DIE ONDERWYS ONDER BEHEER VAN DIE PLAASLIKE KERKRADE, 1852 - 1859.

H 0 0 F S T U K II.

DIE ONDERWYS ONDER BEHEER VAN DIE PLAASLIKE KERKRADE, 1852 - 1859.

1. Die begin van 'n georganiaeerde onderwysstelsel.

Die begin van 'n min of meer georganiseerde onder- wysstelsel waarin bepaalde omskrewe verpligtinge en verantwoordelikhede aan

plaaslike gemeenskappe van skoolouers toevertrou is en wet een of ander vorm van beplande en georganiseerde beheer oor die plaaslike skole nodig gemaak het, moet in die Transvaal terug- gevoer word na 29 April 1851, toe die drie Hollandse onderwysers, H. van· der Linden, H. Poen en

w. ^Spruyt,

in Delagoabaai voet asn wal gesit het 1 ). In 'n skrywe oor die koms van hierdie onderwysers het prof. Lauta, deur wie se bemiddeling Van der Linden en Spruyt na die Transvaal gekom het, hom gewend tot ,,den Volksraoo

der

en onafhankelijke Kaepsche Landver- huizers" • Hierin bet hy die Volksraad versoek om

die onderwysers elk aan die hoor van 'n skool te plaas en vervolg: ,,De gelegenheid bestaet voor u om niet

_j langer met het oprigten van goeden scholen te wachten".

Dit was dus die staat wat volgens prof. Lauts in 1851 'n versuimde plig, nl. die verantwoordelikheid vir die onderwys, moes aanvaar. Vir prof. Lauts en vir die deur horn uitgestuurde onderwysers moes die tot stand komende onderwysstelsel in die nuwe staat dus 'n staatsverantwoordelikheid wees, soos dit

tewens/ •••

1. V.R. 201/52: H. van der Linden aan die Volksraad, Rustenburg, 10 Maart 1852.

2. V.R. 131/50: Prof. Lauts aan die Volksraed, 6 Des.

1850.

3. Ibid.

1)

tewens die geval was in Holland •

Geheel onder die indruk dat hulle van staatswee in betrekkings geplaas sou word, bet die onderwysers hulle op 17 November 1851 tot die Kommissieraad van Lydenburg gewend met die versoek dat hulle permanent benoem moes

2) word vir die oprigting van vaste skole •

2. Die regering voor 'n onvoorsiene verantwoordelikheid geplaas.

Vir die verantwoordelikheid wat 'n voldoening aan die versoek van die onderwysers op die staat sou plaas, was die Lydenburgse Kommissieraad nie voorbereid nie.

Die saak is gevolglik uitgestel om eers te ondersock of ,,men begerig is buiten dit Distrikt om vast school- onderwys onder zich te verkrygen, onder bestuur der W.Edo VolksrE1ad" 3) • Hierdie onsekerheid van die lands- regeerders t. o. v. 'n ,, vast" onderwysstelsel moet gesien word teen die agtergrond van die onsekere landstoestande, waarin nog geen duidelike denkbeelde aangaande die toe- passing van 'n nasionale onderwysbeleid vorm aangeneem het nie. Tweedens openbaar die optrede van die Lydenburg- se Volksraadslede die algemeenheid van die praktyk van eie verantwoordelikheid van die landsburger vir die onderwys van sy kinders • 4)

Van der Linden/ •••

1. Vgl. die Nederlandse grondwet van 1848, art.194, aangehaal deur Ploeger: Inleiding tot die studie van die grondslae van die Christelik-nasionale onderwys in Suid-Arrika, met besondere verwysing na die Zuid- Afrikaanse Republiek, 53.

2. Not. Kommissieraad, Lydenburg, 27 Nov.1851, art.6.

Vgl. ook E.V.R. 235,41-42: C.Potgieter e.a. aan Heemskerk e.a. ,Lydenburg, 5 Des.1851.

3. Not. Kommissieraad,Lydenburg, 27 Nov.1851, art.6.

4. Vgl. V.V.O.O.Z.A. Gedenkboek, 1893-1918, 44: ,,Aange-

sien het dus volgens overlevering onder de buiten-

bevolking zaak van de ouders was, in het onderwijs

van hun kinderen te voorzien, duurde het lang al-

vorens de staat in de nieuwgestichte Republiek zich

het onderwijs aantrok".

Van der Linden en Spruyt bet hulle voorts tot die VolksraAd self gewend, weer met die duidelike versoek dat hulle permanente benoemings moes ontvang en nie van plaas tot plaas moes gaan nie 1 ).

3. 'n Reglement vir 'n

Saam met sy voorgenoemde versoek aan die Volks- raad het Van der Linden op 'n wenk van prof. Lauts 2) 'n dertiental reels en voorwaardes

die Volksraad

voorgel~

,, om daaruit te kunnen zien op wat wijze ik gsarne zoude willen werkzaam zijn" en waaraen ,, het Gemeente Bestuur en

te benoemen onderwijzers zich te houden hebben u3). Hiervolgens sou die ,, gemeente"

die onderwyser van 'n woonhuis, skoolgebou

toerus- ting moes voorsien4). Die ,,gemeente" sou die onder- wyser van sy bestaan verseker, of hy sou van die ouers

'n maandelikse skoolgeld ontvang5).

Die toesig oor die skool word aan die ,,gemeente- bestuur" opgedra, terwyl in die onderwys self aan die onderwyser ,, op een redelijke wijze

vryheid gegee a:ou wora 6). Na verdere bepalinge oor die skoolure, die vakansies en die leerlinge is bepaal dat, indien nodig, die artikels van die reglement deur die ,, gemeente- bestuur" en die onderwyser gewysig_kon word7).

Die Volksraad het die strekking van die

de reglement klaarblyklik nie reg begryp nie. Van aer Linden, pas uit Nederland in die Transvaal aangekom

en deur/ •••

1. V.R. 201/52: H. van der Linden aan die Volksraad, Rustenburg, 10 Maart 1852.

2. V.R. 131/50: Prof .Lauts aan die Volksraaa, 6 Des.

1850.

3. V.R. 201/52:

vem der Linden aan die Volksraad, Rustenburg, 10 Maart 1852•

4. Ibid., artt.

en 3.

5.

^art. 4.

6. Ibid., artt. 5 en 6.

7. Ibid., slotbepaling.

19.

en deur prof. Lauts aan die Volksraea toevertrou, het in ooreenstemming met die Nederlandse gebruik met die term ,,gemeente" of.' ,,gemeentebeatuur

niks anders as die plaaslike dorps- of.' distriksgemeenskap bedoel nie en wou daarmee vanselfsprekend die stsat en die plaas- like gemeenskapsbestuur en nie die kerkraad nie met die onderwysverantwoordelikhede belae1 ). Om hierdie rede word deer dan ook in die reglement n@rens na die kerk of kerkraad verwys nie 2 >. Dit is tewens te begrype aat Van der Linden, uit die aard van die saak swak vertroud met die Transvaalso toestande, die onderwysopvattinge van sy land in sy reglement sou insluit.

Toe dear enkele jare later in die TransvAal: .stemme opgegaan het vir die installing van 'n plaaslike gemeen- skapsbestuur vir Potchef.'stroom, is die term ,, gemeente- bestuur" den ook wel gebruik in dieselfde betekenis as wet Ven der Linden dit gebruik het3). Die Volksraad, daarenteen, wae in 1852 moontlik onbekend met die

besondere gebruik van die term ,, gemeente" of.' ,, gemeente- bestuur", of indien hulle wel daarmee vertroud wes, het hulle ten gevolge van die af.'wesigheid van sodanige in- stellinge en ten gevolge van die noue verwantskap wat dear in die vroegste jare in die TransvaBl tussen stAat,

kerk en skool/ •••

1. Vgl. Pelzer: Geskiedenis van die Siid-bf.'rikaanse Republiek, deel I, 196.

2. Grayling: Godsdiensonderwys op skool, 68, verwys dus f.'outief.'lik na die ,,kerklike aard en beheer van die onderwys" wear hy die reglement van Van der Linden

bespreek. Dit is nie wat Van der Linden bedoel het nie.

Daer is weJ .bepaal det die onderwyser verplig sou wees om ,,a{in alles een godsdienstige strekk.ing te geven"

(art.5), maar die onderwysbeheer was duidelik vir die gemeentebstuur bedoel en nie vir die kerkraad nie.

Dieself.'de verkeerde betekenis word o.i. aan die woord ,, gemeente" in sy besondere verband toegeken deur

Lugtenburg in Wonderdade van God, Jubileum-gedenkboek van die Ned.Herv. of Geref.'.Kerk in S.A.,255.

3. R.3495/60: Memorie aan die Uitvoerenae Raad,Potchef-

·stroom, 24

••• ,,dat elhier evenals in die Kaap-

Kolonie,Netal en de Vrystaat een gemeentebestuur zal

worden aangesteld en opgerigt, aan welk bestuur de werk-

zaamheden en voorregten worden opgedragen,die aan de

municipaliteiten van bovengenoemde

van Gouver-

nementswegen zijn toegekend".

kerk en skool bestaan het1 ), by die gebruik van die term in die eerste plek aart 'n kerkraad gedink 2 ).

Beide onderwysers is ,,benoemd en aangesteld", Van der Linden op Potchefstroom en Spruyt op Rustenburg3).

Die voorgestelde reglement is sender meer in sy ge- beel aanvaar asof dit geheel inpas by die bestuurs- instellinge van die land en ,, de Heeren ouderlingen en diakenen verzocht om voor de regeling van dit onderwerp (die onderwys) zorg te dragen"4).

Met die aanvaarding van die reglement het die Volksraad ook goedkeuring verleen aan die slotbe- paling dearvan, nl. dat die reglement ,,indien zulks nodig is, door het Gemeente Bestuur en den

wijzer nader geweizigd worden"5) - dus sonder enige voorbehoud aat sulke wysiginge deur die Volksraad, waardeur die onderwysers benoem en die reglement in sy oorspronklike vorm eanvaar is, goedgekeur moes word.

Die reeling van die onaerwysverantwoordelikhede was nou onduidelik en tweeslagtig. Indien die

Volksraea/ •••

1. V.R. 132/50: Heemskerk e.a. aan ,,de Heeren Raden, Oudsten en kerkbestuurders der Hollandsche Emi- granten in Zuid-Afrika, Amsterdam, 6 Des. 1850.

2. Vgl. Pelzer: Geskiddenis van die Suid-.Afrikaanse Republiek, deel I, 196-197: ,,Die Volksraed,enbe- kend met die besondere betekenis van die woord, het met die gebruik van die term in die eerste plek aan 'n kerklike

gedink en-.wearskynlik daarin dankbaar n geleentheid gesien om van 'n on- welkome verantwoordelikheid ontslae te raak ••• Ons kan moeilik aanneem dat die Volksraad horn opsetlik aan 'n oortreding skuldig gemaak het en daarom moet ons aanReem dat hierdie fout ter goeder trou

gaan is."

3. Not. Volksraaa, Rustenburg, 19 Maart 1852, art.24.

4. Ibid.

5. V.R. 201/52: H. van aer Linden aan die Volksraad,

Rustenburg, 10 Maart 1852. Die reglement van Van

der Linden is ook opgeneem as 'n bylae in Lugten-

burg: Geskiedenis van die onderwys in die Suid-

Afrikaanse Republiek, 1836-1900, 261. Die lflaste

bepaling waarna hierbo verwys is, is egter in die

bylae van Lugtenburg

21.

Volksraad op 10 Maart 1852 aan die woord ,,kerkread"

dieselfde betekenis toegeken het

aan die woord

,, gemeentebeetuur", dan het die plaaslike kerkrade volJe seggenskap oor en verantwoordelikheid vir die plaas- like onderwys verkry.

Hierdie verwarrende toestand was egter van korte duur.

4. Die plaaslike kerkrade en die onderwys.

Om

die verdere verloop van sake in die regte lig te sien is dit nodig om daarop te let dat die vroegete Transvaalse pioniers

gemeenskap almal dieselfde

Christelik-Protestantse godsdiensbeskouing toegegaan was en dat hulle in die handhawing van hulle

kerk- verband in die Kolonie almal tot dieselfde kerk behoort het. In die eenvoudige gemeenskapsorgAnisasie en lands- administrasie het die kerkraad van hierdie kerk in 'n besondere verhouding tot die landsowerhede gestaan en nie las daarvan nie. Die eerste predikant is tewens in oorleg met die regering beroep

Minder as 'n jaar

lat~r

is die predikant op aanbeveling van die kerkraad deur die Volksraad ,,met eenparige stermnen benoemd, aangesteld en erkend" 2 ). Selfs vir sy salaris het die Volksraed die nodige

getref deur daarvoor alle manlike pereone bo sestien jaar en alle vroulike persone

bo

twintig jeer te belas met een riksdaalder per jeer31 Die veldkornette, en nie die diakens nie, sou die geld moes insamel en dit by die landdros inbetaal, van

wie die/ •••

1. Not. Kommissieraad, Rustenburg, 20 Nov.1852, art.2:

,,De Edele Comiese Raat met de kerkeread •••• die

zaak in rijpe overwegen genomen hebben, heeft besloten om de leeraar te l8ten komen".

2. Not. Kormnissieraad, Rustenburg, 9 Aug.1853,art.18.

3. Ibid., art. 26. .

wie die predikant den kwartealliks sy salaris sou ontvang

Die behartiging van die kerksake was dus die gesamentlike verantwoordelikheid van Volksraad en kerkraad. Met die onderwysverantwoordelikhede sou aanvanklik dieselfde beleid gevolg word.

Voor die

van ds. Dirk van der Hoff in 1853 het die kerkraad egter geen duidelike denkbeelde

aangaande die implikasies van die verantwoordelikheid vir die onderwys daarop nagehou nie. Toe die Volks- raad op 19 Maart 1852 die kerkrade versoek het om vir die ,,regeling" van die onderwys sorg te dra 2 ), het hulle hulle die reeling sonder meer laat welgeval en dadelik pogings aangewend om sake vir die skole in orde te kry. Stoele en tafels is gemaak3), terwyl die kerkraad van Potchefstroom reeds op 15 Julie 1852 by die Volksraad aansoek gedoen het om 'n skoolerr4).

Die erf sou van regeringswee verskaf word, maar die kerkraad moes vir die opmeet daarvan betael5) - 'n verdere bevestiging van die gedagte dat die kerkraad nie alleen die beheer oor die plaaslike onderwys nie maar ook die finansiele verantwoordelikheid moes aan-

vaar.

Toe Van der Linden op 19 Julie 1852 sy werk-

saamhede op Potchefstroom onder toe.sig van a ie kerkrea a

begin het, sou hy volgens 'n

van die kerkraad beta·a1 word ,/ •••

1. Not. Kommissieraad, Rustenburg, 9 hug.1853,art.28.

2.

Not. Volksraad, Rustenburg,

Maart 1852,art.24.

3. Bylae XXXIV in Engelbrecht: Geschiedenis van de Ned.Herv.Kerk

Zuid-.Af'rika, deel ·I:Ve

der Linden aan prof. Lauts, Potchefstroom, 7 Okt.1853.

4. Not. Volksraad, Potchefstroom, 15 Junie 1852, art. 50.

5.

betael word deur die skoolgeld van sy leerlinge, wet 20 skellings per maand bedra het1 ). Terwyl die Volks- raad dus die onderwysverantwoordelikheid op die kerk- rade geskuif het, het lsasgenoemde die

ver- antwoordelikheid, volgens die bestaande gebruik van eie verantwoordelikheid van die ouer vir die onderwys van sy kinders en die geleentheid wat daervoor gelaat is in die reglement van Van der Linde, weer op die ouers oorgedra. Hoewel ontevrede het die onderwyser hom die

re~ling

laat welgeval, omdat die kas volgens Van der Linden te arm was om horn 'n vaste traktement te betaal

~

Op Rustenburg het die kerkraad onderwyser Spruyt kragtens. 'n deeglike opge$telde ooreenkoms van sewe artikels, opnuut benoem ,,als openbaar onderwijzer dezer gemeente"3), waaruit blyk dat die kerkraad van Rustenburg horn die algehele verantwoordelikheid vir

die openbare onderwys last welgeval het. Spruyt sou nie afhanklik wees van die skoolgelde vir sy salaris nie, maar sou van die kerkraad, wat ook volle finan- siele verantwoordelikheid vir die skool aanvaar het,

'n salaris van Rds. 1200 per jaar ontvang. HierbeneWS'.l.s sou die kerkraad die huur vir die onderwyser se woon- kamer betaa14).

Dieselfde / •••

1. Bylae XXXIV in Engelbrecht: Geschiedenis van de Ned.

Herv. Kerk in Zuid-Afr ika, deel I: Van der ·Linden aan prof. Lauts, Potchefstroom, 7 Okt. 1853.

2. Ibid.

3. Lugtenburg: Wonderdade van God, in Jubileum-gedenk- boek van die Ned.Herv. of Geref.Kerk in S.A. 255.

Hierin is die ooreenkoms in sy geheel opgeneem. Die inleiding word hier sangehaal: ,,De ondergetekende lede der Kerkenraad van de gemeente Rustenburg, hebben na bekomen magtiging van den Ed,Volksraad volgens Raadsbesluit van 16 Maart 1852,als open- baar onderwijzer dezer gemeente benoemd en aange-

steld, den heer J.W.Spruyt, op de volgende con-

diti~n:

aan welke

de ondergetekende kerkeraden, zawel als die ondergetekende onder- wi jzer, zich etellig voor de tijd van een jaar verbinden, beginnende met 1 April 1853,na

van welke ti jd di

contract kan vernieuwd worden '•

4. Art. 1 ent2 van die ooreenkoms.

Dieselfde kerkraAd het in sy ooreenkoms met die onderwyser voorsiening gemaak vir skoolopsieners:

,,De Heeren P.H.S. Snijman, ouderling, en J.F.

Kerkvoogd, zijn benoemd els plaatselijke opzigters der school, en zonder voorkennis van genoemde Heeren, zal het

onderwijzer niet vrij staan den school meer den eenen dag te verzuimen"

Die derde van die drie emigrantonderwysers, W.Poen, is kort na sy aankoms op Lydenburg deur die kerkraad aldaar benoem tot onderwyser en oefenhouer

Hy is dus benoem sonder tussenkoms van die regering en was vir sy salaris van die kerkraad afhenklik3). Tog het hierdie kerkraad in Junie 1852 'n memorie voor die Volksraad

waarin goedkeuring gevra is vir die

traktement van

riksdaalders per jAar wDt Poen aange- bied is4). Hierdie versoek van die kerkraad aan die Volksraad om goedkeuring te verleen aan die salaris van 'n onderwyser met wie se benoeming hulle niks te doen gehad het nie, dui weer op die besondere ver- houding wat dear tussen staat en kerk bestaan het in die dra van onderwysverentwoordelikhede.

Op geen een van die drie hoofsentra in die Repu- bliek het die begin van plaaslike

likheid dus volgens dieselfde patroon geskied nie.

Ds. Dirk van der Hoff, eerste predikant vir die Transvaal/ •••

1.

Art. 3 van die ooreenkoms.

2.

Spoelstra: Het kerkelijk en godsdienstig leven der Boeren na den Grooten Trek, 142-143.

Pelzer: Geskiedenis van die Suid-AfrikAanse Re- publiek, deel I, 188.

3. Pelzer: Geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Republiek, deel I, 188.

4. Not. Volksraad, Potchefstroom, Junie 1852. art.61.

25.

Transvaal, wat op 27 Mei 1853 in Potchefstroom sange- kom het1 ), sou egter groter duidelikheid t.o.v. die onderwysverantwoordelikheid bewerkstellig.

Op 6 Junie 1853, tydens die eerste kerkrAadsver- gadering wet onder voorsitterskap van ds. Ven der Hoff gehou is, het meester Van der Linden 'n versoek tot die kerkraed gerig om die onderwys ,, •••• op een beter voet te brengent,2).

Van die 85 leerlinge wat aanvanklik die skool van Van der Linden besoek het, het na ses maande net tien oorgebly, sodat sy enigste inkomste die skoolgeld van tien leerlinge was3). Van der Linden het gedreig om Potchefstroom te verlaat indien hy nie van 'n inkom- ste verseker sou word nie4). Dit was dus spoedig duidelik dat op Potchefstroom, soos tewens die geval was op Lydenburg, die skoolouers as sodanig nie vir die onderwyser se salaris verantwoordelik gehou sou kon word nie5).

Ten einde die skool van 'n spoadige einde te red, het die kerkraad op Potchefstroom besluit om 'n kom- missie te benoem bestaande uit die predikant en ouder- ling F.G. Wolmarens 6). Hiermee het die eerste skool- kornmissie in die Transvaal tot stand gekom. Uit die aard van sy ontstaan en samestelling was die kormnissie egter niks meer nie as 'n subkomitee van die kerkraad.

Tog sou/ •••

1. Engelbrecht: Geskiedenis van die Ned.Herv.Kerk van .Af'rika, 79.

2. Handelingen van de kerkvergaderingen der Ned.Herv.

Gemeente te Potchefstroom 6 Junie 1853.

3. Bylae XXXIV in Engelbrecht: Geschiedenis van

Ned.

Herv. Kerk in Zuid-Af'rika, deel

Van der Linden aan prof. Lauts, Potchefstroom, 7 Okt. 1853.

4. Ibid.

5. Vgl. Pelzer: Geskiedenis van die Suid-iifrikaanse Republiek, deel I, 189.

6. Handelingen van de kerkvergederingen der Ned.Herv.

Gemeente te Potchef'stroom, 6 Junie 1853.

Tog sou die onderwyser later slegs hicrdie kommissie, en nie die kerkraad in sy gehecl nie, erken es die liggaam belas met die toesig oor die skoo1 1

). Tydens dieselfde kerkreadsvergadering

die skoolkom- missie benoem is, is op voorstel vcn die onderwyser

self besluit dat ouers voortnan skriftelik

onder- neem om jaarliks 'n bepaalde bedrAg skoolgeld te be- taal, nl. £2 vir een leerling, £3 vir twee leerlinge,

£4 vir drie leerlinge, en teen £5 kon 'n ouer al sy kinders vir 'n jaar na die skool stuur 2 ). Indien hierdie skoolgeld die onderwyser nie van 'n inkomste van £100 per jaar sou verseker nie, sou die res uit die kerkkas betaal wora3). Ook hierdie re~ling ^was

klaarblyklik van slegs voorlopige aard en is net vir een jaar getref.

Op 22

November

het die

Kerk'-

vergadering as.Van der Hoff aangestel

,,Binnen en Buiten-landsche correspondent voor Kerk en School-

zaken" en

Schoolopziener n4). Die volgende

het hy reeds namens die kerkraad aan die Volksraod geskryf:

,, Kragtens Reads besluit is de Edel Achtbere Volksraad verpligt voor kerk en school te zorgen. In hoeverre aan die verpligting tot heden toe in

here deelen voldaan is, zullen

met stilzwijgen voorbijgaan. Dit echter kunnen en mogen

niet verzwijgen, dAt indien

de Eerwa8rde/ •••

1. V.R. 415/54: Van der Linden aan die VolksrAad, Suikerboschrand, 2 Des. 1854.

2. Bylae XXXIV in Engelbrecht: Geschiedents vAn de Ned.

Herv. Kerk in

deel I: Van der Linden aan prof. Leuts, Potchefstroom, 7 Okt.1853.

3. V.R. 361/53: D. van der Hof'f sen die Volksr"'ad, Potchefstroom, 23 November 1853.

4. Notulen .iagemeene Kerkverg1:1dering der Lfod. Herv.

Kerk in de Zuid-Afrikaansohe Republlek, 22 Nov. 1853.

27.

de Eerwaarde Kerkeraad van Potchefstroom niet tusschen beide ware gekomen, en het schoolwezen zich niet had aengetrokken, hier ter plaatse de school geheel sou vervallen, ja welligt vernietigd zijn zou 111 ). Om dit te verhoed het die kerkraaa die onderwyser se salaris vir een jaar gewaarborg ,,zich vleijende met de hoop dat de Edel Achtb. Volksraad in dien tusschen tijd de schoolzaak in overeenstemming met den Eerw. Kerke- raad zou wenschen te regelen en op een vasten voet te brengen

Daer moes sender versuim deur die regerirg

'n skoolgebou voorsien word3).

Die oogmerke van ds. Van der Horr was duidelik.

Die staat moes die

verantwoordelikheid vir die onderwys aanvaer. Die kerkraad sou die plaaslike toesig oor die onderwys behartig sender egter enige

finansi~le

verpligtinge te aanvear. Hierdie oogmerke van ds. Van der Hoff word verder geopenbaar in sy ver- soek aan die Volksraad dat 'n viertal onderwyswette

gevaardig moes word. Eerstens is aanbeveel dst niemend hom hier te lande es onderwyser mog vestig sander goed- keuring van die kerkraad van die plek waar die predi- kant gevestig is nie4). Tweedens is versoek dat daar voorlopig op elke dorp net een onderwyser toegelaat word, ,,daartoe door het Gouvernement aangesteld in overeensternming met den kerkeraaa"5). In die derde plek is voorgestel dat 'n kleuterskool vir kinders

ender vyf/ •••

1. V.R. 361/53: D. van der Hoff aan die Volksraad, Potchefstroom, 23 Nov. 1853.

2. Ibid.

3.

4. Ibid., art.1

5. Ibid., art. 2.

onder vyf jaar alleen met goedkeuring en onder

toesig van die kerkraad opgerig mag.word 1 ). In die laaste plek is die Volksraad versoek om dit goed te keur dat persone wet hulle as huisonderwysers op die plase wou vestig, hulle tot die kerkraad wear die predikant is, moes wend, waar hulle bevoegdheid den deur die predikant getoets sou word en hulle dan van horn 'n bewys van hulle bekwaamheid sou ontvang 2 ). Die praktiese implikasies van hierdie laaste bepaling was dat ook alle huisonderwysers in die Republiek hulle na ds. Van der Hoff sou moes wend om bewys van hulle bekwaamheid te lewer. Die predikant en kerkraad het hiermee beoog ,,om vele misbruiken voor te komen, en tc

of te waken, dat geen

hier zoude binnesluipen die der jeugd verkeerde beginselen kon inprenten, strijdig met de Nederd. Geref. leer.

Zij roept dus de beschermonde hand der politieke magt hierb

j in tt3).

Die Volksraad het hierdie voorstelle op

Desem- ber 1853 oorweeg4). Aan die re~ling socs deur die kerkraad getref i.v.m. die salaris van Van der Linden, is goedkeuring verleen. Die aankoop van 'n skoollokaal uit die staAtskas kon nie goedgekeur word nie omdat dear geen geld beskikbaar was nie. Die staat het dus nie sy verantwoordelikheid vir 'n skoolgebou

ontken nie maar eerder 'n verskoning eangebied dat hy sy

nie kon nakom nie. Al die

ander/ •••

1.

V.R. 361/53: D. van der Hoff aan die Volksraad, Potchefstroom, 23 Nov. 1853, art.3.

2.

Ibid., art. 4.

3. Ibid.

4. Not. Volksraed, Potchefstroom,

Des. 1853,art.100.

29.

ender voorstelle is goedgekeur behalwe dat die voor- atel aangaande die oprigting van kleuterskole onder toeeig van die kerkraad alleen vir die dorpe sou geld en nie vir die plase nie1 ).

Met hierdie reglement het die onderwysbeheer nou wettiglik 'n nuwe grondslag gekry. Die voorge- stelde staatsbeheerde onderwys van Van der Linden het verdwyn, en in die plek daarvan kom die kerkbeheer wat die Volksraad reeds vroeer daarin wou sien 2).

Op

dieselfde Volksraedsitting waarop die nuwe onderwysreglement goedgekeur is, is ook 'n versoek van Van der Linden dat die regering die huur van sy woon- huis uit die landskas moes betaal, goedgekeur en aan die landdros opdrag gegee om die huurgeld te vereffen • 3)

Die

was nou duideliker. Die regering sou die onderwysers in

met die kerkraad benoem en op een of ander wyse vir die finan-

si~le

aspek sorg. Vandaar dan ook dat die Volksraad tydens dieselfde sitting weer 'n beroep op die burgers gedoen het om hulle belastings te betaal tot ,,in- standhouding van hunne burgerlijke stand en godsdiens- tig onderwijs, en verder hoop en vertrouwd den E.Raad dat ieder beempte of wel gezinde Burgers zal werkzaam wezen om deze goede zaak te helpen bevorderen"4).

So het die georganiseerde onderwys dan in 1853 'n steatsverantwoordelikheid geword in teenstelling met

die gangbare/ •••

1. Not. Volksraad, Potchefstroom, 1 Des. 1853, ert.100.

2. Not. Volksraed, Rustenburg, 19 Maart 1852, ert.24.

3. Not. Volksraad, Potchefstroom, 1 Des. 1853, art. 99.

4. Ibid.

die gangbare stelsel van eie verantwoordelikheid van 1) die ouer vir die onderwys van sy kinders voor 1852 • Art 16 van die konsepgrondwet van 1853 het dan ook bepaal: ,,De Volksraad is ook verplicht om een op- sicht te houden over de schoolen en anderen inrichtmg- en welke strekken kunnen om het onderwijs of andere nuttigen kundighede te bevorderen"

•

5. Reaksie teen die kerklike beheer oor die onderwys.

Die skole op Potchefstroom en Rustenburg was nou- liks meer as •n jaar aan die gang toe kleinlike twiste3) waarin ds. Van der Hoff en onderwyser Spruyt en Van der Linden betrokke was, die einde van die beheer van die plaaslike kerkrade oor die onderwys voorspel het.

Die skool wat in 1853 deur J.W. Spruyt onder be- heer van die Rustenburgse kerkraed begin is, was op 15 .Augustus 1854 reeds tot niet, want op hierdie

stadium het Spruyt van Bloemf'ontein af in 'n skrywe aan prof. Lauts gekla oor die despotiese optrede van ds.

Van der Hoff en daarby gevoeg: ,,Van der Linden zal ook hoogstwaarschijnlik naar hier komen, daar hij ook niet genegen is om onder het pouselijk gezag van Van der Haf'f langer de betrekking van onderwijzer in de Z • .A.

Republiek/ •••

1. Wypkema: De invloed van Nederland op ontstaan en ont- wikkeling van de staatsinstellingen der ZoA.Repu- bliek, tot 1881, 476-477: ,,Met betrekking tot de staatschool bestaat er dan ook een deurlopende lijn van De Mfst vja Natal naar de

Republiek •••• als tijdflike.maatregel

nudde

in a w1Jk1ng van de uestaan

gewoonte on er net

zicht van de

gesteld. De hooge e outor1- te1 bleef echter in handen van de

elke onderwijzer werd door het Gouvernement aange- steld in overeenstemming met den kerkenraad".

2. V.Ra 341/53: Grondwet voor de Volksraad van de Zuid- Afrikaansche Republiek,.Lydenburg, 26 Sept.1853, art.16.

3. V.R. 415/54: H. van der Linden aan die Volksraad, Suikerboschrand, 2 Des. 1854.

Vgl. Preller: Andries Pretorius, 387.

31.

Republiek waar te nemen

Wat Spruyt voorspel het, het gebeur. Van der Linden bet ds. Van der Hoff nie langer as predikant erken nie

Omdat hy nie langer in die kerk gesien is nie, moes hy voor die kerkraad verskyn. Daer het nog geen kerkwet vir die Republiek bestaan nie, en die onderwyser het geweier om voor 'n ,,geeste- lijke regtbank zonder wet" te verskyn. Hierna is Van der Linden as onderwyser ender ,,opzigt" van die kerkraad gelas om voor die kerkraad te verskyn. Ook hieraan bet die onderwyser nie voldoen nie, ,,want er zat dien deg geen schoolcornmissie, rnaar eene kerkeread, zoo als het des zondags van te voren was afgekondigd"3). Volgens Van der Linden was dit dus nie die kerkraad as sodanig wat die onderwyssake behartig het nie, maar wel 'n skoolkomrnissie, waAr- skynlik die kornmissie wat op 6 Junie 1853 benoem is4).

Na bogenoemde gebeure is Van der Linden rneegedeel dat die kerkraad horn onttrek aan die toesig oor die onderwyser en die skool. Hiermee het die kerkraad die verpligtinge wat horn op 19 Maart 1852 deur die Volks- raad opgel~ is5), sonder rneer van horn afgeskuif.

Die onderwyser het horn as ontslaan beskou.

eie verentwoordelikheid/ •••

1. Bylae XXXIX in Engelbrecht: Geschiedenis van de Ned.Herv.

in Zuid-.Afrika, deel I: J.W.Spruyt aan prof.Lauts,Bloemfontein, 25 Aug.1854.

2. V.R. 415/54: H. van der Linden aan die Volksraad, Suikerboschrend,

Des. 1854.

3. Ibid.

4. Handelingen van de Kerkvergaderingen der Ned.Herv.

Gerneente te Potchefstroorn, 6 Junie 1853.

5. Not. Volksraed, Rustenburg, 19 Maart 1852,art.24.

verantwoordelikheid kon hy met die skool nie voortgAan nie, uit vrees dat Van der Hoff horn sou teewerk. 'n Brief waerin hy sy agterstallige salaris van die kerk- raad gevra het, het hy in agt stukke geskeur, terug ontvang1 ).

Op 2 Desember 1854 het hy horn van Suikerboschrand af tot die Volksraad gewend in 'n brief waarin hy die hele verloop van sake verduidelik het. Hy het

veer dat die Volksraad horn benoem het 2 ), dat alleen

toesig oor die skool aan die kerkraad toevertrou is en dat ds. Van der Hoff horn nie ken ontslaan sender geed- keuring van die Volksraad nie. Indien die kerkraad sy agterstallige salaris nie sou betaal nie, sou hy die Volksraad self daarvoor verantwoordelik hou. Die staflt self was dus volgens Van der Linden nooit van sy ver- antwoordelikheid vir die salaris van die onderwyser onthef nie. Hy het tewens sy brief afgesluit met die volgende opmerking: ,,Duid het mij niet ten kwade, Edele Heeren, als ik u een rBad aan de hand zal geven,

indien er weder uit Holland onderwijzers mogen komen!

Zorg dan vooral dat de onderwiJzers onder

raad stam en niet onder de kerkeread. Het onderwijs komt de staat toe en niet de kerk"3). Dit is ook wat hy reeds in sy onderwysreglement beoog het4).

Toe die Volksraad hierdie brief van Van der Linden op 14. Junie 1855 behandel het,

die saak ui tgestel

tot 'n / •••

1. V.R. 415/54: H. van der Linden aan die Volksraad, Suikerboschrana, 2 Des. 1854.

2. Vgl.Not. Volksraad, Rustenburg,19 Haart 1852, art. 24.

3. V.R. 415/54: H. van der Linden aan die Volksraad, Suikerboschrand, 2 Des. 1854.

4. Vgl. V.R. 201/52: H. van der Linden aan die

Volksraad, Rustenburg, 10 Maart 1852.

33.

tot 'n volgende sitting, waertydens ook die kerk- raad moes verskyn ten einde die Volksraad in staat te stel om oor die saak te beslis 1 ). As hoogste gesag in die onderwys sou die Volksreed dus beslis in die geskil tussen die onderwyser en die predikant.

In hoeverre die wenk van Van der Linden dat die onderwys die staat toekom en nie die kerk nie, die verdere ontwikkeling van die onderwysbeheer be!nvloed het, val moeilik om te

maer kort daerna het daar

'n besliste verandering ingetree. Hierdie verander:ing staan in duidelike verband met die algemene vordering aan die kant van die lendsowerheid in die rigting van groter staatsbeheer en kan as sodanig terugge- voer word tot die opstelling van die konsepgrondwet van 1855, waarin meer besonderhede vervat is oor die onderwysbeheer es sodanig as in enige van die daarop- volgende konsepgrondwette 2 ). Volgens die konsepwet van 1855 sou onderwysers verplig wees om hulle skrif- telike bewyse van bekwaamheid aan ,,den staatsraad ter beoordeling voor te leggen"3). Die skoie. en die onderwys daarin gegee deur onderwysers wat van

staatswe~

benoem is, sou staan ,, onder het toezigt en leiden van de leden van den staAtsra8d en de predikanten"4). Ondersoek nf-1 die toestand van die skole en die onderwys daarin gegee, kon te eniger tyd plaasvind, mits dit gedoen word deur 'n

predikant/ •••

1. Not.Volksraad, 14 Junie 1855, art.99.

2. R. 930/55: Ontwerp van wetten, Potchefstroom, 1 Nov, 1855.

3. Ibid., art. 235.

4. R. 930/55: Ontwerp van wetten, Potchefstroom,

1 Nov. 1855, art. 236.

predikant met een van die lede van die Volksraad of die landdros1 ). Vir die salaris van die onderwysers sou van staatswe~ voorsiening gemaak wora

Minder as drie jaar na die opening van die eerste skool ender beheer van 'n plaaslike kerkraad vind ons dus nou in die voorgestelde grondwet juis 'n ver-

sigtige beperking van die kerklike seggenskap in die onderwys. Dieselfde gedagte van

likheid in die onderwys vind ons weer in die konsep- grondwet van 18573), hoewel daar in hierdie wet geen besondere bepalinge oor die plaaslike onderwysbeheer self opgeneem is nie. In die grondwet van 1858 is hierdie gedagte finaal vasgel@4).

Wat gebeur het met die onderwysers Spruyt en Van der Linden onder beheer van die plaaslike kerkrade, het nie sonder invloed op die publieke opinie en die toekomstige ontwikkeling van die plaaslike onderwys- beheer verloop nie5).

In ooreenstemming met hierdie nuwe ontwikkeling het president Pretorius self geprobeer om 'n onderwyser vir Potchefstroom te vind. Ooreenkomstig die bestaande reelings het hy op 18 Junie 1857 die kerkraad versoek om die bekwaamheid van A.F. Schubart as onderwyser te toets en vra terselfdertyd om

kerkgebou te leen v:ir

skoolgebruik ,,totdat wij in staat zijn een school- gebouw te kennen opregten 116 ) Schubert het egter nie

gaan skoolhou/ •••

1. R.930/55: Ontwerp van wetten,Potchefstroom,l Nov.

1855, art. 236.

2. Ibid., art. 254.

3. Staats Courant, 16 Okt. 1857, art. 27.

4. Ibid., 5 Maart 1858, art. 24.

5.

962/56: ,, De heer H. (nl. Hiddinghi 'n Nederlandse

af~evaardigde

na die twee Boererepub ieke), zal na ZiJn goeddunken de onderwijzer op een van de dorpen plaatsen, daar het hem de meest gevalt, maar vooral niet ender toeverzicht van een predikant,want aat

is geen gebruik in: .Holland, en hi j zegt zoo mo et het hier ook zijn".

6. R. 1601/57: Regering aan die kerkraad,Potchefstroom,

18 Junie 1857.

35.

gaan skoolhou nie, en die kerkraad het weer op versoek van die President, A. Scheurkogel as onderwyser goedgekeur, en op 6 Julie 1857 het hy begin skoolhou in 'n lokaal wat deur landdros Grimbeek verkry is

Die toesig wat die kerkrade met die reglement van Van der Hoff oor die onderwys verkry het 2), was nog nie wettiglik opgehef nie. Toe meester Scheur- kogel horn egter kort na

benoeming skuldig gemaak het aan die toediening van onbehoorlike liggaamstraf aan die dogter van die staatsprokureur Visagie, het die saak tog geheel buite die kerkraaa om verloop.

Visagie self het die onderwyser

die landdros aangekla. Op 12 November 1857 het die landdros die saak verhoor, die onderwyser skuldig bevind en

die President en lede van die Uitvoerende Raad aanbeveel dat Scheurkogel ontslaan wora3). 'n Persoonlike

verduideliking van die onderwyser aan die Uitvoerende Raad en 'n versoek om die aenbeveling van die landd.ros

ter syde te stel, het misluk4). Hierdie saak het dus geheel anders verloop as in 1854, toe Van der Linden sonder meer deur die kerkraad ontslaan is5).

In April 1859

H. van der Linden weer deur die regering

onderwyser op Potchefstroom benoem6).

Die Potchefstroomse/ •••

1. R.1630/57: Van der Hoff aan M.W.Pretorius, Potchefstroom, 6 Julie 1557.

2. V.R. 361/53: Van der Hoff aan die Volksraad, Potchefstroom, 23 Nov. 1853.

3. R. 1784/57: Grimbeek aan die Uitv. Raad,Potchef- stroom,

Nov. 1857.

4. R. 1785/57: Scheurkogel aan die Uitv.Raad, 13 Nov. 1857.

R. 1832/57, no. 74,75: besluite van die Uitv.

Raad.

5. V.R. 415/54: H. v.d.Linden aan die Volksraad, Suikerboschrand, 2 Des. 1854.

6. Staats Courant, l April 1859.

Ibid., 8 April 1859.

36.

Die Potchefstroomse publiek het blykbsar nou meer belang begin stel in die onderwys en die plaeslike beheer daervan. In die Staats Courant van .

J,pril 1859 het reeds 'n brief verskyn waarin die wenk gegee word dat daar in belang van die

'n skool- kommissie uit bekwame persone sr.nmgestel moes wora 1 ).

Ook in ender sentra van die Republiek het dieselfde onmiskenbare ontwikkelingsrigting in die onderwys-

beheer hom geopenbaar. Op Lydenburg, wat kerklik in 18542 ) en staatkundig in 18573)v8n die res van die oorvaalse gebied efgeskei het, het meester Poen, wet, socs reeds aangetoon is, sonder tussenkoms van die Volksraad deur die kerkraad benoem is, 'n wissel- vallige en onsekere bestaan gevoer. Die las

die onderwyser se salaris het ook hier weldra vir die kerkraad te veel geword, en die regering is versoek om ondersteuning te verleen4). ,, Ten einde het ender- wijs te bevorderen" het die Lydenburgse

aRn die versoek voldoen5).

Die Volksraad sou, nadat die skoolgeld en vry- willige bydraes afgetrek is, die helfte van die ont- brekende bedrag van Poen se selaris betael. Vir die twaalf maande tot 17 Julie 1857 was Poen se salaris Rds. 500 of £37.10.0 plus 8 mud koring en 12 mud mielies.

Die vrywillige/ •••

1. Staats Courant, l April 1859.

2. Engelbrecht: Geskiedenis van die Ned.Herv,Kerk van Afrika, 105.

3. Wichmann: Die wordingsgeskiedenis van die Zuid- Afri- kaansche Republiek, 1836-1860, 123.

Pelzer: Geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Repu- bliek, deel I, 189.

4. L.l: Not. Volksraad van Lydenburg, 21 Julie 1857, art.13.

5. Ibid.

37.

Die vrywillige bydraes het £4.17.6 opgelewer en die skoolgelde £12.4.0. Die regering en die kerkraad moes dus elk die helfte van die tekort van £20.9.6 betaal

~

Kort hierna het die kerkraad egter aan die Uit- voerende Raad geskryf: ,,De kerkraed wenscht zich als zoodanig met de scholen in de republiek Lydenburg niet t.e bemoeijen 112 ). Die kerkraAd het tot hierdie besluit gekom ten gevolge van die ,,veelvuldige bezwaren"

verbonde aan die toesig oor die skool ,, en is in het vollen vertrouwen dat de regering al harer

zal gebruiken om eene onafhenkelijke commissie te dien einde te benoemen, welke met genoegzaam volmacht bekleed is u3).

Meester Poen sou egter nog deur die kerkraad as godsdiensonderwyser gehandheaf word teen 'n salaris van £22.10.0 per jaar plus die gewone bydraes in die vorm van mielies en koring4). Hiermee het die kerkraa:'l nou 'n skeiding gebring tussen die godsdiensonderwys, waarvoor hulle die verantwoordelikheid sou aanvaar, en die skoolonderwys, waaraan hulle hulle onttrek het.

Ook nou het die regering die helfte van Poen se salarif:l nadat die vrywillige bydraes efgetrek is, gewaarborg tot tyd en wyl 'n vaste predikant op Lydenburg ge- vestig iss).

Nadat die kerkraad hulle aan die onderwys onttrek het, het die hof van landdros en heemrade besluit

,, dat hierin/ •••

1. L.11: Ds. Huet e.an die Uitv.Raad, 7 Sept.1858.

2. L.12: Kerkraad van Lydenburg aan die Uitv.Raad, 8 Nov. 1859.

3.

4. L.8: Ds.Huet aan die Uitv.Read, 13 Sept.1858.

5. L.5: Not.Uitv.Raad van Lydenburg, 20 Ckt. 1858,

art.12.

,, dat hierin eene voorziening gemaakt moet ·worden en dat de landdrost deze zaek voor den W.Ed. Uit- voerende Raad als kennisgeving moet brengen", met die versoek dat die Uitvoerende Raad ,,zich de belangen van het schoolonderw.ijs aantrekke ornrede dat er thens geen komrnissie van opzicht over het onderwijs en onder-

w1~er

bestaan, doordien de kerkeraad zich da8raan onttrokken heeft 111 >. Die Uitvoerende Raad moes self die beheer oor die skool aanvaar of moes aan die hof van landdros en heernraae die opdrag

om die beheer te behartig

Weer was daar in die hele gebeure geen sprake van ouerseggenskap in die beheer oor die skool nie.

Die Uitvoerende Raad het egter gunstig op die versoek gereageer en besluit dat ,,er een kommissie van opzicht over allen Schoolen en Schoolonderwijzers in het grondgebied van Lydenburg van Gouvernementswege moet benoemd en aangesteld zal worden"3).

Met hierdie doel voor oe het die Uitvoerende Raad besluit om die predikant en kerkraad uit te nooi nm in belang van kerk en staat saam te werk. Die predi- kant is gevra om as lid van die kommissie te dien en intussen 'n reglement vir die kommissie en 'n skoolwet vir die Republiek op te stel4).

Die kerkraad het sy samewerking geweier omdat hy voorkeur gegee het aan ,,een onafhankelijke Commissie"~

Die predikant was bereid om op die kommissie te dien maar het/ •••

1. L.5: Not.Uitv.Raad van Lydenburg,15 Okt. 1859,art.7.

2. Ibid.

L.12: Landdros Potgieter aan die Uitv.Raad,11 Okt.1859.

3. L.5: Not.Uitv.Raad van Lydenburg,15 Okt.1859,art.7.

4. ^Ibid.

5. L.12: Kerkraad aan die Uitv.Raaa, 8 Nov. 1859.

39.

maar het aan die hand gedoen dat die kommissie self die betrokke reglement moes opstel 1

). Die Volksraad het hierdie wenk van as. Van Heyningen aanvaar en 'n kommissie benoem wet bestaan het uit die predikant, as voorsitter, met H.T. Buhrman en c. Potgieter as leae 2) - 'n paraJlelle ontwikkeling dus van wat in die Zuid-Afrikaansom Republiek ·gebeur het toe ·aie eerste skoolkommissie in Mei 1859 van staatswee be- noem is3).

Dat die gebeurtenisse met b.atr.ekking tot die onaer- wysbeheer op Potchefstroom en Lydenburg wel 'n open- baring van 'n algemene ontwikkelingsrigting was, word bewys deur die verloop van sake op Pretoria. Gestig in 1855, toe die eerste skole ender kerklike beheer op Potchefstroom en Rustenburg reeds tot niet was, was die onderwysbeheer op Pretoria nooit 'n saak van die kerk nie.

Toe die private skooltjie van J.W. Struben op Pretoria vroeg in 1857 opgebou het om te bestaan omdat die onderwyser van sy inkomste van veertig riksdaalders nie kon bestaan nie, was dit landdros A. du Toit wat horn die saak van die onderwys aange- trek het4). Sedert 13 Februarie 1857 het hy voort- durend die aandag van die regering gevestig op die noodsaaklikheid daarvan dat die regering 'n onder- wyser vir Pretoria moes vind5).

Twee tevergeefse/ •••

1. L.12: Van Heyningen aan die Uitv.Ra8d, 8 Nov.1859.

2. L.4: Not.Volksraad, Lydenburg, 28 Maart 1860, art.14.

3. StaPts Courant, 20 Mei 1859.

4. R. 1326/57: Landdros

Toit aan M.W.Pretorius, Pretoria, 13 Febr.1857.

5.

1712/57: Landdros Du Toi t aan

Pretorius, Pretoria, 15

1857.

R. 1453/57: Landdros llu Toit aan M.W.Pretorius, Pretoria, 11 April 1857.

R.1482/57: Landdros lb Toit aan M.W. Pretorius, Pretoria 20 April 1857.

R.1767/57: Landdros Du Toit aan Goewermentsekretaris,

Pretoria, 20 Okt. 1857.

Twee tevergeefse pogings is inderdaad van

regeringswe~

aAngewend om aan die versoek van die landdros te voldoen1 ). Tog het ait nag geduur tot 12 Oktober 1859 voordat Hendrik Stiemens deur die President as goewermentsonderwyser op Pretoria be- noem is teen 'n saleris van 1000 Ras. per jaar en

'n gratis woning 2).

Die landdros sou sake plaaslik in orae bring.

Al die veldkornette is deur hom versoek om ,,een

gifte voor een school lokaal" byte ara 3 ). Toe alles min of meer in orde was vir die skoal om op 1 Novem- ber 1859 te begin, het lsnddros Du

. aan M.W.

Pretorius geskryf dat hy saver ,,aangezukkeld" het,

" dat wij morgen de school met 26 kinderen zullen doen beginnen in de huisje van ou Zagarias Pretorius, ik heb die haastig laten regt maken om in te behelpen en de school begint morgen om agt uuren"4).

5)

Soos op ander terreine van die staatsorganisasic was daar dus in 1859 minstens 'n mate van helderheid oor

die vraagstuk van die onderwysverantwoordelikheid.

Nog in dieselfde jaar het die regering positief die leiding geneem in die onderwysbeheer deur die be- noeming van 'n skoolkommissie 6 ) - 'n gebeurtenis wat

'n nuwe tydperk in die onderwysbeheer ingelei het.

Same vatting/ •••

1. Landdrosstukke, Pretoria, :tio.l: M.W.Pretorius

aan landdros Du Toit,Krokodilrivier, 2 Julie 1857, Ibid.tno. 1: Goewermentsekretaris aan landdros Du To1t, Potchefstroom, 19 April 1858.

2. R. 2965/59:

H. Stiemens, 12 Okt.

1859.

Staats Courant, 21 Okt. 1859. Staats Courant, 28 Okt. ltl59.

3. Landdrosstukke,Pretoria,Ho.30, 22 Okt.1859.

4. R. 3219/59:Landdros Du Toit aan M.W.Pretorius, Pretoria, 31 Okt. 1859.

5. Vgl. Pelzer: Geskiedenis van die

Re- publiek, deel I, 199.

6. Staats Courant, 20 Mei 1859.

'

/ /

41.

6. Samevatting.

Die begin en ontwikkeling van die plaaslike

in die georganiseerde onderwys in die wordingsjare van die Zuid-Afrikaansche Republiek staan noodwendig in intieme verband met die ontwikkeling en ordening van staats- en gemeenskepsake. Teen 1852 het nbg kerk nbg staat enige duidelike denkbeelde aangaande 'n georgani- seerde onderwysstelsel daarop nagehou, sodat die koms van Van der Linden, Spruyt en Poen en hulle versoek pm in permanents hoedanigheid van stRatswee benoem te word, beide kerk en st8at voor onvoorsiene verantwoordelikhede geplaas het.

Die onbekendheid van die Volksraad met die term ,, gemeente" of ,, gemeentebestuur", soos deur Van der Linden, die Hollandse opsteller van die eerste onderwys- reglement, bedoel, of moontlik die besef van die afwesig- heid van sulke instellinge in die pioniersgemeenskap, het daartoe gelei dat die onderwysbeheer sonder meer deur die Volksraad op die kerkrade afgeskuif is. Die onderwys- reglement van Van der Linden is sender meer aanvaar asof dit heeltemal inpas by die gemeenskapsinstellinge van die land, en onderwysers Spruyt en Van der Linden het hulle, in teenstelling met hulle eie bedoelinge, onder beheer van die kerkrade bevind.

In hierdie verband mag die intieme verwantskap wet daar vir die Boerepionier tussen kerk en skool bestaan het, egter nie uit die oog verloor word nie. Sender veraere opklaring van die saak het die kerkrade dan ook, asof dit 'n bloat natuurlike verloop van sake was, die beheer oor en selfs die

verantwoordelikheid vir die onderwys aanvaar. So het die kerkrade -· maar kerkrade sender die leidende krag van 'n predikant - die eerste plaaslike toesighoudende liggame in die

Transvaalse/ •••

Transvaalse onderwys geword.

Die kerkrade het klaarblyklik nie alle impli- kasies van hulle verantwoordelikheid besef toe hulle hulle die versoek van die Volksraed, nl. om vir die · onderwys te sorg, last welgeval het nie. Slegs enkeJ.e

maande na die opening van die Potchefstroomse skool onder beheer van die kerkraad, het die onderwyser as gevolg van die onsekerheid van sy

bestaan reeds gedreig om die dorp te verlaat. Ten einde die onderwys te bevorder het die kerkraad, onder leiding van ds. Van der Hoff, wat toe pas in Potchefstroom aangekom het, 'n skoolkommissie van twee lede benoem.

Gelyktydig met die benoeming van hierdie eerste skool- komrnissie in die Transvaal het die kerkraad aan die onderwyser sy salaris gewaarborg.

In November 1853 het ds. Van der Hoff 'n aan- vullende onderwysreglement aan die Volksraad

Met die aanvaarding van hierdie reglement is die ver- antwoordelikheid van die kerk in die onderwys wettig- lik erken. Geen onderwyser, hetsy permanent of rond- gaande, sou horn voortqan in die Republiek kon ve.stig voordat hy die kerkraad waar die predikant gevestig was, van sy bevoegdhede kon oortuig nie. Terselfder- tyd is die

verantwoordelikheid - 'n ver- antwoordelikheid wat die staat nooit ontken het nie maar wat hy

sy ongesonde finansiele toestande nie vroeer kon oanvaar nie

die stt=iat teruggeskuif

Nouliks meer as 'n jaar nadat die skole op Rustenburg en Potchefstroom onder beheer van die kerkrade begin is, het hulle reeds ten gevolge van onenigheid tussen die Hollandse predikant en Holland- se onderwysers opgehou om te bestaan. Op Potchef- stroom het die .kerkraad horn sonder meer onttrek aan

die bemoeiinge/ •••

43.

die bemoeiinge met die skool en daarmee opgehou om die versoek van die Volksraad uit te voer. Hierdie ge- beurtenis het die begin

'n nuwe fase in die onder- wysbeheer ingelui, sodat die kerklike beheer oor die onderwys in die konsepgrondwet van 1855 versigtig aan bande

is. Voortaan sou die Volksraad oordeel oor

die bekwaamheid van die onderwysers. Skole sou plaas- lik beheer word deur lede van die Volksraad en die predikante. Ondersoek na die toestand van die skole en die onderwys sou alleen kon geskied deur 'n predi- kant indien hy vergesel was van 'n lid van die Volks- raad of die landdros.

Van die konsepgrondwet van 1855 het niks teregge- kom nie, tog het die regering steeds meer en meer die onderwysverpligtinge aanvaar, terwyl die kerkraed van ds. Van der Hoff op Potchefstroom van staatswee steeds erken is as die plflAslike toesighoudende en eksaminerm-

de liggaam vir aspirant-onderwysers. Ook op Lydenburg het die kerkraad, wat aanvanklik die onderwys aldaar met groat entoesiasme aengepak het, horn aan die

bemoeiinge met die skool onttrek. Hierna het die landdros en heemrade hulle die onderwys aangetrek,

totdat die Volksraad in 1859 sake opgeklaar het met d:ie benoeming van 'n skoolkommissie vir die hele Lyden- burgse gebied.

In die Zuid-.Afrikfla:L..c;cre Republiek is die gedagte van stflatsverantwoordelikheid, ook vir die plaaslike onderwysbeheer, wettiglik bestendig toe die regering ook in 1859 positiewe leiding geneem het met die be- noeming van 'n skoolkommissie op Potchefstroom. Hier- die intiemer inskakeling van die skoolsake by die staatsaangeleenthede het saamgeval met die geleidelike toename van die

van die

sy normale

verpligtinge/ •••

verpligtinge te aanvaar.

'n Treffende verskynsel in die ontwikkeling van die onderwysbeheer gedurende hierdie wordingsjare in die Zuid-Afrikaan.s-c.113R-epubliek is die fei t dat die ge- organiseerde onderwys volledige

geword het waarin daar, in teenstelling met die popul@re stelsel van ouerplig en verantwoordelikheid soos

beliggaam in die stelsel van huisonderwys, geen sprake was van ouerreg in die onderwysbeheer nie, behalwe in soverre as wat ouers moontlik lidmate was van die kerk

waarvan die kerkraad die toesig oor die skoal gehad het. Dear is tewens geen bewys van 'n algemene belang-

stelling van die ouers in die georganiseerde onderwys

nie; inteendeel, die opvatting by talle

dat

drie maande onderwys voldoende is, het die onderwyser

en die kerkraad van Potchefstroom enkele maande nadat

hulle 'n skool begin het, voor nuwe

moeilik-

hede geplaas, toe talle kinders as volleerd uit die

skool geneem is en die inkomste van die onderwyser

ooreenkomstig verminder het.