University of Groningen
Midden-Aramese schriften in Syrië, Mesopotamië, Perzië en aangrenzende gebieden Klugkist, Alexander Cornelis
IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.
Document Version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Publication date:
1982
Link to publication in University of Groningen/UMCG research database
Citation for published version (APA):
Klugkist, A. C. (1982). Midden-Aramese schriften in Syrië, Mesopotamië, Perzië en aangrenzende gebieden. s.n.
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Take-down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.
Download date: 23-04-2021
H o o f d s t u k 1: I N L E I D I N G .
1.1. De A r a m e s e s c h r i f t e n .
A a n de A r a m e s e s c h r i f t e n z i j n - zowel in het k a d e r van m e e r a l g e m e n e w e r k e n o v e r het s c h r i f t , het a l f a b e t , de e p i - g r a f i e e t c . als in het k a d e r v a n s p e c i a l i s t i s c h e a r t i k e l e n en b o e k e n - vele s t u d i e s g e w i j d .
A l s één der e e r s t e n h e e f t M. L i d z b a r s k i in z i j n in 1 8 9 8
te Weimar uitgegeven Handbuch der Nordsemitischen Epigraphik
a a n g e g e v e n hoe v o l g e n s hem het A r a m e s e s c h r i f t zich g e l e i d e l i j k h e e f t o n t w i k k e l d uit het P h o e n i c i s c h e s c h r i f t , w a a r v a n het
zich a a n v a n k e l i j k n i e t o n d e r s c h e i d d e . H i j n o e m d e de o u d s t e vorm van het A r a m e s e s c h r i f t a r c h a i s c h en o n d e r s c h e i d d e d a a r - van de " m i d d e n - v o r m " uit de P e r z i s c h e t i j d . H i j s t e l d e dat o m s t r e e k s de 2e e e u w v . C h r . in g e h e e l V o o r - A z i ë b i j n a h e t z e l f d e A r a m e s e s c h r i f t m o e t zijn g e b r u i k t , w a a r u i t zich v e r v o l g e n s p a r a l l e l het H e b r e e u w s e , P a l m y r e e n s e en N a b a t e s e s c h r i f t z o u d e n h e b b e n o n t w i k k e l d . H i j i l l u s t r e e r d e z i j n v e r h a n d e l i n g o v e r
het A r a m e s e s c h r i f t m e t n a u w k e u r i g e t a b e l l e n .
V ó ó r L i d z b a r s k i had r e e d s J. E u t i n g op z o r g v u l d i g e w i j z e t a b e l l a r i s c h e o v e r z i c h t e n v a n A r a m e s e l e t t e r t e k e n s v e r v a a r d i g d . Een r i j k e v e r z a m e l i n g v a n A r a m e e s e p i g r a f i s c h m a t e r i a a l v e r - s c h e e n vanaf 1889 in de A r a m e s e d e l e n van h e t C o r p u s I n s c r i p t i - onum S e m i t i c a r u m .
N a a r m a t e in de loop van d e z e e e u w s t e e d s m e e r A r a m e s e i n s c r i p t i e s ( o.a. o u d - A r a m e s e , N a b a t e s e , P a l m y r e e n s e , oud- S y r i s c h e , H a t r e s e , M a n d e s e ) en A r a m e s e t e k s t e n ( z o a l s de E l e f a n t i n e - p a p y r i , de D o d e - Z e e - r o l l e n , de o u d - S y r i s c h e k o o p - a k t e , de A v r o m a n - p e r k a m e n t e n , d i v e r s e M a n i c h e s e en M a n d e s e g e s c h r i f t e n ) w e r d e n g e v o n d e n , werd hoe l a n g e r hoe m e e r het b e l a n g e r k e n d van een i n t e g r a a l o n d e r z o e k n a a r de d i v e r s e A r a m e s e s c h r i f t e n en h u n o n d e r l i n g e r e l a t i e s .
F r . R o s e n t h a l s c h r e e f in 1939 aan het e i n d e van zijn u i t - eenzetting Zur Forschung über die Aramäische Schrift der
aramäischen Dialekte-."Bei den Untersuchungen zur aram. Schrift hätte man in den letzten Jahrzehnten neben den die Publikati-
onen begleitenden trefflichen Einzelbeobachtungen der Epi-
graphiker vielleicht eine eingehende zusammenhängende Dar- stellung der einzelnen Schriftarten sich gewünscht." "Hof- fentlich findet sich bald jemand^ der diese nützliche und
3
zeitige Aufgabe mit Geschick anzugreifen versteht."
De w e n s v a n R o s e n t h a l is tot op h e d e n s l e c h t s g e d e e l t e l i j k in v e r v u l l i n g g e g a a n : in 1 9 7 0 v e r s c h e e n te J e r u z a l e m h e t
d o o r J o s e p h N a v e h g e s c h r e v e n b o e k The Development of the Aramaic Script. In dit b o e k w o r d t de o n t w i k k e l i n g v a n h e t 4 A r a m e s e s c h r i f t b e s c h r e v e n v a n a f z i j n e e r s t e v o o r k o m e n tot en m e t de p e r i o d e v a n het R i j k s a r a m e s e s c h r i f t (+ 3e e e u w v . C h r . ) .
In h e t e e r s t e h o o f d s t u k v a n d i t b o e k zet N a v e h u i t e e n h o e h e t P h o e n i c i s c h e , het o u d - H e b r e e u w s e en het A r a m e s e s c h r i f t z i j n s i n z i e n s t e r u g g a a n op een z e l f d e s t a m : het
5
p r o t o - K a n a ä n i t i s c h e s c h r i f t . In het t w e e d e h o o f d s t u k g e e f t h i j aan h o e het o u d - H e b r e e u w s e s c h r i f t in de 9e e e u w v . C h r .
een a n d e r e o n t w i k k e l i n g d o o r m a a k t e dan het P h o e n i c i s c h e s c h r i f t , t e r w i j l in d e z e l f d e e e u w h e t A r a m e s e s c h r i f t in f e i t e nog
s t e e d s g e l i j k w a s aan het P h o e n i c i s c h e s c h r i f t ; een m e e r o n a f h a n k e l i j k e o n t w i k k e l i n g b e g o n zich d o o r te z e t t e n in h e t m i d d e n v a n de 8e e e u w v . C h r . . I n de h o o f d s t u k k e n 3 tot en
met 6 b e h a n d e l t N a v e h de o n t w i k k e l i n g v a n het A r a m e s e s c h r i f t ( c u r s i e v e en l a p i d a i r e v o r m e n ) v a n u i t e e n d i a c h r o n i s c h e
b e n a d e r i n g . Een s y n c h r o n i s c h e , c o m p a r a t i e v e b e n a d e r i n g v o l g t in het 7e en l a a t s t e h o o f d s t u k v a n dit b o e k . D o o r d e z e
g e d e g e n s t u d i e v a n N a v e h is v o o r h e t o u d - A r a m e s e en R i j k s -
a r a m e s e s c h r i f t v o l d a a n aan R o s e n t h a l s "nützliche und zeitige
Aufgabe".
O n z e b e d o e l i n g is het g e w e e s t om in a a n s l u i t i n g op de s t u d i e v a n N a v e h een o n d e r z o e k te v e r r i c h t e n n a a r e e n d e e l van de l a t e r e , door ons als " m i d d e n - A r a m e s e " a a n g e d u i d e , s c h r i f t e n , n l . d i e , w e l k e v o o r k w a m e n in S y r i ë , M e s o p o t a m i ë , P e r z i ë en a a n g r e n z e n d e g e b i e d e n . A l d u s h e b b e n w i j een v e r d e r e i n v u l l i n g w i l l e n g e v e n aan de d o o r R o s e n t h a l g e s t e l d e t a a k .
Ter v e r a n t w o o r d i n g v a n de a a n d u i d i n g m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n w o r d t h i e r o n d e r k o r t i n g e g a a n op de i n d e l i n g v a n en de d i a l e k t v o r m i n g en s c h r i f t o n t w i k k e l i n g in h e t A r a m e e s . V e r v o l g e n s w o r d t de b e g r e n z i n g v a n het o n d e r z o e k t o e g e l i c h t .
1.2. De l i n g u i s t i s c h e i n d e l i n g van het A r a m e e s .
F r . R o s e n t h a l h e e f t in zijn h i e r b o v e n g e n o e m d e boek een i n d e l i n g op l i n g u i s t i s c h e g r o n d e n g e g e v e n v a n het A r a m e s e t e k s t m a t e r i a a l ) ; h i j m a a k t e een o n d e r s c h e i d t u s s e n "das Alt- aramäische" ( w a a r t o e h i j n i e t a l l e e n de o u d s t e A r a m e s e i n - s c r i p t i e s r e k e n d e , m a a r ook het R i j k s a r a m e s e , h e t N a b a t e s e en het P a l m y r e e n s e t e k s t m a t e r i a a l ) , "das Jung aramäische" en
"das Ostaramäische". D e z e i n d e l i n g werd - m e d e in het licht van o m v a n g r i j k e n i e u w e t e k s t v o n d s t e n - als te g l o b a a l e r v a r e n en had b o v e n d i e n het n a d e e l , dat ze zowel c h r o n o l o g i s c h als g e o g r a f i s c h w a s b e p a a l d .
H e t z e l f d e b e z w a a r g e l d t voor de i n d e l i n g , d i e S. M o s c a t i
e.a. geven in hun boek An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages; Phonology and Morphology
( W i e s b a d e n 1 9 6 4 , p p . 1 0 - 1 3 ) ; zij m a k e n een o n d e r s c h e i d t u s s e n
"Old Aramaic", "West Aramaic" en "East Aramaic".
V a n d a a r dat n i e u w e i n d e l i n g e n w e r d e n g e g e v e n . De m e e s t a d e k w a t e en m e e s t g a n g b a r e is die v a n J.A. F i t z m y e r . Z i j n i n d e l i n g van het A r a m e e s h e e f t h e t v o o r d e e l , d a t ze zowel van t o e p a s s i n g is op de d i a l e k t v o r m i n g als op de s c h r i f t o n t - w i k k e l i n g . Deze i n d e l i n g is a l s v o l g t : 6
a ) o u d - A r a m e e s - tot 700 v . C h r . b ) R i j k s a r a m e e s - 7 0 0 - 3 0 0 v . C h r .
c ) m i d d e n - A r a m e e s - 300 v . C h r . - 200 na C h r .
d ) l a a t - A r a m e e s - v a n a f 200 na C h r . tot in de M i d d e l e e u w e n . e ) m o d e r n A r a m e e s - de thans nog g e s p r o k e n A r a m e s e d i a -
l e k t e n . E . Y . K u t s c h e r nam de d o o r F i t z m y e r g e g e v e n i n d e l i n g o v e r ;
. 7
in zijn a r t i k e l Aramatc ging h i j u i t v o e r i g in op de t a a l - k u n d i g e o v e r e e n k o m s t e n en v e r s c h i l l e n in de d i v e r s e s t a d i a van het A r a m e e s .
J.C. G r e e n f i e l d w e r k t e deze i n z i c h t e n v e r d e r u i t , w a a r b i j 8 h i j v o o r a l de a a n d a c h t v e s t i g d e op de v e r s c h i l l e n d e d i a l e k t e n , die het A r a m e e s van m e e t af k e n d e .
1.3. Dialektvorming en schriftontwikkeling in het Aramees
Zoals Greenfield heeft uiteengezet, moet het Aramees, dat in feite alleen als linguistische grootheid bekend is, altijd op een geografische basis verdeeld zijn geweest in verschillende dialekten.
In de tijd van het Neo-Assyrische Rijk werd het Aramees dat in gebruik was bij bepaalde (sehrij vers-)groepen
in met name JSoord-Mesopotamië dominant in al die gebieds- delen, waarover zich de Neo-Assyrische invloed uitbreidde.
In de Neo-BabyIonische periode ging het Aramees, zoals dit geschreven werd door de Aramese schrijvers van Babylonië, overheersen en werd tot basis van het Rijksaramees van de
Perzische periode.
Dit Rijksaramees kan het beste aangeduid worden als een gestandaardiseerde (kanselarij-)taal, waarvan het
officiële gebruik en de officiële schrijfwijze werden onder- wezen in sehrijversscholen. Ook al kunnen soms linguistische verschillen en verschillende schrijfwijzen onderscheiden worden, zolang het Aramees als lingua franca functioneerde
( Greenfield spreekt in dit verband van Standard Literary Aramaic) vertoonden taal en schrift een hoge mate van
uniformiteit. Ongetwijfeld kende het Aramees uit die tijd verschillende gesproken dialekten;het Aramese tekstmateriaal
9
geeft ons hierin evenwel slechts weinig inzicht. Dit is begrijpelijk, wanneer men bedenkt, dat het in het algemeen zo is, dat geschreven taal slechts een zeer beperkt in- zicht geeft in de linguistische realiteit. Dit geldt des te meer, wanneer het tekstmateriaal is overgeleverd in een schrift, dat voornamelijk alleen de consonanten aangeeft.
1.4. De p e r i o d e van het m i d d e n - A r a m e e s
Na de s t i c h t i n g van het S e l e u c i d i s c h e R i j k b r e e k t in het N a b i j e O o s t e n e e n p e r i o d e a a n , w a a r i n het G r i e k s de rol v a n het A r a m e e s als k a n s e l a r i j - t a a l o v e r n e e m t . Dit b e t e k e n t , dat de p o l i t i e k - m a a t s c h a p p e 1 i j k e c o n t r o l e op het v o l g e n v a n de
"of f i c i ë I e " s c h r i j f w i j z e n / d e " o f f i c i ë l e " s e h r i f 1 1 r a d i t i e s v a n het A r a m e e s b e g i n t af te n e m e n . R e e d s v a n a f de 3e e e u w v . C h r . k a n een p r o c e s van r e g i o n a l e / l o c a l e d i f f e r e n t i a t i e van A r a m e s e sehr i f t v o r m e n w o r d e n w a a r g e n o m e n ; d a n b e g i n t de u n i f o r m i t e i t v a n h e t A r a m e s e s c h r i f t - a a n v a n k e l i j k l a n g z a a m , m a a r v a n a f de 2e e e u w v . C h r . s t e e d s s n e l l e r - af te n e m e n . N a t i o n a l i s t i s c h - p o l i t i e k e f a c t o r e n (de o p k o m s t v a n k l e i n e s t a a t j e s , z o a l s N a b a t e a , P a l m y r a , H a t r a en O s r h o ë n e ) s p e e l d e n d a a r b i j een b e - l a n g r i j k e r o l .
V e r m e l d i n g v e r d i e n t , dat het g e l e i d e l i j k o p g e v e n v a n de
" o f f i c i ë l e " A r a m e s e s e h r i f t t r a d i t i e s niet g e l i j k t i j d i g g e - p a a r d g a a t m e t een g e l e i d e l i j k o p g e v e n van de " o f f i c i ë l e "
A r a m e s e l i t e r a i r e t r a d i t i e s ; het A r a m e e s , dat in s t a a t j e s , zoals de h i e r b o v e n g e n o e m d e , als s c h r i j f t a a l werd g e b e z i g d , komt a a n v a n k e l i j k , wat g r a m m a t i c a l e en s y n t a c t i s c h e s t r u c t u u r b e t r e f t , nog in b e l a n g r i j k e m a t e o v e r e e n m e t het R i j k s -
a r a m e e s ( S t a n d a a r d L i t e r a i r A r a m e e s ) , h e t g e e n in o v e r e e n s t e m m i n g is m e t de a l g e m e n e c o n s t a t e r i n g , dat l i t e r a i r e s t a n d a a r d t a l e n g e w o o n l i j k l a n g e tijd nog een taai l e v e n h e b b e n . K e n n e l i j k w a s het s c h r i f t m i n d e r aan c o n v e n t i e s o n d e r h e v i g d a n de s c h r i j f - t a a l . De i n v l o e d van het g e s p r o k e n A r a m e e s op het g e s c h r e v e n A r a m e e s w o r d t p a s veel later - aan het b e g i n van de p e r i o d e
10 van het l a a t - A r a m e e s - z i c h t b a a r .
1.5. De b e g r e n z i n g v a n het o n d e r z o e k
W i j h e b b e n o n z e a a n d a c h t g e r i c h t op de m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n die in g e b r u i k w a r e n in S y r i ë , M e s o p o t a m i a , P e r z i ë en a a n g r e n z e n d e g e b i e d e n , o m d a t d e z e s c h r i f t e n v a n b i j z o n d e r e b e t e k e n i s zijn v o o r onze k e n n i s van de o n t w i k k e l i n g v a n
de A r a m e s e s c h r i f t e n .
Het S y r i s c h - M e s o p o t a m i s c h - P e r z i s c h e g e b i e d m o e t b e s c h o u w d w o r d e n als het m o e d e r l a n d v a n het A r a m e e s ; h e t A r a m e e s w a s h i e r in g r o t e d e l e n g a n g b a a r v a n a f de p e r i o d e v a n h e t
o u d - A r a m e e s en w o r d t in s o m m i g e d e l e n tot op de dag v a n v a n d a a g g e s p r o k e n .
De m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n die er a a n g e t r o f f e n w o r d e n v e r t o n e n een r e l a t i e f g r o t e v a r i a t i e en s n e l l e o n t w i k k e l i n g v a n l e t t e r v o r m e n t.o.v. de m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n d i e b u i t e n dit g e b i e d ( in P a l e s t i n a , T r a n s j o r d a n i ë en N o o r d - A r a b i ë ) g e v o n d e n z i j n .
B o v e n d i e n zijn de in het S y r i s c h - M e s o p o t a m i s c h - P e r z i s e h e g e b i e d g e v o n d e n m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n tot nu toe m i n d e r s y s t e m a t i s c h en d i e p g a a n d b e s t u d e e r d d a n de a n d e r e m i d d e n -
12 13 A r a m e s e s c h r i f t e n , z o a l s het J o o d s - A r a m e s e en h e t N a b a t e s e .
L a a t s t g e n o e m d e s c h r i f t e n h e b b e n w i j a l l e e n ( z i j d e l i n g s ) b i j o n s o n d e r z o e k b e t r o k k e n , h e t z i j w a n n e e r d i t v a n b e l a n g w a s v o o r een b e t e r b e g r i p v a n de S y r i s c h - M e s o p o t a m i s c h - P e r z i s c h e m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n , h e t z i j ter i l l u s t r a t i e van onze o n d e r z o e k r e s u l t a t e n ( de c o n c l u s i e s die g e t r o k k e n z u l l e n w o r d e n t.a.v. de S y r i s c h - M e s o p o t a m i s c h - P e r z i s c h e s c h r i f t e n zijn in v e e l g e v a l l e n ook van t o e p a s s i n g op de a n d e r e m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n ) .
In de h i e r n a v o l g e n d e h o o f d s t u k k e n z u l l e n w i j n a g a a n in w e l k e v e r h o u d i n g de S y r i s c h - M e s o p o t a m i s c h - P e r z i s c h e m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n t.o.v. de R i j k s a r a m e s e s c h r i f t - v o r m e n s t a a n , h o e d e z e s c h r i f t e n zich o n t w i k k e l d h e b b e n , in w e l k e r e l a t i e zij tot e l k a a r s t a a n , en of - en zo j a , in h o e v e r r e - zij e l k a a r w e d e r z i j d s b e i n v l o e d h e b b e n .
De s c h r i f t e n z u l l e n h i e r t o e z o w e l s y n c h r o o n als d i a c h r o o n , als g e o g r a f i s c h met e l k a a r v e r g e l e k e n w o r d e n .
W i j h e b b e n o n s o n d e r z o e k p r i m a i r g e r i c h t op de b e s t u d e r i n g van de v o r m e n van de a f z o n d e r l i j k e l e t t e r t e k e n s , a a n g e z i e n
s e h r i f t s t u d i e d i e n t te z i j n . D a a r b i j is s t e e d s ook z o v e e l m o g e l i j k g e l e t op s e c u n d a i r e e l e m e n t e n die v o o r een s c h r i f t en zijn l e t t e r v o r m e n b e p a l e n d z i j n , z o a l s de p o s i t i e van de l e t t e r s in de g e s c h r e v e n of de g e ï n s c r i b e e r d e t e k s t , de s t i j l v a n het s c h r i f t , de r e l a t i e v e g r o o t t e v a n de l e t t e r s , de ( o n ) r e g e l m a t i g h e i d in de w e e r g a v e van de d i v e r s e l e t t e r - v o r m e n , de aard en de o m v a n g v a n de v a r i a t i e s b i j de w e e r g a v e der l e t t e r t e k e n s ( d o o r ons v a r i a t i e - b r e e d t e g e n o e m d ) ,
de e v e n t u e l e v e r b i n d i n g s e l e m e n t e n t u s s e n l e t t e r t e k e n s ( l i g a t u r e n en s e m i - 1 i g a t u r e n ) e t c . 14
C i j f e r t e k e n s h e b b e n w i j - e n k e l e u i t z o n d e r i n g e n d a a r - g e l a t e n - b u i t e n b e s c h o u w i n g g e l a t e n ; z i j zijn r e e d s v r i j w e l u i t p u t t e n d door N a v e h b e h a n d e l d . 15
O n s o n d e r z o e k h e e f t g e e n u i t b r e i d i n g in f o n e t i s c h e of l i n g u i s t i s c h e r i c h t i n g g e k r e g e n . Op k w e s t i e s , z o a l s p l e n e of d e f e c t i e v e s c h r i j v i n g , k w e s t i e s met b e t r e k k i n g tot de k l a n k l e e r e t c . w o r d t in de r e g e l niet i n g e g a a n . W i j m e n e n dat het zeer i n t e r e s s a n t zou z i j n de o n t w i k k e l i n g van de m i d d e n - A r a m e s e s c h r i f t e n en de o n t w i k k e l i n g v a n de
l i n g u i s t i s c h e s t r u c t u r e n van het m i d d e n - A r a m e e s aan e l k a a r te r e l a t e r e n , t e m e e r d a a r z i j , z o a l s h i e r b o v e n g e z e g d , n i e t g e l i j k t i j d i g of p a r a l l e l p l a a t s v o n d e n . D i t v e r g t ons i n z i e n s e v e n w e l een a f z o n d e r l i j k o n d e r z o e k , dat als v e r v o l g op onze s t u d i e v e r r i c h t zou k u n n e n w o r d e n . In een d e r g e l i j k o n d e r z o e k , dat in b e l a n g r i j k e m a t e o r t h o g r a f i s c h g e r i c h t zal m o e t e n z i j n , d i e n t de b e s t u d e r i n g van de
r e l a t i e s p r e e k t a a l - s e h r i j f t aal c e n t r a a l te s t a a n .
NOTEN bij hoofdstuk 1.
1. Zie de bibliografie achter in dit boek.
2. In een tabel t.b.v. D. Chwolson's Corpus Insoriptionum Hebraicarum gaf hij diverse Aramese lettertekens weer
ter verduidelijking van de ontwikkeling van het Hebreeuwse schrift. Eveneens maakte hij dergelijke overzichten
voor D.Chwolson's Syrisch-nestorianisohen Grabinschriften aus Semirjetschie en Th. Nöldeke's Syrische Grammatik.
In 1885 kwam te Berlijn Euting's Nabatäische Inschriften aus Arabien uit.
3. Fr. Rosenthal, Die Aramäistische Forschung seit Th.Nöldeke's Veröffentlichungen, Leiden (reprint) 1964, p.281. Ver-
gelijk hiermee hetgeen hij schrijft in Aramaic Studies during the past thirty years, JNES 37, 1978, pp. 81-91
( in het bijzonder pp. 83 v v . ) .
4. J. Naveh, The Development of the Aramaic Script, The Israel Academy of Sciences and Humanities Proceedings, Vol.V, no.1, Preprint, Jerusalem 1970.
5. Voor de problematiek van deze schriften zie ondermeer:
G.R. Driver, Semitic Writing. From Dictograph to Alpha- bet, London 1976 (derde d r u k ) ; I.J. Gelb, A Study of
Writing, Chicago 1963 (tweede d r u k ) ; G. Garbini, Storia e problemi dell' epigrafia semitica, Napoli 1979;
J.H.Hospers, De alfabetische schriften van de Kanaänieten3
de Hebreeën (Israëlieten)3 de Phoeniciërs (Puniërs), de Arameërs en de Syriers in M. Heerma van Voss en
anderen Van Beitel tot Penseel, Leiden 1973, pp. 25-31.
6. J.A. Fitzmyer, The Genesis Apocryphon of Qumran Cave It
A Commentary, Biblica et Orientalia 18, Rome 1966, p.19, n. 60 .
7. E.Y. Kutscher, Aramaic 3 Current Trends in Linguistics, edited by T.A. Sebeok: Vol. 6, Linguistics in South West Asia and North Africa, The Hague/Paris 1 9 7 0 , pp. 347-412
•'amaic, JNES 3 7 , 1978, pp. 93-
99 ( cf. zijn Dialect Traits in Early Aramaic, Lesonénu 32 1968, pp. 359-368).
9. Cf. F. Altheim-R. Stiehl, Aramäisch als Weltsprache in AAW I, pp. 181-236 ( m.n. de excurs van R. Stiehl,
Kanaanäisch und Aramäisch).
10.Cf. ook: R. Macuch, Gesprochenes Aramäisch und Aramäische Schriftsprache in F. Altheim-R. Stiehl, Christentum
am Roten Meer I, Berlin/New York 1971, pp. 537-557.
11.Zie hetgeen Fr. Rosenthal op p. 84 schrijft van zijn
in noot 3 genoemde artikel in JNES:" In the East Aramaic writing, like the language_, underwent decisive modifi-
wrvwng, a/ce vne Language3 unaerwenv aecisvve moa^jt- cations. Our factual knowledge of this development has made spectacular progress, though it must be said that the study of it has lagged slightly behind the manifold possibilities and has by no means been as
intensive as in other areas."
1 2 . H e t P a l e s t i j n s - J o o d s - A r a m e s e s c h r i f t en zijn o n t w i k k e l i n g z i j n zeer g r o n d i g b e s t u d e e r d . A l s b e l a n g r i j k s t e s t u d i e s op dit g e b i e d w o r d e n g e n o e m d :
- W.F. Albright, A Biblical Fragment from the Maaoabaean Age: The Nash Papyrus, J B L 5 6 , 1 9 3 7 , p p . 1 4 5 - 1 7 6 ;
- N. Avigad, The Palaeography of the Dead Sea Scrolls and Related Documents, in S c r i p t a H i e r o s o l y m i t a n a , P u b l i c a t i o n s of t h e H e b r e w U n i v e r s i t y , J e r u s a l e m 1 9 5 8 , p p . 5 6 - 8 7 ;
- F.M. Cross Jr., The Development of the Jewish Scripts , in T h e B i b l e a n d t h e A n c i e n t N e a r E a s t , E s s a y s in h o n o r of W . F . A l b r i g h t , N e w Y o r k 1 9 6 1 , p p . 1 3 3 - 2 0 2 .
1 3 . O v e r het N a b a t e s e s c h r i f t zijn veel d e e l - s t u d i e s in de vorm v a n a r t i k e l e n v e r s c h e n e n . E é n v a n de b e l a n g r i j k s t e
is ons inziens: J. Naveh, A Nabataean Incantation Text,
IEJ 2 9 , 1 9 7 9 , p p . 1 1 1 - 1 1 9 , o m d a t in dit a r t i k e l N a b a t e s e t e k s t e n n a a s t N a b a t e s e i n s c r i p t i e s in de b e s c h o u w i n g
w o r d e n b e t r o k k e n . W i j zijn v a n p l a n in de n a b i j e t o e k o m s t e e n a r t i k e l o v e r h e t N a b a t e s e s c h r i f t en z i j n o n t w i k k e l i n g te s c h r i j v e n . V o o r e e n d e r g e l i j k a r t i k e l is e e n v o l l e d i g e p u b l i k a t i e v a n het v o o r h a n d e n , m a a r n o g niet g e p u b l i c e e r d e , N a b a t e s e t e k s t m a t e r i a a l v a n g r o o t b e l a n g .
1 4 . W i j zijn met N a v e h v a n m e n i n g dat ( s e m i - ) 1 i g a t u r e n op
z i c h z e l f n i e t b e p a l e n d zijn v o o r de v o r m e n v a n l e t t e r t e k e n s .
Het zijn "natuurlijke bij-produkten" van cursieve
schrift-typen. Zie: J. Naveh, The Origins of the Mandaic Script, B A S O R 1 9 8 , 1 9 7 0 , p p . 3 2 - 3 7 ( i . h . b i j z . p . 3 7 ) . W i j m e n e n dat h e t o n t w i k k e l e n en g e b r u i k e n v a n ( s e m i - ) l i g a t u r e n i n h e r e n t is a a n de o n t w i k k e l i n g en h e t g e b r u i k van ( s e m i - ) c u r s i e v e s c h r i f t e n , w a a r b i j n i e t u i t h e t o o g mag w o r d e n v e r l o r e n dat n i e t - c u r s i e v e , s e m i - c u r s i e v e en c u r s i e v e s c h r i f t e n vaak n a a s t e l k a a r en soms z e l f s
d o o r e l k a a r w e r d e n g e b r u i k t . ( S e m i - ) l i g a t u r e n zijn z e l d e n b e p a l e n d v o o r de vorm v a n de l e t t e r t e k e n s z e l f ; w e l
b e i n v l o e d e n z i j de d u c t u s .
15.J. Naveh, The North-Mesopotamian Aramaic script-type in the Late Parthian period, Israel Oriental Studies II, 1 9 7 2 , p p . 2 9 3 - 3 0 4 .
