5 ) KrU ger~-·a .w.,

te herstel. Blykbaar het die Potchefstromers die doel van Pretorius se vergadering nie goed begryp nie. Hy wou hom nie oor hulle tot kommandant-generaal, naas of oor Potgieter verhef nie, maar het, vo1gens McCabe,

slegs hulle ondersteuning probeer wen indien hy ·n paging sou aanwend om Natal van die Engelse te ontneem, en in so ·n geva1 sou hy a.g- vanselfsprekend as kommandant-

generaa1 opgetree het. Miskien het Pretorius in sy hul p aan die Vrystaters al die voorloper van die herowering van Natal gesien. Die anneksasie van Natal was vir hom

~ bittere te1eurstell ing en

"die ver1ore Natal (sou hy) tot sy sterwensdag nie kon vergeet nie." 125)

In hierdie 1ig moet Pretorius se optrede gesien wor d .

. ~· ....

8,. Pretorius kom met Potgiet er in botsing .

.... I ' -,

Die be1eid wat' Pr etorius na die Slag van Boom- plaas voorgestaan het, naam1ik om ·n onafhanklike 'rrekker-

,

-

staat in die l ewe geroep te kry deur met Bngel and t e

~ ·, : . .!..

onderhandel en van hulle •n onafhanklikheidserkenning te verkry 1 het hom baie gou met Potgi eter, wat homself not;;

a1tyd as staatshoof en bestierder van di e Transvaal se Repub1iek (met inbegrip van Winburg) gehandhaaf het, in botsing gebring. Potgi eter wou niks met di e Engel - se t e doen gehad het nie want hy het nog al tyd diesel f- de bely as wat hy in 1838 aan die Kaapse Goewerneur ge- skrywe het, naamlik dat hulle vrye burgers was wat kon gaan waar hulle wou, net soos alle volke vry i s en gaan waar hu11e wi1. 126) Dit was dan ook ten opsigte van hierdie buitelandse beleid waar di e groat verskil tus-

sen Potgiet er en Pretorius ge1e~ was , en nie, soos dik- wel s beweer wor d, dat hulle verskillonde opvatt inge in verband met die kwessi e van staatshoofskap gehuldig het nie.127)Daarom was Potgi eter gekant teen Pretorius

se inmenging in di e sake van die Oranjerivier-soewer ei - niteit,128)en het hy hom na die vergadering wat Pre- torius op 21 Februarie 1848 t e Mooirivier gehou hot, daarheen gehaas om sy persoonlike invl.oed daar t e gaan

12

5 ) KrU ger~-·a .w.,

^{bl. l12. Vgl. ook V. R.} 37/48: Pretorius aan Ohrigstadse Volksraad, d. d. 4 Januarie 1848.

(S.A.Aryiefstukke _, Tvl., no.l, bylaag 1/ 1848, bll.

242- 243 .

126) R. 20/38. (kyk hierbo, bl.9l, voetnoot l) . 127)Vgl. KrUger: a.w.,b1l.ll2-ll3.

128)Kyk hierbo, bl,l23, voetnoot 115.

127

herwin

en

te laat

ge

l

d

om

sodoende

•n

gewapende

verset teen

J~ngeland

te

pr~ e e~

voorkom. Vanaf

Po

tch

efstroom het

hy ook

n

brief

aan sir

Harry

Smith

geskrywe in

verbahd met die insluiting

van

Winburg in

die geannek- seerde gebied,

en noem

hy homself

. 129)

"een

waare beminnaaer

van

vreede

."

Op die vergadering

wat deur Potgieter te Potchefstroom

gehou is, was

o

.

a

.

ook

Andries Pretorius

teenwoordig, wat

saam

met

kommandant Ger

t Kruge r en twaalf

ander die brief aan Smith mede-onderteken

het

. Smith word

h

ee

l nederig

versoek

om die Winburg

-

gebied nie

te annekseer nie,

maar

om

dit soos voorheen

onder

hulle bestuur te

laat, ·n nederigheid

wat toegeskryf kan word aan Potgie- ter

se invloed en sy

afkeer van

enige

inmen

ging.l

30)

Aangesien

Pot

gieter hom met Smith

in

verbind

ing

gestel

het

,

het

laasgenoemde van

die

geleentheid probeer gebruik

maak

om

Potgieter

ook

binne

sy

n

et te betrekl

3l) en het hy hom uit

genooi om

na

Winburg

te

kom

om

sake met

hom te

bespr eek en

om

enige

invloedryke m

a

nne

na die

samespreking saam te bring. 1

32 ) Daarop het

Potgieter geantwoord

dat

sy gesondheid hom ni e

toelaat

om so

ver t

e

rei

s

nie

en

vra hy

of

dit

nie

vir

Smith

of

sy

ver- t

eenwoordiger

moontlik

sou vroes

om

na

Vaa lrivi

er t o kom

nie

.

1 33) Hierdi

e onde

rhoud

het teen

die

ej_nde van Novem-

ber

plaasgevind tussen

Potgiotor

en Smith

se verteen- woordig

er,

Southey

.

Smith se po

ging

om vir

Pot gi et e

r

me

t

aanloklike aanbiedinge

van leierskap om

te

koop

, hot nie gesl aag nie en Potgieter

het onomwonde t

e kenne gegee

dat as

Smith die gebi ed

annekseer

,

hy

l iewer

ver-

der sou

trek totdat

n stukki e grond gevind

word

waarop

hu11e vry kon woon

. Southey

het

eg

ter

aan hom meegedee

1

da

t

die gobied s

1e

gs

tot

aan

V

aa1rivier geannekseer i s

,

129)R.1

4l/48: Potgieter aan sir Harry

Smith, d.d. 15

Mei

1848.

(Voortrekk

er-argiefstukke,

bl1

.

316

-

318)

.

130)

Wlchmann -

. , a.

w., b1

.

75

.

l3l)R.143/48: Smith aan Potgieter, d.

d

. 22 Junie

1848

. (Voortrekk

er-argiefstukke

,

bll.330-

33l).

1 32 )R.l

50/48: Smith

aan

Potgieter

, d.d. 2

Sept

. 1848. (Ibid.,

bl. 335).

l33)R. l5

8/48:

Pot

gi ete

r

aan Smith, d.d. 13 Nov.

1

8

48

.

(Ibi

d.

, bl1

.341-343).

en daarmee

was

Potgieter tevred

e. 1 34)

g, Toenadcring tussen Potgieter

en

Volksraad.

Nadat hy en sy

vol ge

linge

na

Zoutpan

sb

erg ver- huis het, het

Potgi et er

vir meer

as •n

jaar

daar gebly

voor weer to

enadering met

die

Ohrigstadters ges

oek

is.l35)

Sy wegtrek na

Zoutpansberg het

vir

Potgieter

egter nie die einde

van sy

hoo ~mmandant-

en bes

tierd er-

skap

oor die

Transvaalse

Trekkergeme enskap

beteken

nie,

soos o.a.

blyk uit

sy optrede

t

een die pogings

tot

g

e-

wapende verset

van Pr

e

to

r

iu

s.

V

a

nuit Zoutpansbe r

g

het hy

•n

aartsvaderlike bestuur gehandhaaf, hoewel di

t

in

die praktyk feitlik

net

vir

sy eie

n

ede

r

setting van

belang was. 1 36 ) In

verba

nd met

die handel

in

gewere en

ammuni

s

ie

het

hy

die monopolie vir h

omself

^toege~ien

en eers

as hy

in

sy

behoeftes

voors

ien

gehad he

t, kon die

ander mense met die smouse handel dryf. Die welsyn

va n

die

mense w

as

vir hom

·n

pe

.rsoonlike saak, ne

t

s

oo

s

die v

an kinders •n

p

er so

on lik

e saak vir hul

l

e vader is.

As staatshoof h

et hy met Silkaa

t

s die nodige onderhande- linge gevoer toe l aasgenoemde,

kort n

a Potgieter se aan-

koms

in

Zoutpansberg

, gesante gestuur

het om

•n vredes-

en vriendskapsverdrag

t

e s

lui

t

,

en op

7

Januarie

1

848

ri

g

hy

en s

y volge

linge

v

anaf Spekbo

om

s

r

ivie

r

^~ brief aan

di

e

Ohri

gs

t

ads

e Volksraad waa ri

n

l

aasgenoemde

bel

e

t

word om •n

oorlog

teen Silkaats te

onderneem

.l37)

In die-

selfde brie

f word

die

Volk

s

r

aad

ook v

erb

i

ed

om

enige p

l

a- se

b

ehorende aan

l

ede

va n

die

wegge

trokke Potgiete

r-

party te

v

erkoop, soos hulle blykbaa

r

gedoen het. Met die Engel se sende

linge h

e

t hy onderhandel en

aan hulle

l3 4 ) R .l 62/48~ Po

tg

iet

e

r

aan Smith, d.d

.

30 Nov.l8

48;

R.l63/48: Southey aan P

otgiet

er , d,d. 29 Des,l848.

(Voortrekker-

argi efs

tukke

, bll,346- 348 en 349-350 onderskeidelik

).

Kyk ook KrUger: a.

w .,

bl.ll3

vir

die

ond

e

rhand

e

linge

tussen Smith en

Potgiet

e

r,

en

Potgi

et e

r

en ^Theunissen~

a.w.,

bll.l91-202

;

Wich- mann:

t.

a.p.,

bll.74-7

6 en 80-83.

135) Wlchmann.

. ' a.w., b

l.

64

.

l36 )I.v.

m. P

otg i

et e

r

se

v

erblyf in Zoutpansberg, kyk Pot- g

i

e

t

or en Theunissen: a.w.,

ho

ofstuk XIX.

In

Zout- pansberg was

vol

gens

di

e

H

erinneringe

van

A.H.Pot- g

ieter jnr.

geen

Vol

ks

r

aad

ni

e.

(Pr

eller: Voortrek- kermense

III,

bl.56

).

l37)v.

R.38/48: Potgi eter e.a

.

aan Ohrigstadse Volks- raad, d.d.

7

Jan.l848.

(

S

.A.Argi

efstukke, Tvl, no.

1, bylaag 2/1

848,

bl.

244).

129

gese wat hy van hulle verwag; 38 ) terwyl hy teen die Engelse owerheid altyd op sy

h

oede was deur so

gereeld

as moont

l

ik

•n

nuusverbinding met die Kaapkolonie te on- derhou

.

139)

·

Hy het ook

namens

die

:Magaliesberg

se en Moo

i

rivierse publ

i ek opgetree

tot

hy i

n November 1

848

•n b

eve1skrif aan

1anddros H. S

. Lombaard ui tgereik

het

,

waarin

strenge maatre~1s

neerge1e is teen hande1aars wat die Repub1iek uit Enge1se

gebiede

binnekom

.

140 )Na- turel1esake het hy in

eie

hande

geneem

en die Repub1iek op

so

·n wyse

daarin

verteenwoordi

g

dat

die

n

aam van Pot- gieter,

nie alleen as

•n gevreesde

naam nie, m

aar in baie geva11e as •n ge~erde

naam, selfs lank na

sy dood,

onder die nature11es

t

amme b1y voort1eef het

.

1 41 )

Intussen het die

Volksraad

in

Ohrigstad

ook

van

die

standpunt uitgegaan dat

hul1e

die

re

gering van die

hele Repub1iek in hu1le hande

gehad

het

,

hoewel hul1e maar

^TI sukke1ende

bestaan

gevoer en

nie juis

veel uit- gerig

het

nie, soos

b1yk by die

deu

r1ees van

die

Vo1ks- r

aa

dsnotule v

an 1848.

14

2

)

Intussen

het

die gevoe

l

ens

wat hulle teen

Potgiete:.~ en sy

hoofb

eE;tierderskap ge- koester

het,

ge1e

ide1ik be

gin afkoel omdat hu1le nie

m

ee

r in

so TI

direkte

aanraking

met

hom

was nie

, maar

dit

h

et

ni

e hee1tema1

verdwyn nie

.

14 3)

Teen

die

einde van

1848

het po1itieke sake, en

daarmee ook die

kwessj_

e van

•n staatsh0of

vir

die ¹l'rans-

v

aa1se Repub1iek meer gekompliseerd geraak. Die

toe

- stand was k

ort1ik

s as

vo1

g.

Die Vo1

ks

r

aads

party , onder l

e

iding

van Burger en

H.

T.BUhrmann144 )het

hu11e no

g steeds

vanuit Lydenburg beywer om die b

ewindsteu

e1s vir hul1e te ve

r seker.

In

Zoutpansberg

was

daar

Hendrik

1 3B)Potgiet

er en Theunissen: a.

w., bl.209

.

l39) Ib

id.

140 )R. l

61/48: Beve1skrif

van

Potgiete

r

aan

1

anddros

Lombaard,

d.d. Nov.l848.

(Voortrekker-

argiefstukke,

bll. 344

- 346).

141 )Pot

gi eter en Theunissen: a

.w., b11

.210- 211.

142 ) V

g1. Wlchmann.

.

⁰ a.w.

, bl

. 86.

l43)Po

tgieter en Theunissen: a.w.

,

b1.

184

.

1 44

)

H. T. BUhrmann

was

•n Hollander

wat

deur

die toedoen

v

an Sme1lekamp

na di

e

Tr

ekke

rs in

Ohrigstad gestuur is

om

as onderwyser te gaan optree. Hy

h

e

t in Au-

gustus 1848 by hulle aangek

om

.

(

Soutter-versame

ling ,

Pakkie

1

,

no.

8: Smel lekamp aan "Leden

va

n de Hol-

l

ands

che

Emigranten en

Commis

s

i

e

in

de Omst

r

eek van

Ohrigstad

,¹¹ d.d. Delagoabaai, 5

Aug

.l848) .

Potgieter met volgelinge en ondersteuners by hom, sowel as verspreid oar die hele oppervalkte van die Republiek,

•n man wat vanwe~ sy invloed en standvastigheid deur hul- le benoem is as lewenslange hoofkommandant en bestierder, en wat vasbeslote was om die posisie van hom te handhaaf en aan die verpligtinge daaraan verbonde, uitvoering te gee. In die weste van die Transvaalse Republiek, waar die gesag van die Hoofkommanda:nt sowel as die van die Volksraad so effens was dat daar feitlik algehele rege- ringsloosheid geheers het, het •n nuwe sterk en invloed- ryke figuur in 1848 sy verskyning gemaak en hom aldaar as •n permanente inwoner van die Republiek gevestig,

naamlik die gewese kommandant-generaal van Natal, Andries Pretorius. Na di e afskaffing van die Trekker-volksraad in Natal in 1845 het die Natalse Trekkers die land steeds in grater getalle verlaat en hoewel sommige hulle in

Noord-Oos-Transvaal gaan vestig het, het baie op die Vrystaatse en Tran:o;vaalse hotlveld •n woonplek gevind. Tydens Pretorius se bemoeiinge in Vrystaatse aange- leenthede het die gewese Natallers, die Winburgers en

·n groep Transvalers hulle alreeds onder sy leiding ge- skaar, en toe hy homself in Transvaal gaan vestig het, was hy alreeds die held van ~ groat aantal Boere, en het dit nie lank geduur voor sommige hom versoek het om hulle opperhoof te word nie, omdat die land geen opperhoof hot nie en dit vir hulle onbekend was

"wat land Qf volk ken bestaan zonder een opper- hoof." l45J

BUhrmann, nog maar 26 jaar oud, het spoedig na sy aankoms n ander weg gevolg as waarvoor hy oorspronk- lik gestuur is, naamlik die van die politiek. Hy het hom o:r>..middellik vir die oplossing van die moeilikhede tussen Potgieter en die Volksraad begin beywer en na samesprekings wat hy eers met die Ohrigstadters en daar- na met Potgieter gevoer het, 146 )het hy hom alreeds op 12 Oktober, toe hy self nog maar anderhalwe maand in die land was, bevoeg gevoel om n beskouing oor sake uit to spreek en heelmiddels aan die hand te doen. 147 ) Sy l45)R.l31/47: Kommandant Otto e.a. aan Pretorius, d. d.

22 Nov.l849. (Voortrekker-argiefstukke, bll.289-29l).

146) 0 r

K1k KrUger. a.w. , bl.ll3.

l4?)V.R.58/48: BUhrmann aan Ohrigstadse Volksraad, d,d.

12 Okt.l848. (S.A.Argiefstu~ke, Tvl., no.l, bylaag 24/1848, bll,2bJ-265). Kyk ook V.R.60/48~ ibid.,

d,d, 16 Okt.l848. (Ibid.,bylaag 26/1848, bll.265-267).

voor~:;telle het daarop neergekom dat alle bestaaude partyskappe opgehef en die verlede vergeet en vergewe moes word; dat die verenigde volk ·n nuwe Volksraad moes

saamste1, wat die hoogste gesag sou uitmaak, en dat Potgi eter in sy pos as hoofkommandant gehandhaaf moos word, maar onderworpe aan die gesag van die

Volksraad ~

⁴⁸

)

Terselfdertyd het Potgieter9 op vool'stel van BUhrmann, ook ^TI brief aan die Ohrigstadse Volksraad geskrywe waarin hy en sy volgelinge TI vereniging van die twee groepe verwelkom, hoewel hulle nie met al die punte in Biihrmann se program kon saamstem nie. Hy nooi die Volks-

raad uit tot sarnesprekings aan die Olifantsrivier op •n tyd wat l ater bepaal en waarvan hulle dan in kennis ge- stel sou word. 14 9) ·

Ten spyte van Potgieter se voorstel dat die

verenigingsvergadering aan Olifantsrivier moes plaasvind, het BUhrmann intussen ·n volksbyeenkoms op 9 Februarie 1849 te Hekpoort aan die Magaliesberge gerel:H, waar Pot- gieter en :E'retorius teenwoordig was, terwyl Burger en sy groep nie die vergadering bygewoon het nie.l50) Op hierdie vergadering i s

"door het gehcelen publiek beslooten dat het tyd was dat er een einde aan de twist gemaakt wordt,

en een beet ere r egeering opgerigt wordt, en er werdt besloten het beste te kiezen, dat is een Volksr·aad als het hoogste gezag, en dat alle offi- cieren, en amptenaaren onder dezelve zul len st aan. Ook de heer A.H.Potgieter heeft dit plan meede goedgekeurd,151) en men behoefd niot bevreesd te 1 4

8

_{)Prel ler: Andries Pretorius, bl,388;}

KrUger~

^a.w.,

bl.113. BUhrmann het ook, toe hy in November 1848 saam met Potgiet er na Potchefstroom was i.v.m. l g. se onderhande1inge met Smith, sy program aan •n volks- vergadering al daar voorgel~. Ook hulle was t en gun-

ste daarvan. Pretorius was ook op die vergadering.

(Preller~ t.a.p., bl.391).

l49)v.R,S7/48: Potgieter

a~n

^{Ohrigstadse Volksraad , d. d.}

1~ Okt, 1848. {S.A.Argl efstukke , Tv1., no.1, by1aag 23/1848, b11.262- 263). Hierdie briewe i s deur die Volksraad gel ees maar die behandeling daarvan i s uitgeste1 totdat die Raad vo1tal l ig sou wees .

(S.A.Argiefstukke, Tvl . , no,1, bl.87).

l50)Van Heerden: Die Kommandant-Generaal in die S.A.R.

tot 1860. (Historiese Studies. __ , Des.l944, b1. 237).

VanweM die ongesondheid van Ohrigstad i s di e p1ek in 1849 verlaat en i s Lydenburg aangel~, waarheen ook Burger en die Volksraad verhuis het.

1 51 )Vo1gens •n brief van Andries Pretorius aan verskeie persone, d. d. 12 Feb. 1849 (R.ll9f/47 - Voortrekker- argiefstukke, bll. 256- 257) het dit baie moeite gekos om Potgieter sover te kry. (Hierdie bri ef is mis- plaas onder die stukkG van 1847).

zyn dat er van deezen zyde weeder teegenwerking komen zal. ¹¹

Verder het die vergadering besluit om TI algemene volks- vergadering aan Olifantsrivier by Van der Merwesdrif

op 20 Maart 1849 byeen te roep, waar Potgieter die

Lydenbur~ers dan sou ontmoet en hom met hulle sou ver- soen.152) Pretorius, hoewel daar op die vergadering geen notisie van hom geneem is nie en hy boonop deur Btihrmann erg be1edig is, sou ook met die genome be-

s1uite sy

inste~ning

betuig het. 15 3) Die Vo1ksraad het op 7 Mei geantwoord dat hu11e om verskeie redes die Oli- f ant srivierse byeenkoms-nie sou kon bywoon nie, dat hul- le dit beter ag om op die weg te b1y wat Sme11ekamp hu1le aangewys het en dat solank as wat hu1le op die koms van Sme11ekamp wag,

"wil1en wy i eder party voor hun eigen verantwoor- ding 1aten werken."l54)

Die 01ifantsrivierse byeenkoms het op 22 Maart 1849 p1aasgevind. Burger en sy Vo1ksraadsparty was nie op die vergadering teenwoordig niel55)en Pretorius het ook daar weggeb1y vanwe~ die verwyte wat BUhrmann hom

te~gewerp

het in verband met sy optrede teen die

Engel~~~

l5

²

)v.R.64/49~-Verslag

^van

die-Hekpoort~vergade ring

^en

brief van Blihrmann aan Vo1ksraads1ede en pub1iek van Ohrigstad, d.d. Hekpoort, 13 Feb. l849. (S.A.Ar~i~f­

stukke, Tvl., no.l, b~1aag 3/1849, bl1.269- 272 . Wichmann (a.w., bl.84) skryf van di e vergadering~

"Die vergadering te Hekpoort was ·n keerpunt in dio geskiedenis van die Transvaal. Vir die eerste keer is die gebi ed t en noorde van die Vaal as TI geheel beskou, veral omdat die gebi ed ten suide daarvan deur Enge1and geannekseer was. Opmerk1ik is dit dat die Vaalrivier as grens vasgestel i s, in p1aas van die suiderbreedte waarvan sovoe1 sprake gewees het ."

15 3) . ⁰

Wlchmann. t.a.p,, b11.83-84.

l 5 ⁴ >v.R .6 8/49~

Ohrigstadse Vo1ksraad aan BUhrmann en G.

Kruger, d.d. 7 Mei 1849. (S.A.Ar~iefstukke, Tv1., no.l, bylaag 8/1849, b11.275- 277J. Kyk ook Wichmanng a.w., b11.84-85; Volksraadsnotule, Ohrigstad, aan- hef en art.l, 7 Maart 1849. (S.A.Argi efstukke, ibid., bll.92- 93). In verband met Sme1lekamp so raadge-

winge, kyk V.R.5l/48~ Sme1lekamp aan Ohrigstadse Volksraad, -21 Julie 1848; V.R.53/48~ ibid., d.d. 27 Julie 1848. (Ibid., by1ae 17 en 19 van 1848, bll.255 en 259 onderskoidelik) .

l5 5 )Vo1ksraadsnotule, Ohrigstad, art.l, 7 Maart 1849. (Ibid., b1.93); KrUger~ a,w., bl.114; Wichmann~

a.w., bl.87.

l5 6 )v.R.64/49 (kyk hierbo, voetnoot 152);

KrUge r ~

^a.w.,

bl.ll4; Van Heerdeng Die Kommandant-Generaal in die Geski edenis van die S.A.R. , b1.82 en voetnoot 38 Qp

diese1fde bladsy.

-~

Ten spyte van die afwesigheid van die mense i s die ver- gadering in elk geval gehou deur die ongeveer 2001 5 7 ) versamelde burgers. Volgens Btihrmann se getui enis 158) het Potgieter, wat die vergadering geopen en die lei- ding op hom geneem het, sy goedkeuring van die BUhrmann- program gerepudi~er en het hy, nadat hy op die te~stand

van die Volksraad gewys het, gemeen dat alles maar soos in die verlede moes aangaan, Toe BUhrmann sy saak ge- stel het, het Potgieter die vergadering verlaat met die uitroep dat diegene wat hom liefhet hom moes volg, waar-

op sestien of agttien persone -

"zyn zoons en schoonzoons" -

•

met hom saamgegaan het. 15 9)Die besluite wat geneem

i s~

was f:t$tlik •n herbevestiging van dh~ van Hekpoort. Daar sou ~ Volksraad as hoogste gesag bestaan en dit sou

"nimmer toegelaten •.. worden dater een of meerder persoonen boven deezen als hoogst gezag hebbende zal moogen aangesteld worden, maar zul len allen amptenaaren en officieren onder deeze Volksraad staan."

Potgieter se posisie as hoofkommandant, maar onderworpe aan die gesag van die Volksraad, i s ook in aanmerking geneem deur die verdere besluit dat

"er ••• geen Hoofdcommandant meer moogen aangesteld worden nadat de Heer A.H.Potgieter door ouderdorn of ziekte of eenigen anderen oorzaak van deezen post ontslagen is. ¹¹ 160)

Vir ~ tweede keer het Potgi eter nou sy gewilligheid ge- toon om hom aan die gesag van die Volksraad t e onderwerp, hoewel die vergadering niks in verband met die funksies

en magte wat hy as hoofkormnandant sou kon ui toefen, neer- gel@ het nie, uehalwe dat hy onder die gesag van di e

Volksraad sou staan. 161 )

l57)Volgens

Preller~

^Andries Pretorius, bl.394.

l5S)Kyk ibid., bll.394-395.

l59)Hie~d ie

^mededeling van BUhrmann is oordrewe. Volgens sy eie getuienis was ongeveer 200 mense op die ver - gadering teenwoordi g. As 16 of 18 saam met Potgi et er weg i s , moes daar minstens 180 oorgebly het , t erwyl die uiteindelike besluit wat geneem is, sl egs deur 93 persone onderteken is. Indien 200 mense die ver- gadering bygewoon het, moes dus meer as die helfte saam met Potgi et er padgegee het. Potgiet er het die besluit egt er self onder teken. Dit bet eken dat hy 6f nie die vergadering verlaat hot ni e,

6f

spoedi g t eruggekeer het. Potgi et er en Tlwunissen (a.w.,bll.

217-218) verklaar dat Potgieter deur BUhrmann oor- gehaal is om terug t e keer.

160 )soutter-ver sameling, Pakkie 1,

no.g~

^{Besluite van}

Volksbyeenkoms, Olifantsrivier, 22 Maart 1849. (S.A.

Argiefstukke, Tvl., no.l, bylaag 5/49,bll . 272-274J7 161 )Vgl, Wichmann: a.w., bl.88.

Die Olifantsrivierse, net soos die Hekpoortse bes1uit, toon duide1ik dat die Vo1Lsraadsgesindes nie van pl an was om hu1le stryd op te gee nie en dat hulle langsamerhand vordering gemaak het. Hu11e het skynbaar besef dat di e Hoofkommandant nog altyd die grootste rol in staatsake gespee1 het as nie-amptelike uitvoerende hoof, en hu1le het gevrees dat hy op een of ander tyd

di e uitvoerende gesag formeel sou aanvaar.162)Daarteen wou hulle ten al1e koste waak.

Potgi eter het egter sy handtekening van die bes1ui te van Olifantsr:Lvier teruggetr~ vamve~ die be- l edigende o-:ptrede van BUhrmann na .die vergadering teen- ocr hom 16 3) Daarmee het Btlhrmann hom, net soos

vroe~r

met Pretorius, ook die onguns van Potgi eter op die hals gehaa1.

Vanwe~ die afwesigheid van di e Ohrigstadters het die Olifantsrivierse volksvergadering ook •n kommis-

si e afgevaardig om die bes1uite aan di e Vo1ksraad voor te 1~, hu.lle tot vereniging te beweeg, terwy1 die nuwe te kiese 1ede ingesweer sou word op TI vo1ksvergadering wat op 22 Mei 1849 op Derdepoort sou plaasvind. ^TI Reg- bank sou opgerig word om al die ou twiste en beskul d.ig- inge t2en persone t e ondersoek en sodanige persone, in- dien sku.1dig bevind, t e straf, t erwyl nog •n r egbank daargest el sou word. vir die uitoefening van die gewone regspleging.

Hierdie afgevaardigdes het die Volksraad en pu- b1iek van Ohri gstad op 3 April 1849 ontmoet. Die be- sluite het almal se goedkeuring weggedra, behalwe di~

van Burger , wat die saak uitgestel wou h~ tot na die koms van Smel1ekamp. Ten spyte van die feit dat hull e s1egs •n bai e klein gedeel te van die

~epub 1 iek

^{se be-}

vo1king uitgemaak het, het hul1e as voorwaardes tot die aanname van die bes1ui te gestel dat twee uit elke vier VolksraadsvergadGringe in hu11e hoofkwartier gehou moes word en dat hu11e verteenwoordi~ers die he1fte van die Volksraads1<:)de moes ui tmaak • 164 Op hierdie vergadering l 6 2)Vg1. Van Heerden: Die

Kommandant~Gen e raa1

^{in die}

Geskiedenis van die S.A.R. , b1.82.

16 3)R,188/ 49: Potgi et er aan Pretorius, d.d. 20 Des. l849. (Voortrekker- argiefstukke, b11.399- 401).

16 4)soutter-ver same1ing, Pakkie 1,. no.lO: Vo1ksraadsnotu- . 1e, Ohrigstad, 3 Apri l 1849. (S.A.Ar~iefstukke, Tv1;r.,

no.1, b1.97).

135

h t e

a

11 es eg er n1e t .

b a1e

. v o

1. t

ver 1 ·oop

.

.

n1e.

. 165 ) ~ -

Die beledigende

optra()_e. van

BUhrmann teenoor·

.

Potgieter

-het veroorsaak dat laasgenoemde

nie die Derde- poortse vergadering

bygewoon

het nie. 166 )0p hierdie ver-

gadering

was Andries Pretorius

weer teenwoordig

en met die

l eiding van

die

vergadering

wat hy

op

hom

geneem

het, het

hy

sy aktiewe

intrede in

die Transvaalse staatkunde gedoen, en

voortaan

sou daar ook

in

die ontwikkeling v

an

die

staatshoofskap

met hom

rekening gehou

moes word.

By die

konstituering

van die

Volksraad

is hy ook

as voorsitter van

die

liggaam

gekies en is hy onmiddellik as vernaamste burger in

•n

magsposisie

geplaas • 167 )

Hoe- wel die Lydenburgers

op

hierdie vergadering teenwoordig was, het Burger verkies om nie daar te

wees

nie,

terwyl

BUhrmann wat

aan

die

koors siek

was, ook

nie teenwoordig

kon wees nie.

Die

Volksraad i s

saG.Jil.gestel uit

ses l ede

van Ohrigstad

en

veertien ander, wat deur di

e publiek gekies is.

Op

23

Mei 1849 is besluit

om

n

"vereenigde

band

van

het geh\:;;el

maadschappy

aan deze zyde de

Vaal

Revier"

t e

vorm.

Die

Drie-en-dertig

Artikels

is weero

ens as grondsl ag van

die regering van die staat aanvaar,

s

ak

e

in

verband met

toekomstige Volksraadsittinge is

gere~l,

en dit

i s

besluit om Potgieter vir die laaste

maal

aan te skrywe om

hom

by die

Voll{

sraad te vervoeg by

gel oent-

hoid

van n vergadering

wat

op

die

derde Woensdag van September te

Krugerspost gehou sou word,

"om

allen verschillen ui t den weg te :rutmer1 daar alle andere uit den weg is

geruimt."l68)

l65)R.l73/49 ~ Burger aan de

Clercq,e.a.,

d.d.

19 April- 1849. (Voortrekker-argiefstukke,

bll.376-381).

166

)R.l88/49~ ^(Kyk

hierbo, voetnoot 163); Van

Heerden ~

Die Kommandant-Generaal

in

die Geskiedenis van die S.A.R. s5 dat Potgieter

verhinder

was

om

te

e

nwoordig

t e

wees.

l67)Vgl. Van

He e rd en~ ^Die

Kommandant-Generaal

in die

Geskiedenis van die S.A.R.,

bl.84.

Kyk

ook R~/49~

Pretorius se

openingsrede. (Voortrekker-argiefstukke, bll.

38 5 e.

v. ) •

168 )volksraadsnotule,

Derdepoort, 23 Mei

1849. (S.A.Ar- ffiefstukke, Tvl.,

no.l,

bll.99-101); ook R.l~0/49:

otule van Publieke

Byeenkoms, Derdepoort, 23 Mei

1849. (Voortrekker-arriefstukke,

bll.388-390).

Van Heerden (a.w.,

bl.84 skryf:

"Pretorius- se

persoonlike

tc~enwoordighc;id on invloed

te Derdepoort

het •n nuwe

gees

by

die Transvalers

wakkergemaak. Sy

optrede

het

die

begeerte

om n een- heidstaat te skep

en die behoefte

om n stork l eier

Die Volksraad het gevoel dat aan die Volksraadsregering, in die afwesigheid van TI uitvoerende gesag, enigsins TI

....

permanentheid gegee moes word vir die afhandeling van dringende sake en gevolglik i s ook vir ·n kommissieraad- stelsel voorsiening gemaak. Die kommissieraad sou baie

jare lank probeer ommn die funksies van TI uitvoerende gesag te voldoen, hoewel dit nie veel sukses sou h@ nie$

en die onderhandelinge met die buiteland sowel as bin- nelandse konsolidering geweldig sou strem. 169) Besluite

en optrede van die kommissieraad sou slegs voorlopig wees en moes by die eersvol gende sitting van die Volks- raad aan die liggaam se goedkeuring voorgel@ word.

Op die Volksraadsvergadering, wat vanaf 19 t ot 24 September op Krugerspost plaasgevind het,l70)is pogings acngewend om die wette van die land sowel as die rege- ring op TI hegter basi s te plaas. Hierdie keer was Pot- gieter ook nie op die vergadering teenwoordig

nie~l7l)

en op 24 September het die Volksraad besluit om die Landdros van Potcl'lefstroom t e gelas om de heer A.H.Pot- gi eter,tesame met ander, te dagvaar om op die derde Maandag van Januarie 1850 voor die Hof van Landdros en Heemrade te verskyn

"om verantwoording t e doen waarom zy1ieden niet gehouden en verp1igt za1 zyn aan hun naamtekening te vo1doen en tot ver standhouding der reeds gedaane bes1uit genomen aan 01iefants Rivier de dato

22st Maart 1aat s 1edep~

daar t e ste1, onkeerbaar gemaak •.. Die kierne van wantroue in ·n 1eier, wat r eeds voorheen deur Maritz, Burger en BUhrmann gesaai is, het toe a1 egter ge- groei tot ·n gees van agt erdog en vrees. Gevolg1ik het die vergadering verder bes1uit dat die landdros-

t e en veldkornette moet voorkom dat enige byeenkom- ste gehou of memories onderteken sal word vir die verkiesing van •n kommandant-generaal of hoofkom- mandant."

Hierdie bewerings is besl is t eenstrydi g. Van Heerden gee ook geen aanduiding vanwaar hy die gegewens i n verband met hierdie besluit kry nie. In di e Notule van die Derdepoortse vergadering staan daar niks van nie. Blykbaar verwar Van Heerden die bes1uite van hierdie vergadering met di e wat in September te Kruger spost geneem i s. (Kyk hierna, b1.137).

169) KrUger. . a .w., b1.115.

l70)Vo1ksraadsnotu1e, Krugerspost, 19-24 Sept.1849. (S.A.Argi efstukke, Tv1., no.l, b11.101-109). An- dries Pretorius was nie op die vergadering t een- woordig nie en J .de Cl ercq i s as voorsitter geki es. 1 71 )Kyk Potgi et er en Theunissen: a.w., b1.221 i.v.m. die

houding wat Potgi et er ingeneem het.

137

Indien die

afge

vaard igdes

sou

weier, i

s aan

die

.lbanddros

opdrag

g

egee

om die Raadsbes1ui

te met

·n gewapende

mag ten uitvoer

te

bring . Ve rder is besluit om n

b1okkade

tee2 Zoutpa n

sberg

t

oe

t

e

pas en

dat

persone w

at

hu11e nie daaraa n

sou

hou

nie, gestraf sou

word met

•n

boete van

minstens Rds

.500

e~ k

onfi

skering

van a11e

g

o

ed

ere in

hu1 bes

it. 17

2

)

I=ie~dia

be

s:uit was een

van die dra

st

iese

stappe

w

a

t

deu~ die

ve

rgade

ring

gedoen

is en daarin meet waarskynl i

k die t oenemende

inv1oed van die Vo1k s-

r

aad sparty g-ssi em v:oJ:'d

.

·n Ander dras tie se stap

wa t ook

aan

hi

erdj_e

inv1oec1

t8egeskrywe

moet word, is die be- s1uit

"da t v

an heden a:f voortaan ge~m H

oof Cmr'lladant o±'

Ge:nnrs,a.l ze.l bestaan. ¹¹

1'{

3J

Hi

e

rd

ie besluit was die res

u1

taat van

di

e groot aanhang

en i

n

vloed w

at

Prctori

us gedurende die

Derdepoortse byeenkom

s

t

en deel geva1 he

t; iets

wat die

Vo1ksraads- part

y beslis

n~e

^{aangestaan het}

nie. 174 ) Terwyl hul1

e met Potgiete

r feit

lik k

l

aargespeel was, moes voorkom

word

dat Pretorius tot

n

soortge

lyke

mags

po

s

i

s

ie

ge

- raak .

Dat hu

l l

e eg

t

er

nog

deeglik

vir

die gevoe1ens

van die

volk bevrees was

,

b1yk uit die

verdere

besluit

in v

erband met die saak

,

dat aan

1a nd

droste _en ve1dkor- nette opgedra i s dat elkeen

in

sy wyk verp1~g sou wees

om toe t

e s

ien

c1at geon

byeenk oms

g

eh ou of memorie

ge-

tek

en sou word ten gunste van

•n verkies ing van

•n kom- mandant-generaa1 of

•

n hoofkornmandant nie

. 17 5)Die Volk

s

-

raad was nou vasbeslot e om vir eens en a

ltyd n

einde aan die staat Jn1:r;.dige L::ie:rskap van die hoogst e krygs

- offi

s

i

er te r~aak en

o

m die

opr

Jergesag

van die

Volksraad

t

e

v

er seker

.

Deur hi erdie besluit

i

s Potgieter en

17

^{2 )}

Art. 3 -0

van -die;

l~ otule .

^(Kyk

^hi

^{erbo, voetnoot}

^170).

l73)Art. 38

van die Notule

(Ibi

d

.). Dit

i s

opmerk1ik

dat

voor

hierdie bosluit geneem

is, Potgieter

alreeds

in

art.30 as "den

h

eer A.H.Potgie

ter"

aangodui

wo

rd,

in te~stel1ing me

t

die besluit

van 01ifants - rivier

dc~t hy as i10ofkommandant s

ou

aanbly.

Hi

e

r-

die bes1uit was dus eweneens

n

skending van

die

bos1uite van Olifantsr

ivi

er. Dit

w

as ook

hi

erdie besluit wat aan1eiding gegee

h

e

t tot

die brief

van Vaa1rivi

er se burgers aan Pretorius om

hu11e opp

er- . hoof to wees

. (Kyk hi

erbo,

bl.130 , voetnoot 145).

l74)V

an

H eer d en ~

^])

^j_

^{e Kom}mandant-Generaal

in

die Geskie-

denis ve-:2 die·-··s:-x-:~ b1~-d5. ·

1 75)Art

-:-29 van -die). Notule.

(

Kyk h

i

erbo, voetnoot

170 ).

Pretorius egter veel nader aan mekaar gebring as wat ooit voorheen die geval was. 1 76)

10. Volksraad slaag nie daarin om die staatshoofskaps- gedagte die nek in te slaan nie.

Die ultra-demokratiese opvatting van die Volks- raadsparty het bY Krugerspost sy hoogtepunt bereik. As hulle egter gedink het dat hulle die staatshoofskaps- gedagte, soos dit tot dusver in die hoogste milit~re

leierskap beliggaam was en tot uiting gekom het, die finale nekslag toegedien het, het hulle hulle deeglik vergis. Die groot behoefte was nog altyd iemand of ~

liggaam wat die volk kon verteenwoordig wanneer die

wetgewende liggaam nie in sitting was nie en wat aan die besluite van die liggaam uitvoering kon gee. Daar was iemand nodig wat dag-uit en dag-in volks- en landsake

.kon behartig en daarin leiding kon gee. Toe die hoogste

krygsoffisier nog in hierdie behoefte voorsien het, het die volk die erns van die saak nie so goed besef nie, maar toe die Volksraad by Krugerspost hierdie amp van die toneel l aat verdwyn het, het die volk, veral onder leidi ng van Pretorius, wakkergeskrik en het hulle hulle stem begin verhef ten gunste van 'n leier. Di t blyk dui-- delik dat die volk op hierdie stadium 'n staatshoof ver- eis het, hoewel hulle nog self nie 'n duidelike besef van die noodsaaklikheid van ^~ afsonderlike uitvoerende mag gehad het nie. Tot dusver het die Volksraad in Natal en Transvaal alleen te doen gehad met die een persoon wat daardie amp vervul het, bygestaan deur 'n groepie persoonlike volgelinge; na Krugerspost sou hulle egter met n belangrike deel van die volk self te doen kry. Die handelinge van die Volksraad op hierdie oomblik getuig van n ernstige kortsigtigheid en selfs n blindheid vir die besef dat enige goed ingerigte staat oor n doeltref- fende uitvoerende mag moet beskik.

Van die kant van Potgieter het daar op hierdie besluit geen onmiddellike reaksie gekom nie. Die reak- sie het hoofsaaklik vanuit die weste, wat steeds digter

l7 6 )R.l85/49: C.B.V.Rabe aan Pretorius, d.d. 14 Nov,l849;

R.l88/49: Potgieter aan Pretorius, d.d. 20 Des.l849.

(Voortrekker-argiefstukke, bll.396-398 en 399-401 onderskeidelik). Kyk ook KrUger: a.w., bl.ll5;

Wichmann~ a.w., bl.93; Potgieter en Theunissen: a .w., bll.225-228.

bevo1k geraak het, gekom, met Andries Pretorius as sen- tra1e figuur. Ten spyte van die opdragte wat aan land- droste en ve1dkornette gegee is in verband met die ver- kiesing van •n kommandant-generaa1, is die eerste memo- rie, onderteken deur 168 persone, waarin gevra word om vir Pretorius

"in zyn oude autorityten a1s Commandant-Generaa1 of Krygsoverste"

aan te stel, vroeg in 1850 aan die Volksraad voorgel~.

Die Volksraad het besluit om die saak tot met die vo1- gende sitting uit te stel om eers die gevoe1 van die publiek daaromtrent te verneem. Elke ingesetene van die Republiek sou in die geleentheid gestel word

"om open1yk hun gevoelen te kenne te geven voor of tegen een Commandant Generaa1 of Krygsover ste door middels van memories of tyken lysten." 177) Waar die Vo1ksraad in September van die vorige jaar die vo1k verbied het om sodanige memories in te stuur, word hul1e nou daartoe uitgenooi. Die ommeswaai van die Volksraad was baie skie1ik en moet miskien nie s1egs aan die een ingekome memorie toegeskryf word nie, maar aan •n moont1ike meerdere kennis van die openbare me- ning.178) Hierdie optrede van die Raad het tot gevolg gehad dat een van die Lydenburgse lede geweier het om as Vo1ksraads1id t e dien

"want het gene hier wort beslote door den Raad wort op mooirevier weer verbroke ••.. "179)

Op die vergadering van 23 Januarie het Pretorius as

177 )Volksraadsnotu1e, Potchefstroom, art. 22, 23 Jan.

1850. (S.A.Argiefstukke, Tvl., no.1, bl.115).

Potgieter en Theunissen (a.w., bl.228) se bewe- ring dat Pretorius self die poging aangewend het om hom as kommandant-generaal verki es t e kry, kan nie sonder meer aanvaar word nie.

178)Vgl.

R.l91/50 ~

^Verklaring onderteken deur 115 per- sane, d.d. Vaa1rivier, 8 Jan.1850 (Transvaa1se

Argiefstukke,l$50-185~, bll.J-4), waarin hulle te kenne gee dat hulle die Vo1ksraadsvergadering in Januarie 1850 nie kan bywoon nie, en waarin hu11e beswaar maak t een di e September-besluit en vra dat Pretorius kommandant-generaa1 moes word.

Die memorie is nie deur die Volksraad in die Janu- arie-sitting behandel nie.

17 9)v.R.111/50 ~

C.Vi1joen aan Vo1ksraad, d.d. Lydenburg, 11 Mei 1850. (S.A.Argi efstukke, Tv1., no.l, by1aag 12/1850, bl. 320).

Volksraadslid bedank.lSO)

BUhrmann, wat na die dood van Burger die l ei- ding van die Volksraadsparty op hom geneem het, het onmiddellik aan die werk gespring en memories teen die herstel van die kommandant-generaalskap en Pretorius laat teken op vergaderinge wat deur hom gehou is. 181 ) BUhrmann en sy ondersteuners se propaganda het daarop berus dat die aanwesigheid van ·n kommandant- generaal op niks anders as ·n eenmansregering, en gevolglik weer op tweedrag, sou ui·tloop nie. 182 ) Pretorius het ook nie stilgesi t nie en •n hele aantal vergaderings ten gunste van die herstel van die komrnandant-generaalskap en sy benoeming tot die amp gehou. 18 3)

By die Volksraadsittin' wat in Mei 1850 gehou is, is die ingekome memories 184 behandel, en het dit geblyk dat omgeveer 77% van die ondertekenaars nie ten gunste van ·n permanente kommandant-generaal was nie, op grand waarvan die Volksraad besluit het dat die Kruger s- postse besluit gehandhaaf sou word,

"en zal er geen Hoofd Kommandant, Kommandant

Generaal of Krygsoverste in dezen maatschappy aan dezen zyden den Vaalrivier weder opgerigt mogen wor- den of bestaan, en zal zodanig een persoon nimmer mogen aangesteld worden of het meet op een kommissie

of komando nootzakelyk bevonden worden, en dan oak niet langer als hetzelven duurd, en zal zulk een Hoofd dadelyk na afloop van hetzelven weder in zy- nen vorigen staat gesteld worden. ¹¹185)

lBO)Art. 27 van Notule (kyk hierbo,

v~etnoot 1~0).

^Wat

Pretorius se rede vir hierdie stap was, kan ongeluk- kig nie uit die Notule vasgestel word nie. Preller

(Andries Pretorius, bl.406) beweer dat di t in ver- band met die Volksraad se besluit aangaande die me- marie gestaan het, terwyl Wichmann (a.w., bl.94) meen dat hy bedank het vanwe~ die kwessie tussen hom en BUhrmann. Geeneen van die verklarings be- rus egter op dokument~re gegewens nie.

lSl)Preller: Andries Pretorius, bl.406.

l8 2 )van

Heerden ~

Die Kommandant-Generaal in die S.A.R.

tot 1860. (Historiese Studies, Des.l944, bl.20~

l83)Vgl. V.R.l03/50g Kommdt. Enslin aan Volksraad, d.d.

19 April 1850. (S.A.Argiefstukke, Tv1.,no,1, by1aag 5/1850, b11.296-297); Oak Wichmann: a .w., bl.94.

l84)V.R.85/50-V.R.90/50; adV.R.90/50; V.R.91/50-V.R.

93/50; V.R.95/50-V.R.96/50; V.R.99/50; V.R.l00/50;

V.R.102/50; V.R.104/50; V.R.l06/50. (S.A.Argief- stukke, Tvl., no.l, bylae 7(a)- 7(r), bll.296-315) 9 R.l97/50; R.l98/50. (Transvaalse Aryiefstukke,1850- 1853, b11.9-10 en 11 onderskeidelik .

18 5)Vo1ksraadsnotu1e, Lydenburg, art.30, 23 Mei 1850.

(S.A.Argiefstukke, Tv1., no.l, b1.131). Oak R.213/

50g Kopie van Algemene Bekendmaking i.v.m. komman- dant-generaalskap, d.d. 23 Mei 1850. (Transvaalse Argiefstukke, 1850-1853,, bl.28).

By ·n ontleding van die inhoud van die inge- stuurde memories kan t ot een baie belangrike gevolgtrek- king gekom word wat duidelik aant oon wat die war e aard van die staat shoofskapvraagstuk was en in watter lig di e hele kwessie beskou is. Di e vraag waaroor die volk

hull e moes uitspreek was doodeenvoudig of daar n kom- mandant-generaal moes wees of nie. Die memories t oon

egter dat dit vir die volk n kwessi e was wie die hoogste gesag moes voer: di e Kommandant-generaal of die Volks- raad! Byna sonder ui tsondering verkl aar di e een groep dat dit hul le begeerte i s

"dat er geen hooger regerings vorm sal opge:reg worden i n onse midden al s de Volksraad9 "l 66J dat hull e ni e sal gedoog

"dat er op nieuw een Hoofd, onder weljcgn)naam dan ook, over ons zal aangestel d worden;,

·r

dat hul l e nooit sou kon t oelaat

"dat er een kommandant generaal of h.oofd)komman- dand over ons aangestel d zal worden; "l~8

ander

"ziet een gevaar in een ewegduren genneraal , want door eenneg kwaay jongken kwaat gepleegen wor~

den 9 ¹¹189) ens.

Al hi erdie memories verklaar hul le ook teen Pretorius

I

terwyl di e t en gunst e van die kommandant- generaal skap onomwonde verkl aar dat hul le vir Pretorius in die pos wou si en. Een van di e memories ten gunste van di e her-

st el van die kommandant- generaal skap st el hulle saak as volg~

" . ... zoo i s het dat wy, ondergeteekende, de nood- zaakl ykheid in ziet dat daar zoodanig een ~erzoon

zal bestaan, en kiest tot dien einde de We(l)Ed, Heer A.W.J.Pr etorius , om rede nooi t eenig land i s

regeer t zonder een behoorlyk krygsbestier, en wy van Genesi s tot in Openbaring J ohannes in den By- bel l ezen kunnen dat zoodani g per zoonen moet en bestaan zal t ot de voleinding der weerel d; en wan- neer wy zooda.nig een best ier missan rnoet , zoude wy ons voor elk nabuurig volkstam moeten schamen di e ons daar in overtref , en wy ons zelve verzwak~e

dat all e naties op ons den einde zal vertreden."l90) Di t was besl i s ·n aenvoudige, maar bai e nugt er e si ening van di e saak.

l86)V.R.85/ 50 (kyk hierbo, voetnoot 184). 187 )v.R.86/50 (ibi d. ).

188)v.R. 90/50 (ibid.).

189)adV.R.90/ 50 (ibid, ), 190)V. R.l02/ 50 (ibid,).

'

Uit hierdie memories wil dit blyk asof die publi ek die kommandant-generaalskap of boofkommandant- skap definitief met TI uitvoerende r egeringshoof vereen- selwig het, en dat bulle bo alles geen duidelike besef van di e funksies en bevoegdhede van so •n amptenaar ge- had bet nie, Die kennis wat bulle wel daarvan gedra het, was enigsins verwronge; kennis wat bulle uit eie ervaring opgedoen het t oe die milit~re hoof noodge-

d~onge op die voorgrond moes tree om ten del e vir die gebrek aan •n ui tvoerende gesag te vergoed, waardeur die indruk, veral onder l ei ding van Maritz, Burger en BUhr- mann, st ewig posgevat het dat die Volksraad en di e mi- lit@re hoof mekaar se te~standers is en dat die regs- ring alleen deur die een of die ander kon pl aasvind.

Die memori es sowel as die besluit van die Volksraad was di rek teen Pretorius gerig, veral omdat die Volksraad kennis gedra het van die sterk onderst eu- ning wat Pretorius van die kant van die burger s van

die Oranjerivier- soewereinitei t ontvang het, waardeur bulle bevrees was da t as Pretorius i n Transvaal i n •n magsposi sie geplaas sou word, dit bulle later in moei-

l ikhede met die :I:ngelse kon dompel. Dit i s dan ook geen wonder dat die Lydenburgse Volksraad in dieselfde asem, toe bulle die kommandant- generaal skap op 23 Mei finaal af geskaf het, beslui t het om die publ iek te waarsku om die besluite nie t e oortree nie,

11en den door bet Britsch Gouvernement en ons be- paalde limiet, dat is den Vaalrivier, niet te ver- breeken, en geen bemoeyingen van oorlog of anderen zaaken van dien aard over de gezegden Vaalrivier te bewerken of behulpzaam t e zyn."

Landdroste, kommandante en veldg:ornet te is aanges@ om ten strengst e oor die publiek toesig te hou dat die be- sluite nie oortree word nie, en bulle moes

"vooral waakzaam zyn .. . op het houden van brief- wisseling over onzen l imieten, en zullen zy allen verdachten briefwissel ing volgens bepaling van den

33

Artikelen aan den bevoegden r egt er ter hand stellen."

Die Volksraad het seker •n vermoede gehad dat Pretorius

TI brie£wisseli ng met die Oranjerivier-soewereiniteit on- derhou het. Of hy toe al met die Britse outoriteite in korrespondensie was, i s nie duidelik nie, maar dit is bekend dat hy minder as TI maand na di e vergadering aan Majoor Warden in Bloemfontein geskrywe bet in

verband met sy toekomstige voornomens. 19l)

Hoewel Pretorius nie meer lid van die Volks- raad was nie en hoewel hy oak geen pas onder die Volks- raad beklee het nie, was daar baie Transvalers wat na hom as hulle leier opgesien het en het hy meer as een keer namens die hele bevolking van Transvaal opgetree, selfs nag voor die finale besluit van die Volksraad op 23 Mei geneem was. Op 21 Maart 1850 het n aantal inwoners van Marice hom versoek om onmiddellik daarheen te kom omdat

11

WY

heir (sic!) regeerenloos is. 1119 2 )

Op 1 April 1850 het Pretorius n publieke bekendmakingy deur hom as kommandant-generaal onderteken, uitgevaar- dig, waarin hy verklaar dat hy op versoek van n Raads- lid, drie veldkornette en 90 ander inwoners van Marico daarheen ontbied is om aldaar stappe te doen in be- l ang van die openbare veiligheid, en dat daar reeds

11 twee Enge(l)sche officieren zyn doorgegaan naar binnenlandwaards en or nag staad te komen, en dat door de regeringloosheid aldaar zulks niet tegen worde gegaan, zoo heb ik my voorgenomen de 8ste dezer van hier naar derwaards te verryze, en daar- toe roepe ik op zooveele leeden van de Ed. Volks- raad ik beryke kan om op aanstaande Zaturdag al- hier ter myner plaatze te weezen •.. en zooveele publiek als belangstelle in onze wilvaard ten ein- de maatregelen te neemen den publieke vyligheid betreffonde, 11 193)

Selfs as gewone burger het saaklikheid ingosien om in de staatshoof op te tree.

Pretorius hier die nood- die plek van n nie-bestaan- Op 15 April 1850 het Potgie - t or aan Pretorius n brief gerig waarin hy Pret orius nag as kommandant-generaal adresseer. 1

9

4 ) Op 6 Mei 1850 het

l9l)R.215/50: Pretorius aan Warden, d.d. 18 Junie 1850. (Transvaalse Argiefstukke,l850-1822, bl.JO). Prel- l er (Andries Pretorius, bl.373) verklaar dat vroe- ere ko~respondensie wel pl aasgevind het.

l9 2 )R.201/50: Prov. veldkornet J.W.van der Merwe e.a. aan Pretorius, d.d. 21 Maart 1850. (Transvaalse j\.rgiefs~_ll-~jre..L 18 50-185 3, b1l. 17-18). Kyk oak ·

R.202750: Pretorius se antwoord op hierdie brief, d.d. 28 Maart 1850. (Ibid.,bl.l8).

l 93)R.204/50: Publieke bekendmaking van Pretorius, d.d.

1 April 1850. (Transvaalse Argiefstukke, 1850-1853, bl.20).

l94)R. 206/50: Potgieter aan Protorius, d.d. 15 April 1850. (Ibid., bll.21-22). Potgieter onderteken hierdie brief ook as hoofkommandant.

kornmandant A.H. Stander van Marico •n arnptelike verslag

in verband met

sake van

die openbare

veiligheid

aan Generaal-Commandant Pretorius gestuur

in

plaas van aan die Volksraad. 195 ) Op

6

Februarie

1850

stuur Pretorius

•n brief van bedanking

narnens

al die

Transvaalse gemeen-

tes aan ds. A.Murray van Bloemfontein vir die besoek wat hy

aan

Tran

svaal gebring

het. 1 9 6 )

11. Volksraad

verplig

om tydelike

Kommandant-genera

a

l

aan

t e s t e 1. ·

-.

· ·

Die Lydenburgse besluit

van 23

Mei

het geen tevredenheid aan die Pretorius-ondersteuners en voorstan- ders

van

die kommandant-generaalskap

gegee

nie en

ge- volglik

ook geen einde aan die politieke onrus

gebring

nie. 1 97 )

Aan

der

omstandighede

sou

die

Volksraad e

g

ter

v

&w

ing

om

die weg wat

hulle

so

sorgvuldig

toegemaak het,

weer

gedeeltelik oop te

stel, naamlik

die dreigende

op-

stand van Secheli in Wes-Transvaal en

ander ~turelle­

stamme in ander

dele

van die Republiek. Die verwagte op- stande het tot

gevolg

gehad dat versoeke

uit

Potchef- stroom, Marico en

Lydenburg

by die Volk

s

r

aad ingekom het

om kommandante

in

die onderskeie distrikte

te mag

ki

es.

Hierdie versoeke is

toegestaan198 )

en daarmee het

die

Volksraad feitlik die opening

gelaat

vir die latere ver- pligte aanstel

l irig

van

vier

kommandante-generaal.l99) Die dreigende naturelle-onluste het

so

onrusbarend voor- gekom en die agi tasie

van

die burgers

ten

gunste van •n kommandant-generaal het so

sterk geword, dat die

Volks- raad in Oktober verplig

was

om ten

spyte

van

alle

vroe- ere besluite vir

Pretorius as

tydelike

kommandant- ge

n

e- raal

aan te

stel.

Die

aanstelling sou

alleen

geld

"om

werkzaam te weezen tot op de wal van Vaal Revi

er"

l95)R.209/50:

Ko:rmndt. Stander aan Pretorius,

d.d.

6

Mei 18

50. ( Ibid

. ,

b 11. 2 5-2 6

) .

l9 6 )R.I93/50g

Pretorius

aan

ds.

A.Murray,

d.d.

6

Feb.

1850. (Ibid.,

bll.5-7). Waarskynlik het

Pretorius hier

opgetree

as

lid van die Kerkkommissie

(kyk

R.l96/50: Pre tori

us

e.an

;'den

Christelyke Gemeente,"

d.d. 26 Feb.l850

-

Transvaalse Argiefstukke,l850-

1853,

bl.S).

l97)Vgl.

Wichmann~ t.a.p., bl.95.

l9 8 )Volksraadsnotule,

Lydenburg,

artt.Jl en 32, 24

Mei

1850.

(S.A.Argiefstukke,

Tvl.~

no.l, bl.l32).

en sou duur tot op 15 Januarje 1851, op welke datum •n Volksraads- en volksvergadering te Elandsrivi er sou plaasvind. Die laasgenoemde vergadering is bel~ met die doel

"om als dan zoodanige maatregelen te neemen die tot bestwel van land en volk strekken kan en tot / wederzydsche tevredentheid onder het publiek. "

Op aandrang van die teenwoordige publiek het die Volks_.

raad besluit om weereens aan die inwoners van die Re- publi ek die gel eentheid te gee om hulle teen of ten gun- ste van •n kommandant- generaal onder gesag van die Volks- raad uit te spreek, en indien wel, om op gemelde datum deur middel van kieslyste bekend te maak wie hulle tot die amp verkies. Die kownandant-generaal sou intussen optr ee o'oreenkomf;tig die Instruksie wat deur die Natalse Volksraad

neergel~

is. 200)

Verder is besluit dat alle persone en partye

"die kwessies met elkander hebbe"

op 15 Jarmarie 1851 voor die Raad moes verskyn, gewapend met getuies en dokumente. Na die datum sou geen klagtes meer aanvaar word nie maar sou alle sake deur TI hof be-

')01) slis moes word.~

12. Volk ten gunste van permanente Kommandant-generaal. Aanstel ling van vier Kommandante-generaal deur die Volksraad,

Toe die ingekome memories te Elandsrivier on- dersoek is, het dit geblyk dat die meerderheid ten gun- ste van ·n permanents kommandant-generaal was. Sommige verklaar dat hulle vir Pretorius as

"blyvende ginneraal •.. onder het gezag van den Ed. Raad"

wou

h~;

²⁰²

)an der

^{sien die vol str} ekte noodsaaklikheid in

"dat er een Commandant generaal moete bestaan onder

instruktie van de Ed. Volksraad;"203)

nog ander skrywe op 22 Desember 1850 aan Pretorius dat

l 99)Wichmann: a .w., bl.95 ; Van Heerden: Die Kommandant- Generaal in die Geskiedenis van die S.A.R. , bl.e7. 200 )Volksraadsnotul e, Potchefstroom, artt.2 en 4, 16 Okt.

1850. (S.A.Argiefstukke, Tvl., no.l , bll.l46-147).

Alle burgers ouer as 15 jaar kon hulle stem uit- bring (ibid. ,art. 3).

201 )Ibid. , art.5.

202 )v.R.l28/50. (S.A.Argiefstukke, Tvl. , no.l , bylaag 30c/1850, bl. 348).

20 3)v.R.l37/50. (Ibid.,bylaag 30g/ 1850, bl. 352) .

"het bent by onst onbekend wat lant of volk ken be- staan zonder een opperhooft."204)

Die Volksraad het di~ ondersoek van die memories nie self onderneem nie, maar om

"de verdeeltheeden en tweedragt die er nu in na deze magt voorkomen die door de meerderhyd -der looten zeeker ontevredenheyd zoude veroorsaken, i s de Raad overgegaan om een plan te vinden om alle parteyen, zoo van het publiek en Cormnandanten en Veldcornets, (te vrede te stellen, en) heeft ' t ter overwegenge en beraming in handen van den 2 Landdrosten, Commandanten en Veltcornets met ge- noegen der tegenwoordigen publiek gegeeven."

Die krygsraad kon, na deeglike oorweging van die memories geen beter middel gevind het as om \ die benoeming van

vier kommandante-generaal, almal gelyk in rang, elkeen vir •n bepaalde gedeel te van die Republiek, aan te be- veel nie. Hierdie aanbeveling is deur die Raad goedge- keur.205) Die aanstellings was as

volg~

W.F.Joubert vir Lydenburg, A.H.Potgieter vir Zoutpansberg, A.W. J . Pretorius vir Magaliesberg, Mooirivier en n gedeelte van Marice en J.A.Enslin vir n gedeelte van die Marico- bewoners wat hom as sodanig verkies het,206 )

"dog wel t e verstaan al le onder het gesag en instruktties van den Eedele Volksraad."

Die benoeming van vier kommandante- generaal het niks met n idee van terri toriale verdeling van die Transvaal se Republiek t e doen gehad nie, maar

"was bloat en alleen ·n poli tieke r edmiddel ui t lastigA partyskappe, wat • . . sy oorsprong en be- staansrede gevind het in di e volg nie soseer van beginsels of begrippe nie as van ~ersone, op pre- sies dieselfde wyse en om dieselfde redes as waar- om voorheen getrag werd om die moeilikheid te be- sweer deur die pos van Kommandant-generaal tyde- lik af te skaf." 207)

20

4)R.246/50~

(Transvaalse Argiefstukke,l850-l853, bll, 55-56) .

20 5)Volksraadsnotule, Elandsrivier, artt. 3 en 4, 15 Jan. 1851. (S.A.Argiefstukke, Tvl., no.2, bl.4).

206 )Enslin was die kandidaat van n godsdienstige groep in Marice - die sg. Jerusalem-gangers (Engelbrecht~

Staatkundi .e Stromin e in Transvaal in die ·are l 36-l 57.- Hervormde Teologiese Studies, jrg,5, afl.3, bll.l6-l7). Kyk ook Engelbrecht se artikel oor die Jerusalem-gangers in Almanak van die Neder- duitsch Hervormde Kerk van Afrika, 1947.

20 7)Preller: Andries Prctorius, bll.407- 408; Vgl. oak Wichmann: a.w. , bl,96; KrUger: a.w., bll.ll5-ll6).