34 www.sigmaonline.nl SIGMA Nummer 6, december 2016
KRITISCHE KWALITEITSKUNDE Trefwoorden
Gangmaken Leiderschap Gezondheidszorg Persoonlijke ontwikkeling
Auteur Lia de Vos
De kwaliteitsfunctionaris als gangmaker
Dat één blog meer in beweging kan brengen dan een onderzoek van zes jaar, bleek vorige maand toen ik in een blog op Sigma Online de kwaliteitsfunctionaris als ‘gangmaker’ centraal stelde. Niet alleen werd het blog heel vaak gelezen, er kwamen ook allerlei reacties binnen over de herkenbaarheid en er kwamen aanmeldingen van kwaliteitsfunctiona- rissen die de rol van gangmaker graag nader wilden verkennen.
Want wat is dat eigenlijk: ‘gangmaken’?
www.sigmaonline.nl 35 SIGMA Nummer 6, december 2016
KRITISCHE KWALITEITSKUNDE
matig tot stand te brengen, maar zoals ik al eerder heb geconstateerd in een artikel in Sigma: ‘(...) zodra discipline gaat overheersen, verdwijnt de kwaliteit’ (De Vos, 2016). In ditzelfde artikel pleit ik ook voor ruimte voor interactie en improvisatie. Kenmerken die je terugvindt bij gangmakers.
Waarom de link naar de kwaliteitsfunctionaris?
Kwaliteit is sinds 1988 een onderwerp dat mij nooit meer heeft losgelaten en mijn hele loopbaan heeft bepaald.
Mijn onderzoek naar de ontwikkeling van de vormgeving van kwaliteit in ziekenhuizen heeft mij inzicht gegeven in wat de effecten zijn geweest van de sturende rol van de overheid, hoe en waarom de disciplinering in toenemende mate centraal is komen te staan, waardoor kwaliteit steeds vaker een negatieve connotatie heeft gekregen.
Maar de verbazing waarom ‘de kwaliteitsfunctionarissen’
als groep niet in staat zijn geweest om meer tegengas te geven, is blijven bestaan. Een belangrijke reden zou kunnen zijn dat kwaliteitsfunctionarissen eerder geneigd zijn te volgen dan dat ze zich kunnen (of durven?) profileren als gangmakers.
Wanneer is iemand een gangmaker?
Eén ding is zeker, gangmakers zijn mensen die in ieder geval een drive hebben en in staat zijn dingen voor elkaar te krijgen. Maar wat maakt iemand een gangmaker?
Jeanet heeft geprobeerd om dit in één zin samen te vatten: ‘Gangmakers zijn er goed in om de wind door het molentje te voelen en dan: ‘beweging!’. Maar je moet natuurlijk wel in staat zijn om ‘de wind’ te voelen, te weten welke kant de beweging op gaat en wat je ermee kunt doen. Wij vroegen ons af of je daar bepaalde persoonskernmerken voor moet hebben: kun je het leren of zit het in je?
Vorig jaar september werd ik door twee collega’s, Daphne Wiersma en Jeanet Bouw, benaderd met het verzoek mee te denken over de rol van ‘gangmaker’ in het medische en sociale domein. Wij zien ‘gangmaken’ als een specifieke manier van handelen in het werken aan verandering die eigenlijk nooit als zodanig wordt benoemd. Maar ook als iets waarvoor je geen diploma kunt behalen of een procedure voor kunt ontwikkelen. We vonden het belangrijk om het concept nader uit te werken.
Na een jaar discussiëren, literatuur lezen en het doen van diverse persoonlijkheidstesten, vonden we het tijd om hierbij ook anderen te betrekken. Vanuit ons eigen netwerk benaderden we zestien mensen die we van ‘gangmaker- schap verdachten’. Tot onze verbazing gingen ze allemaal op de uitnodiging in. Allerlei reeds bestaande afspraken werden verzet om er bij te kunnen zijn! We vroegen ons af wat we hadden losgemaakt. Was het misschien zo dat door onze genodigden het ‘gangmakerschap’ toe te dichten, zij zich ook bewust werden van iets wat ze nooit een naam hadden kunnen geven, maar wat wij wel in hen hadden herkend?
Of zoals Daphne het zo mooi verwoordde: ‘We hebben ze wakker gekust.’
Het werd een inspirerende bijeenkomst vol herkenning, enthousiaste discussies en uitwisselingen. Maar ik was de enige die de gangmakersrol specifiek koppelde aan
kwaliteitsontwikkeling. En hoe langer ik daarover nadacht, hoe meer ik ervan overtuigd raakte hier iets mee te willen doen. Ik vroeg mij af hoeveel kwaliteitsfunctionarissen je het label gangmaker zou kunnen geven. En of er organisaties zijn die het aandurven om hun kwaliteit zonder een voorge- programmeerd stramien vorm te laten krijgen. Dit leidde tot het schrijven van het blog (zie www.sigmaonline.nl).
Je gaat het pas zien als je het doorhebt
Het is mijn bemoeienis in het sociale domein waardoor Daphne en Jeanet mij hebben benaderd. De discussies over het gangmakerschap maakten mij ervan bewust dat ik juist in werksituaties waar ik voldoende ruimte krijg om mijn rol als gangmaker op te pakken, de beste resultaten bereik. Ik vind het mooi hier nu een naam aan te kunnen geven. Ik ben er ook steeds meer van overtuigd geraakt dat ‘gangma- ken’ een belangrijke rol speelt bij de kwaliteitsontwikkeling.
Het vormgeven van kwaliteit gaat immers altijd gepaard met veranderingen. Je kunt proberen die veranderingen plan-
In minder dan 50 woorden
− In oktober 2016 schreef Lia de Vos een blog op www.sigmaonline.nl over het concept ‘gangmaken’.
− Hierin vraagt zij zich af of kwaliteitsprofessionals zichzelf zien als ‘gangmaker’.
− Voor Lia de Vos heeft ‘gangmaken’ alles te maken met kwaliteit.
− De vele reacties voedden haar drive om gangmakerschap van kwaliteitsfunctionarissen op de kaart te zetten.
Wij zien ‘gangmaken’ als een specifieke manier van
handelen in het werken aan verandering, die eigenlijk
nooit als zodanig wordt benoemd.
36 www.sigmaonline.nl SIGMA Nummer 6, december 2016 KRITISCHE KWALITEITSKUNDE
De individuele behoefte van de gangmaker
Uit discussies met de groep van zestien kwam een duidelij- ke behoefte naar voren om tot verheldering te komen wat gangmakerschap eigenlijk is en wat dat voor jezelf betekent.
Tijdens de bijeenkomst kwam naar voren dat ‘het gang- maken’ de gangmakers veel energie geeft en dat het als inspirerend wordt ervaren om ervaringen uit te wisselen.
Daarnaast zijn ook risico’s genoemd waar je als gangmaker tegenaan kunt lopen. Bijvoorbeeld de valkuil om na ‘het in gang zetten’ het onderwerp niet meer los te kunnen laten.
Of dat je gevraagd wordt voor bepaalde vervolgtaken waar- door je een te grote to-dolijst krijgt en je taken versnipperd raken. Of te veel zien en te veel willen waardoor je te weinig focust.
Aan het einde van de discussie werd geconcludeerd dat je aandacht moet hebben voor borgen, maar ook moet kunnen
delegeren en dat je de slag moet kunnen maken naar resultaat en moed moet hebben om door te pakken.
Uit de literatuur hebben we ook een aantal tegenkrachten gedestilleerd die bij de gangmaker zelf een rol kunnen spelen. Bijvoorbeeld de twijfel ‘mag ik deze rol wel op mij nemen’ en aarzelingen over de consequenties wanneer een bepaalde rol wordt opgepakt. ‘Krijg ik hiervoor waardering of loop ik het risico op afstraffing?’ Ook kun je te veel denken dat het jouw taak is om anderen te motiveren, stimuleren en inspireren – met als gevolg een averechts effect. Een risico is ook het ‘in control’ schieten als je ziet dat er een andere weg wordt gevolgd dan die je zelf verwachtte. En je kunt je natuurlijk te veel focussen op problemen – en te weinig genieten van behaalde resultaten.
Wat kunnen gangmakers voor elkaar betekenen?
In de discussie kwam aan de orde dat het veel steun kan geven om binnen een organisatie op zoek te gaan naar medegangmakers en deze te vinden. Gangmakers kunnen op verschillende posities zitten en als je met meer bent, kun je je gangmakerschap versterken. Alleen al om samen te kunnen delen en reflecteren. Deze behoefte is sterker wanneer je constateert dat je omgeving niet openstaat voor jouw gangmakersactiviteiten.
De bewustwording van je eigen gangmakersrol en hoe je Pogingen om kenmerken van gangmaken te benoemen en
deze te koppelen aan onze eigen persoonskenmerken leid- den na diverse persoonlijkheidstesten tot de conclusie dat wij drieën maar heel beperkt overeenkwamen en dat onze verschillen veel pregnanter waren. Ieder van ons blijkt op zijn eigen manier vorm te geven aan de gangmakersrol. Dit kwam ook naar voren tijdens de discussies met de andere zestien ‘wakker gekuste’ gangmakers. Met elkaar waren we het eens dat gangmakers in ieder geval een levendig en inspirerend beeld kunnen overbrengen, beweging in gang kunnen krijgen, zorgen voor verbinding en belangen bijeen kunnen brengen.
Daarnaast hebben we geconstateerd dat er een lijst met kenmerken is die wisselend worden ingezet en niet altijd voor iedere gangmaker en in elke situatie geldend zijn. Hoe je omgaat met deze kenmerken blijkt in belangrijke mate dan weer afhankelijk te zijn van de manier waarop je je
sterke punten, je talenten inzet. In de komende periode gaan we de lijst met kenmerken bij een grotere groep toetsen. We zijn benieuwd of de volgorde van de lijst hierdoor zal veranderen.
Is erkenning van gangmakerschap belangrijk?
We vroegen ons af of het belangrijk is om als gangmaker
‘erkend’ te zijn en of erkenning van het gangmakerschap een toegevoegde waarde heeft in de organisatie en in de maatschappij. Dit hebben we ook bediscussieerd met de groep van zestien andere gangmakers.
Het belang van ‘erkenning’ van de gangmakersrol blijkt af- hankelijk te zijn van de situatie. Als je de rol formeel krijgt toegewezen, dan zijn bepaalde acties gelegitimeerd, maar dan wordt er ook op gelet. Je krijgt dan mogelijk alleen ruimte om problemen op te lossen of je krijgt van tevoren de opdracht om te zorgen voor bepaalde gedragsverande- ringen. Ook bestaat het risico van gecamoufleerde verdedi- gende en afwerende reacties. Juist de legitimering van je gangmakerschap kan het gangmaken dus moeilijker ma- ken. Soms is het beter dat anderen niet kunnen zien wat jij hebt gedaan. Het tot stand brengen van de verandering kan al genoeg voldoening geven. Aan de andere kant kan een erkende gangmakersrol je ook de ruimte geven om overal doorheen te lopen. In de gemeente van bewoner tot wethouder en in een ziekenhuis van patiënt tot raad van bestuur.
Ieder geeft op zijn eigen manier vorm aan de gang-
makersrol. Voor elkaar zijn ze inspirerend gezelschap.
www.sigmaonline.nl 37 SIGMA Nummer 6, december 2016
KRITISCHE KWALITEITSKUNDE
daar vorm aan geeft blijkt het ook makkelijker te maken om andere gangmakers te herkennen.
Behalve de contacten met andere gangmakers in je organi- satie werd ook genoemd dat het plezierig is om buiten de organisatie gelijkgestemden te treffen. Je hoeft dan niet je best te doen om elkaar te verstaan, dat gaat dan veel meer vanzelf. Dat bleek ook uit onze bijeenkomst. Gangmakers blijken voor elkaar inspirerend gezelschap te zijn. Het is een plek om op te laden, bij te tanken en nieuwe ideeën te krijgen.
Gangmakerschap van de kwaliteitsfunctionaris
Bij kwaliteit wordt er vaak gedacht dat het gaat over proto- collen, procedures, prestatie-indicatoren en certificering.
Vaak voel je de energie van mensen wegzakken wanneer je zegt met kwaliteit bezig te zijn. Maar bezig zijn met kwali- teit gaat over veranderen zodat ‘het’ beter gaat. Ik zie gangmakers die zulke prachtige dingen kunnen doen met kwaliteit, maar die dat label niet willen krijgen en ik zie kwaliteitsfunctionarissen die zulke mooie dingen voor elkaar krijgen in de organisatie, maar zo moeten strijden
om hier voldoende ruimte voor te krijgen. Laten we met z’n allen het belang van het gangmakerschap en kwaliteit gaan promoten!
Op 10 januari 2017 organiseren de auteurs in Utrecht een ontmoeting om over het concept van gangmaken van gedachten te wisselen. Voor meer informatie kijk op www.sigmaonline.nl. Hier vindt u ook de eerste blog van Lia de Vos over ‘De kwaliteitsfunctionaris als gangmaker’.
Literatuur
Ardon, A., Ontketen vernieuwing. Blokkades wegnemen en beweging creëren. Business Contact 2016
Vos, C. de, Het spanningsveld tussen discipline en kwaliteit, Sigma, nr. 4, september 2016.
Vos, C. de, Kwaliteit, disciplinering en sturing. Een historisch sociolo- gisch onderzoek naar de vormgeving van kwaliteit in ziekenhuizen.
Proefschrift Erasmus Universiteit Rotterdam 2014.
Auteur
Lia de Vos is eind jaren tachtig als socioloog afgestudeerd op kwali- teit in de zorg. Van 1989-2007 heeft ze zich als projectleider, hoofd van de afdeling kwaliteit en directeur Kwaliteit-, Product- en Markt- ontwikkeling beziggehouden met kwaliteitsontwikkeling. In 2014 is ze gepromoveerd op een historisch sociologisch onderzoek naar de vormgeving van kwaliteit in ziekenhuizen. Vanaf 2015 is ze in het sociale domein binnen de gemeente actief om kwaliteit vorm te geven in een sector waar kwaliteit zich nog in een ontwikkelingsfase bevindt. Als ‘gangmaker’ houdt ze zich bezig met de verbinding tussen het sociale domein, de ambtenaren en de gemeentepolitiek.
Daphne Wiersma was een van de eerste kwaliteitsfunctionarissen in de GGZ (Riagg Arnhem 1992). Ze werkte met Lia de Vos aan een nooit verschenen boek over het ambacht van kwaliteitszorg. Vanuit haar eigen bedrijf werkt zij momenteel onder andere voor Stichting Volte met vernieuwende werkwijzen in de eerstelijnszorg. Zij pioniert in het gangmaken in het medische en sociale domein.
Jeanet Bouw adviseert en ondersteunt sinds 2006 vanuit haar be- drijf Edificare gemeenten en organisaties voor zorg, welzijn en belan- genbehartiging. Daarvoor had zij beleids- en managementfuncties in de zorg. De laatste jaren ligt de focus op de transformatie van het Sociaal Domein, met speciale aandacht voor de veranderkundige aspecten. Het gangmakerschap is hiervan een uitwerking.
