijgen van de. NAVO-raad, op welk lichaam daD de. volle verant- woordelijkheid voor de doeltreffendheid van de · strategische ei):

taktische gereedheid van de NAVO-strijdkni.chten komt te drukken.

Wil deze verantwoordelijkheid tot zijn recht komen, dan zal de NAVO-raad zich met de gehele problematiek van het Qost"West conflict in Europa moeten bezighoudeh, teneinde de opperbevel- hebber nauwkeurige en gedetailleerde instructies te kunnen

voor _ alle denkbare omstandigheden. Het opstellea van deze in- structies vereist . een intensief beraad, alleen mogelijk na .

gaande. studie .van de. politieke, militair. e en _ ecanomische.mogelijk- -

206

heden van elk lid afzonderlijk. en van het bondgenootsohap alii geheel.

Op het ogenblik is dat beraad niet altijd even intensief en gedetailleerd, omdat het voor het merendeel der leden bij

seren-blijft. De:werkelijke verantwoordelijkheid ligt immers elders, bij de president van de VS, maar wanneer deze terugvalt op de rol van gewoon regeringsleider van een der leden-staten, zal de v.olle zwaarte van de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van Europa vallen op de NAVO-raad, d.w.z. middels hun vertegen- woordigers op de regeringen der Europese landim zelf, aangevuld met die van Canada en . de VS. Dit is een gewnder toestand dan de huidige waarbij de president van de VS. in feite de voile verant- woordelijkheid aileen draagt; Men zou met dit laatste vrede kunnen hebben wani:teer de Europeanen · ook invloed zouden kunnen uit- oefenen op het' aan de besluitvorming door - de president vooraf- gaimd beraad; misschien zou dat zelfs beter zijn; want het zou een grote stap vooruit betekenen in de richting van politieke integra tie van hetAtlaritisch verband. Maar dat is nu eenmaal voorlopig geen reele politieke mogelijkheid; de president is wei de Ieider, maar niet de regeerder van de Atlantische wereld. Daarom is de nu voor- gestelde constructie, waarbij de verantwoordelijkheid voor de vei- ligheid .van Europa wordt gelegd op de coilectiviteit der · nationale regeringen, de momenteel best bereikbare. Op deze wijze wordt elk land gedwongen zich te bezinrien op wat bet juiste Europese NAVO-beleid zou zijn; een grote vooruitgang bij de bestaande toestand waarbij ·de meeste regeringen en parlementen noodge- dworrgen moeten volstaan met het aanvaarden van wat elders is besloten, zich beperkend tot de details van .hun eigen bescheiden aandeel. De druk van deze nieuwe verantwoordelijkheid zal een sterke aansporing zijn 'om er bij het maken van militaire plaimen en bij het opstellen van instructies voor de opperbevelhebber naar te streven, ·de gevallen waarin . nucleaire wapens moeten· worden gebruikt, tot het uiterste te beperken.

' Doordat de Amerikaanse nucleaire macht wordt vervangen door een onder eigen beheer, zal een betere coordimitie van strategische en taktische machtsmiddelen mogelijk worden. De voordelen bier- van zuilen echter pas volledig tot hun recht komen wanneer de schildstrijdkrachten zo worden. ver~terkt dat zij ·in staat zullen zijn onder aile omstandigheden de communisten terug te wijzen, zonder gebruik te maken van nucleaire wapens. Dan irnmers verschuift de verantwoordelijkheid voor het nucleair maken van een conflict naar de communistische kant; de wederpartij kan er ieker van zijn dat

207

hij, · als hij het doet, in die omstandigheden rekening zal moeten houden met het volle pond der vergelding. Daar dit voor hem een onaimvaardbaar risico is, zal het gevaar voor nucleaire oorlog ver- der naar de aohtergrond verdwijnen.

Bij een voldoend sterke conventionele NA VO-kracht zal het ook mogelijk worden een soepele, aan de omstandigheden aangepaste Europese politiek te voeten. Dan kan het niet meer voorkomen dat bij een betrekkelijk geringe aanleiding, b.v. een provocatie in Ber- lijn, ingeleid door de Vopo en voortgezet door Oost-Duitse troepen, het Westen voor de keuze tussen toegeven of nucleaire tegenmaat·

regelen wordt gesteld. Beide mogelijkheden zijn gelijkelijk onaan- trekkelijk, en daarom dringt het altematief zich vanzelf op: ver- sterking van de conventionele kracht door vergroting van het aantal divisies en verhoging van hun mobiliteit, en het beschikbaar hebben van een krachtig~ 'fire-brigade', d.w.z. een snel verplaatsbare troe- penmacht die op elke gewilde plaats in zeer karte tijd kan worden ingezet.

Het zou daarom van belang zijn wanneer het plan voor een NAVO-atoommacht gekoppeld zou worden aan plannen tot ver·

wezenlijking van deze desiderata. Op het ogenblik lijkt het daar nog niet veel op. De fire-brigade in opbouw is niet veel meer dan een symbolische poging, waarmede men niet veel meer kan doen dan het ene gat met het andere stoppen, omdat de paar duizend man waaruit hij is opgebouwd aan het hestaande schild worden onttrokken. Nodig is een sterkte van enkele divisies, toegerust met eigen middelen voor Iucht-, water- en landtransport, geoefend en uitgerust voor zowel conventionele als nucleaire acties. De kosten van zo'n eenheid zijn hoog, maar de waarde ervan is daaraan even- redig, juist omdat men met zo'n flexibel wapen in de hand ook een flexibele politiek kan voeren, evenwaardig aan of beter dan die van de tegenpartij.

De grotere inspanning die het versterken van de conventionele macht van de Ianden zal vragen, zal een krachtige stirnulans vor·

men voor het zoeken naar de meest efficiente aanpak. Standaardi- satie van materieel, die sleutel is tot doelmatige integratie van logistieke diensten en tenslotte van de gevechtseenheden, loslaten van nationale stokpaardjes, zullen wellioht gemakkelijker tot stand worden gebracht. De wetenschap dat de verantwoordelijkheid voor de Europese veiligheid in de eerste plaats op ons zelf drukt, en bovendien dat de rekening ook uiteindelijk door ons zelf zal worden betaald, zal wellicht een aansporing zijn om over nationale belangen van lagere orde been te stappen. In die omstandigheden kan het

208

zin krijgen te spreken van 'gelijke monniken, gelijke kappen', niet zozeer omdat ieder land medezeggenschap krijgt over door Amerika geleverde nucleaire wapens, maar omdat ieder gelijkelijk de moge- lijkheid krijgt om op het bepalen van een vruchtbaar beleid, met voorkoming van nucleaire oorlog, invloed uit te oefenen.

Een ontwikkeling tot sterker collectief verantwoordelijkheids- besef kan ook worden gestimuleerd door de zorg voor en de be- diening van het nucleair potentieel in Europese handen te leggen.

Naar verluidt zou dat ook de bedoeling zijn, wanneer tenminste het Amerikaanse Congres ertoe zal willen medewerken door het weg- nemen uit de Amerikaanse wetgeving van de belemmeringen om de bondgenoten in bepaalde atoomgeheimen te Iaten delen. De Amerikaanse bemanningen van de Polaris-onderzeeboten zouden dan geleidelijk worden vervangen door bemanningen van Europese nationaliteiten, evenals het bedieningspersoneel van de taktische nucleaire wapens en van de te land opgestelde strategische raketten.

In dezelfde richting kunnen ook de •fifteen fingers on the trigger' werken. Deze omstandigheid die, het zij grif toegegeven, het bond- genootschap gemakkelijk lam zal kunnen leggen bij een verkeerde aanpak, kan, mits goed opgevat, het bondgenootschap juist grotere politieke kracht geven. De coilectieve besluitvorming die aan het gebruik van nucleaire wapens vooraf moet gaan, garandeert dat al het mogelijke is gedaan om te voorkomen dat de trekker moet wor- den overgehaald, en dat, als het nodig is, het dan ook met instem- ming van aile bondgenoten gebeurt. Op die wijze zal de kans dat een der bondgenoten door nucleaire chantage uit het bondgenoot- schap wordt losgeweekt, aanzienlijk kleiner worden dan op het ogenblik. Aile Ianden irnmers zuilen worden gedwongen te zoeken naar een non-nucleair alternatief, speciaal voor zover het eigen grondgebied betreft, voor elke mogelijke gebeurlijkheid waarin de instructie voor de opperbevelhebber, bij gebreke aan zo'n alter- natief, in nucleaire tegenmaatregelen moet voorzien; de militaire instanties, de opperbevelhebber met zijn staf in de eerste plaats, zuilen wei zorgen dat geen mogelijkheid over het hoofd wordt ge- zien. De omstandigheid, dat de 'fifteen fingers on the trigger' aileen kunnen werken wanneer de instructie aan de opperbevelhebber zo uitputtend is dat de noodzaak tot bliksemsneile beslissing in een

• noodgeval is geEHirnineerd, zal zodoende de ·deterrent' meer door- dacht en daarom geloofwaardiger maken dan hij nu kan zijn. Als gevolg daarvan zal het schrikbeeld van een nucleaire oorlog steeds verder naar de achtergrond worden gedrongen, als resultaat van gemeenschappelijk beraad omtrent aile denkbare aspecten van het

209

politiek- en milita.ir-strategisoh beleid. Aldus zou de NA VO-atoom- macht de politieke hindingen binnen de NA VO'kunnen versterken;

zoals versterking van de conventionele kracht de militaire binding kan verbeteren.

De ruimere doelstelUngen van de NAVO

·,_ Het Europees NA VO-beleid zal gericht moeten blijven op de vier punten die wij hierboven noemaen. Wij zeiden reeds dat een van een eigen atoommacht voorzien West-Duitsland een oplossing voor die vraagstukken zou bemoeilijken, omdat een nucleair bewapend Duitsland in bet hart van Europa voor aile partijen een weinig aan- trekkelijke gesprekspartner zou zijn .. Een Bondsrepubliek als lid

van een nucleair bewapend bondgenootschap is een geheel andere propositie, wanneer tenminste dat bondgenootschap zich zal ont- wikkelen, onder de druk van de eigen verantwoordelijkheid voor een collectief Europees beleid, zoals wij hierboven aanduidden.

Dan immers blijft de mogelijkheid van een

uitdunning in Midden-Europa, conventioneel zowel als nucleair, open zonder dat dit behoeft te leiden tot militaire v:erzwakking van het bondgenoot- schap. Verhoogde sterkte gepaard aan verhoogde mobiliteit zal zelfs een vrij ver gaande uitdunning toelaten, terwijl de over- blijvende nuclearre wapens niet noodzakelijkerwijs in Duitsland behoeven te worden geposteerd om hun beschermende werking te blijven hehouden. Zodoende zou zich een mogelijkheid aandienen om terug te komen op de grondgedachte van het indertijd misschien wat te haastig verworpen Rapacki-plan, of het in wezen daarvan niet veel verschillende Gaitskel1-plan.

Bereidheid daartoe zou .de wind uit de Russische zeilen nemen,

al~ het erom gaat de vemieuwde NAVO. af' te schilderen als een agressief verbond. Het zou het perspe'ctief voor de satelliet-landen

om " verlost te worden van de druk der Russische bezettingslegers

weer openen. Oost-Duitsland zou, wanneer zich dit verwezenlijkte, relatief verder af komen te liggen van bet coinmunistisch machts- centium; de mogelijkheden tot hereniging zouden er wellicht beter opworden.

Betekent· dit dat een herenigd Duitsland zou moeten worden

•geneutraliseerd en de NAVO zou moeten verlaten? Naar mijn rnening doet die vraag in dit stadium weinig ter zake, omdat een NA VO die bovenstaande doelstellingen zou hebben veiwezenlijkt

iD. E\rropa, en daarmede een meer bevredigende situatie in Europa tot stand zou hebben gebracht, zijn " bestaansrecht in zijn huidige vorm zou hebben overleefd.

210