Bestek '81 en Weerwerk '85

(1)

socialisme en democratie, nummer 4, april 1981

Foto van de maand 166 Dolf Toussaint

Sociaal-economische vraagstukken 167 Hans Kombrink

Bestek '81 en Weerwerk '85

Bestek '81 bevat de doelstellingen van het kabinet-Van AgtlWie- gel. Het streven was er op gericht deze aan het eind van de rege- ringsperiode gerealiseerd te hebben. Wat is er van terecht gekomen? Wat niet?

Hans Kombrink gaat een en ander na en vraagt zich af welke les de PvdA daaruit kan leren.

Democratisch-socialisme 177 Ger Verhoeve

Om de vernieuwing van de Franse socialistische partij De Franse presidentsverkiezingen naderen. De strijd zal waar- schijnlijk gaan tussen de huidige president Giscard d'Estaing en François Mitterrand, de leider van de socialistische partij, de Parti Socialiste. Sinds De GaulIe en de Vijfde Republiek heeft deze partij een enerverende ontwikkeling doorgemaakt. Een eigentijdse ge- schiedschrijving.

188 Bram Stemerdink

De sociaal-democratie en het vraagstuk van oorlog en vrede De vrede en veiligheidsdiscussie binnen de sociaal-democratie heeft een lange geschiedenis; reeds van voor de Eerste Wereld- oolog. Aan de hand van citaten uit het verleden gaat Stemerdink na hoe deze discussie zich ontwikkelde en hoe de sociaal-democratie de loop van de geschiedenis ermee beïnvloed heeft.

Signalementen 199 Komma

Idee '66

Boeken

204 Paul Friese over Niet bij puinruimen alleen. Economische crisis en socialistische politiek in Nederland.

208

Pen op papier

Het verval van een politieke partij Het verval van een discussie

(2)

I I I I I

I I I I I I , I I I I I I I

Het PvdA con- gres van fe- bruari 1981:

gaat de leef- eenheid de

hoeksteen worden van de nieuwe sa- . menieving?

(vriJ naar het CDA) - Dolf Toussalnt

socialisme en democratie, nummer 4, april 1981 166

ecol1

vraa~

1

(3)

socIaal- economische vraagstukken

socialisme en democratie, nummer 4, april 1981

Hans Kombrink

Bestek '81 en Weerwerk '85

Wordt het beleid van het kabinet- Van Agt/Wiegel voortgezet of kunnen an- dere wegen worden ingeslagen? Die vraag is bij de verkiezingen van 26 mei aan de orde. Het gevoerde beleid staat ter discussie. Daarover dient verantwoording te worden afgelegd.

Gewoontegetrouw probeert het CDA aan de verantwoordingsplicht te ont- komen, maar de benoeming van Van Agt tot lijsttrekker laat de christen-democraten weinig keus. De zittende premier kan niet campagne voeren en tegelijk net doen alsof hij een nieuweling is in de politiek. Van Agt lijkt die rol dit keer ook niet te zoeken. Hem is er kennelijk veel aan gelegen de samenwerking met de VVD te continueren. Hij vraagt daarvoor van de kiezers het groene licht.

Deze situatie - m.i. een gezonde ontwikkeling in de Nederlandse politiek - maakt een terugblik op ruim drie jaar beleid van het kabinet-Van Agt alleen maar zinvoller. Wat beoogde men met dat beleid te bereiken, welke middelen werden daarvoor gekozen? Zijn er resultaten waar het kabinet op kan bogen? Waar heeft het gefaald en waarom? Zo'n analyse kan de progressieve partijen in de komende campagne ten goede komen. Zo'n analyse kan ons ook verder helpen bij het uitzetten van een andere koers.

Bestek '81: doelstelling en filosofie

Meer dan in het regeerakkoord dat aan dit CDAlVVD-kabinet ten grondslag heeft gelegen zijn de doelstellingen van het regeringsbeleid te vinden in de nota Bestek '81. Samengevat waren dat de volgende:

a. de werkloosheid teruggebracht tot een niveau van 150 000;

b. het tempo van de inflatie verlaagd tot twee à drie procent per jaar;

c.

de rendementspositie van het bedrijfsleven verpeterd, uitgedrukt in een wenselijk geachte daling van de zogeheten arbeidsinkomensquote met één procentpunt per jaar;

d. de bedrijfsinvesteringen toegenomen;

e. het aandeel van de collectieve lasten in het nationale inkomen gestabili- seerd; het overheids-financieringstekort teruggedrongen tot vier à 4,5 procent van het nationale inkomen;

f. de inkomensontwikkeling dient gematigd te zijn, maar de koopkracht van de lagere en mindeninkomens zou gehandhaafd kunnen worden.

De meeste van deze doelstellingen werden tevens beschouwd als instrumenten voor het bereiken van andere doeleinden. Een grote onderlinge samenhang werd verondersteld. Voor zover de Bestek-doelstellingen kwantita- tief werden geconcretiseerd waren ze direct gerelateerd aan de toen bestaande verwachtingen omtrent de economische groei. Werd in de zogehe- ten één procentsnota van het kabinet-Den Uyl nog uitgegaan van een groei van het nationale inkomen van 3³/4 procent per jaar, in Bestek '81 werd een groeipercentage van drie aannemelijk geacht.

Wat was nu de filosofie van Bestek '81? Deze dien ik in het kort te sc het-

(4)

I I I I I I

¹

I

¹

I I

1

I I

sen alvorens te kunnen in gaan op de mate waarin deze beleidsvoorne- mens zijn gerealiseerd.

Centraal stond de stelling dat vanaf het eind van de jaren zestig de arbeidskosten te sterk waren gestegen en dat daardoor de bedrijfsrendementen te sterk onder druk waren komen te staan. Dat zou tot een afname van de investeringsbereidheid hebben geleid. En dat zou op zijn beurt negatief hebben uitgewerkt op de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Bestek '81 voerde de stijging van de arbeidskosten op twee factoren terug. Ten eerste was het directe arbeidsloon meer toegenomen dan de produktie per wer- kende, de arbeidsproduktiviteit. Het arbeidsinkomen was daardoor toegenomen ten koste van de overige inkomens (winst, rente, e.d.). De tweede factor is gecompliceerder. In deze redenering was de collectieve sector het beginpunt. Door verhoogde belastingen premiedruk ten behoeve van de collectieve sector waren de bedrijfsrendementen op twee manieren onder druk komen te staan. Enerzijds dienden de werkgevers meer af te dragen aan de schatkist en de sociale fondsen. Anderzijds probeerden de werknemers door looneisen aantasting van hun besteedbare inkomen te voorkomen. Op indirecte wijze had de groei van de collectieve sector dus een sti- mulerende invloed op de stijging van de arbeidskosten. Dit is het bekende proces van de afwenteling. Bestek '81 meende dat hieraan een einde moest komen.

Bestek '81 schetste ook de problemen van de toekomst. Zo zou in de jaren tachtig de groei van het arbeidsaanbod veel groter zijn dan in de jaren ze- ventig. De vraag naar arbeidsplaatsen zou sterk groeien. Nieuwe arbeidsplaatsen zouden volgens Bestek '81 in de marktsector moeten ontstaan.

Ten tweede zou in de jaren tachtig veel moeten worden geïnvesteerd in de vervanging van oude machines die zo'n vijftien jaar tevoren in het produk- tie-apparaat waren opgenomen. Ten derde zou een verslechtering van de betalingsbalans te verwachten zijn. Geïmporteerde energie zou duurder worden terwijl de gasuitvoer zou teruglopen. Het zo ontstane 'gat' op de betalingsbalans zou alleen met een versteviging van de concurrentiepositie van de Nederlandse export kunnen worden gecompenseerd.

De Bestek-nota vatte de problematiek en de te volgen koers als volgt sa- men: 'Onze samenleving staat daarom in de eerstkomende tijd voor be- leidskeuzen van fundamenteel belang. Om verder afglijden te vermijden, dient de internationale concurrentiekracht van de bedrijven te worden ver- sterkt. Vooral door beperking van de kostenstijging moeten redelijke rende- menten worden hersteld, hetgeen - mede in het licht van de acute moei- lijkheden die zich in de afgelopen jaren in tal van bedrijven en sectoren hebben gemanifesteerd - van onmiskenbare betekenis is voor de werkge- legenheid en de investeringen. Door versterking van de positie van de be- drijven zal de werkgelegenheid in de marktsector weer kunnen gaan toene-

men' (Bestek '81, blz. 17).

Het kabinet-Van Agt/Wiegel was van oordeel, dat voor zijn program steun gevonden zou kunnen worden in de samenleving. Bestek '81 besteedde daaraan echter slechts weinig woorden: 'Meer in het algemeen zij bena- drukt dat voor het bereiken van de doelstellingen op middellange termijn van essentiële betekenis is dat ter zake van verhoging van nominale inko- mens en prijzen een bijzondere terughoudendheid wordt betracht. Dit ver- onderstelt d,at het geschetste beleid door brede lagen van de bevolking wordt gedragen. Het kabinet zal zich inzetten om die steun te verwerven, in de overtuiging dat alleen langs de aangegeven weg een evenwichtige ver- dere ontwikkeling van de nationale economie is te bereiken' (blz. 21).

ecor vraa!

sc

(5)

De beperktheid van het Bestek-denken

Dat de Bestek-politiek op veel verzet is gestoten lag zeker niet in de laatste plaats aan de politieke kleur van het kabinet dat het ten uitvoer legde. Be- langrijker was echter de inhoudelijke kritiek op het Bestek-denken. Zowel de analyse van de problemen als de voorgestelde beleidsaanpak ontmoette veel bezwaren. De Bestek-analyse werd te eenzijdig geacht. Te weinig was het verband gelegd met de ontwikkelingen in de internationale economie.

Voorts - en daar richtte de kritiek zich het meeste op - ontnam de grote nadruk op de ontwikkeling van de arbeidskosten als bron van alle kwaad de regering het zicht op het belang van andere ontwikkelingen, zoals die aan de vraagzijde van de economie, de technische ontwikkeling, de internationale produktieverplaatsing, en werden in deze analyse de positieve effecten van de collectieve sector veronachtzaamd.

De aanbevolen aanpak werd in meerdere opzichten bekritiseerd. De bezui- nigingen in de collectieve sector zouden negatief op de economie uitwer- ken. De solidariteit in de samenleving waar het kabinet-Den Uyl zo'n nadruk op had gelegd en die voor het uitvoeren van een matigingspolitiek onontbeerlijk is, zou erdoor onder druk komen te staan. In plaats van be- paalde groepen (werkenden in de collectieve sector dus) bovenmatig te treffen was het beter de inkomensgroei over de gehele linie te matigen. Bo- vendien stoelde de bezuinigings- en matigingsoperatie sterk op de verwachting dat het particuliere bedrijfsleven de hierdoor ontstane financiële ruimte te baat zou nemen om meer te investeren. Zekerheid hierover bestond echter geenszins en het kabinet droeg ook geen instrument aan om deze zekerheid te scheppen. In de taal van het kabinet-Den Uyl: Bestek '81 sneed de band tussen inkomenspolitiek en hervormingspolitiek door.

Het accent van het Bestek-beleid lag ook erg op globale macro-economische maatregelen. Voor gericht beleid was geen ruimte. Het vertrouwen in de werking van vrije markt-mechanismen was onbegrensd. Hieruit sprak de neo-klassieke economische visie waarop de achterliggende analyse berust- te.

Uiteraard ondersteunde een ieder de doelstelling van het kabinet om de werkloosheid terug te dringen. Maar de gekozen weg werd eenzijdig gevonden. Het optimisme van het kabinet over de ontwikkeling van de werkgelegenheid in het bedrijfsleven werd niet gedeeld. In de meeste industrielanden was die in de jaren zeventig afgenomen. Nederland nam wat dat betreft geen bijzondere pOSitie in. In West-Duitsland was zelfs tussen 1970 en 1978 de totale werkgelegenheid teruggelopen. In Nederland was in die- zelfde p'eriode per saldo nog een kleine toename gerealiseerd, voorname- lijk echter in de quartaire sector (niet-commerciële dienstverlening). Het kabinet wilde juist die bijdrage van de quartaire sector sterk verminderen, teneinde de stijging van de collectieve lasten terug te dringen.

Het falen van Bestek '81

Er bestaat, bijna drie jaar na publikatie van de regeringsnota, nauwelijks verschil van mening over de vraag of de Bestek-doelstellingen zijn gerealiseerd. Dat zijn ze namelijk niet. In geen enkel opzicht. De werkloosheid is niet tot 150 000 gedaald, maar sterk opgelopen tot op dit moment al ver boven de 300 000. De stijging onder het kabinet-Van Agt/Wiegel was groter dan die onder het kabinet-Den Uyl. De inflatie verminderde niet tot het gewenste niveau van twee à drie procent, maar liep op van 4,5 procent (het cijfer waarmee het kabinet-Den Uyl was geëindigd) tot ongeveer zeven procent. De tweede olieprijsstijging was aan deze ontwikkeling niet geheel vreemd. De bedrijfsrendementen verbeterden niet. Integendeel, maar er moest een ander doel mee gediend worden. De arbeidsinkomensquote

(6)

I

I I

I

11

I

1 1

1

1 1

'I I I

1

I

(waaraan dit door het kabinet werd afgemeten) daalde niet met één procent per jaar, maar steeg met meer dan dat. Met meer ook dan onder het kabinet-Den Uyl. Het aandeel van de investeringen in het nationale inkomen steeg niet, maar nam af. In 1981 zal de daling van de investeringen zelfs 6,5 procent bedragen.

Het aandeel van de collectieve lasten in het nationale inkomen bleef niet gelijk, maar nam met ongeveer één procent per jaar toe. Dat is ongeveer net zoveel als onder het kabinet-Den Uyl. Bij een veel lagere economische groei realiseerde het kabinet-Van AgtJWiegel de zogenaamde linkse norm van Duisenberg uit 1976. Niet alleen de lasten stegen (d.w.z. belastingen, premies en niet-belastingmiddelen), maar ook de uitgaven, waardoor het financieringstekort sterk toenam. Het was onder Den Uyl gestegen van 1,2 procent in 1973 tot vier procent in 1977. Onder Van AgtJWiegel liep het op tot naar verwachting 7,5 procent in 1981, tenzij alsnog nieuwe forse bezui- nigingen worden doorgevoerd. Maar ook dan zal het tekort vermoedelijk niet lager komen te liggen dan 6,5 procent. Daarbij moet worden bedacht dat tussentijds de definitie van het tekort is gewijzigd: er is daardoor in de sfeer van de lagere overheden 0,5 procent 'weggewerkt'. Op grond van de oude definitie zou het tekort op acht procent uitkomen en sterker zijn gestegen dan onder het vorige kabinet het geval was. De Bestek-doelstelling werd in elk geval geheel niet gehaald. In de eerste twee jaren van het kabinet-Van AgtJWiegel stegen de reële inkomens van de modale werknemer (incl. incidenteel) met resp. drie en twee procent. Dat werd en wordt onge- daan gemaakt door een daling in 1980 en 1981. Per saldo was de inkomensontwikkeling derhalve 'gematigd'. De doelstelling om de koopkracht van de lagere en middeninkomens te handhaven werd echter steeds minder gerealiseerd. De poging een stijging van de reële loonkosten per eenheid produkt te voorkomen mislukte. De loonkosten bleven met twee à ^vier procent stijgen, wat betekent dat deze stijging de toename van de arbeidsproduktiviteit te boven bleef gaan.

Het Bestek-beleid is derhalve volkomen mislukt. De meer dan tien miljard gulden die op de collectieve uitgaven werden bezuinigd, doen daar niets aan af. Dit falen is deels een gevolg van het gevoerde regeringsbeleid, deels de weerslag van de internationale economische ontwikkeling. De eer- lijkheid gebiedt te zeggen dat ook wanneer de PvdA zou hebben deelgeno- men aan de regering, die laatste factor zijn uitwerking op de binnenlandse economie niet zou hebben gemist. Het nationale inkomen groeide niet met drie procent per jaar, maar bleef door de daling in 1980 en (te verwachten) in 1981 gemiddeld ongeveer constant. Vanzelfsprekend worden de economische mogelijkheden daardoor ernstig beperkt. Het betekent dat we per jaar niet ongeveer negen miljard rijker zijn geworden, maar gemiddeld op een soort collectieve nullijn terecht zijn gekomen en sinds vorig jaar zelfs achteruit gaan. De regering heeft deze ontwikkeling niet kunnen bijbenen.

De Bestek-doelstellingen hadden in deze omstandigheden alleen gerealiseerd kunnen worden indien een veel grotere bezuinigingsoperatie zou zijn uitgevoerd: niet tien miljard, maar minstens het dubbele en vermoedelijk nog meer. De regering heeft dat niet aangekund of aangedurfd.

Een belangrijke oorzaak van het veel lager uitvallen van de groei van het nationale inkomen is gelegen in het feit dat de wereldhandel veel minder is gegroeid dan aangenomen werd. De Nederlandse economie is veel meer dan die van grotere landen als Duitsland en de VS op de export gericht.

We ondervinden daardoor in veel sterkere mate de effecten van de ups en downs in de wereldhandel. Bestek '81 ging uit van een gemiddelde toename met zes procent. Over 1980 en 1981 deed en doet zich echter geen stijging voor, wat uitdrukking is van de internationale recessie. De proble-

econ

vraa~

soc d

(7)

men in de Nederlandse economie zijn er zeker voor meer dan de helft aan toe te schrijven. Dat betekent n:et dat het gevoerde beleid niet voor die ontwikkeling mede-verantwoordelijk is. De internationale teruggang is immers mede het gevolg van het financieel-economisch beleid dat de westerse landen gevoerd hebben. Dat betreft vooral de reactie op de nieuwe olieprijsstijging van 1979 en 1980. Inflatiebestrijding werd toen vooropgesteld. De 'recycling' van de aan de olieproducerende landen betaalde dollars naar de westerse economieën werd in tegenstelling tot na de crisis van 1973 niet bevorderd. Het voeren van een stimulerend beleid werd afgewezen. De nationale economieën dienden zich aan de verminderde mogelijkheden aan te passen. In de meeste landen werd daartoe niet zozeer een inkomensbeleid gevoerd als wel een uitermate krap monetair beleid. Een aantal lidstaten van EEG en OESO beschikt niet over wettelijke mogelijkheden een inkomensbeleid te voeren of heeft daartoe niet de politieke wil. Maar bekend is dat een restrictief monetair beleid pas 'vruchten' afwerpt, wanneer het met veel krachtsvertoon gevoerd wordt. Het is een paardemiddel. De recessie die er door opgeroepen wordt, is extra groot. Een sterke toeneming van de werkloosheid doordat produktie en investeringen fors teruglopen onder invloed van de zeer hoge rente, is de prijs die ervoor betaald moet worden.

Het rentebeleid is een instrument dat immers niet alleen de consumptieve bestedingen treft, maar vooral ook de produktieve. Het is stellig waar dat Nederland te klein is om op te boksen tegen de krachten die in de VS, En- geland en Duitsland zijn ontketend. We worden er tegen wil en dank door getroffen. Maar onze regering heeft zelfs haar stem er niet tegen verheven.

Integendeel, het heeft het restrictieve beleid in EEG- en OESO-verband zelfs van harte ondersteund.

Dat staat in schril contrast met de teneur van Bestek '81. Daarin wordt op meerdere plaatsen gesuggereerd dat de regering juist internationale groei- bevorderende maatregelen gewenst vond. (Bijv. op pag. 13: 'Wij hopen en vertrouwen dat de betrokken landen in de komende maanden nadere maat- regelen ter bevordering van een evenwichtige groei zullen nemen. ' en op pag. 6: 'Het beleid moet tevens een bijdrage leveren aan internationaal op gang te brengen acties om de wereldeconomie te stimuleren'.) Het staat ook in contrast met de zorg die individuele bewindslieden de laatste maanden in toenemende mate over het verloop van de internationale economie uitspreken. En evenzeer tot de waarschuwingen die het Centraal Planbu- reau in zijn publikaties meermalen tussen de regels door heeft laten horen.

Van die zijden werden zowel de concurrentiestrijd op monetair gebied (die de rente oll1hoog drijft) als een internationale wedloop in matiging (die de bestedingen doet teruglopen en daarmee de produktie) riskant gevonden.

Het is niet het enige beleidsonderdeel waarop de regering inconsequent gehandeld heeft. Naarmate de tijd verstreek, werd een grotere nadruk gelegd op inkomensmatiging. In Bestek '81 werd nog uitgesproken dat internationaal en nationaal de effectieve vraag op peil dient te worden gehouden. 'Daarom zal een matiging van de kostenontwikkeling in Nederland niet mogen leiden tot het inzakken van de binnenlandse bestedingen' (pag. 6).

Later werd juist een neerwaartse aanpassing van de bestedingen noodzakelijk geacht. De regering heeft hier twee fundamentele fouten gemaakt.

In de eerste plaats heeft de regering de werkelijkheid miskend door te me- nen dat de bestedingen op peil gehouden konden worden. Tegelijk heeft zij slechts oog gehad voor de inkomensontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven. De inkomens die in de collectieve sector tot stand komen (ambtena- rensalarissen, uitkeringen, inkomens in particuliere bedrijven die voor over- heidsrekening produceren) leveren immers ook bestedingen op. Het is een politieke keuze welke inkomens men wil laten toe- of afnemen. Het is een

(8)

I I I I I

I

, I , I I I I

socIaal- economische

vraagstukken

verdelingsvraagstuk, waarin gekozen wordt op basis van politieke prioriteiten. Welnu, die lagen onder het kabinet-Van AgtlWiegel eerst bij de toename van de inkomens in het particuliere bedrijfsleven. Later werd deze koers verlaten en moest inkomensmatiging in alle sectoren de noodzaak van grotere bezuinigingsoperaties helpen voorkomen, Dat laatste was o.i.

beter beleid, maar het verkeerd leggen van de accenten in het begin - omdat geen beroep op de solidariteit werd gedaan - heeft de effectiviteit van deze koerswijziging ondermijnd. Omdat de algehele bereidwilligheid tot matigen sterk afnam, boden alleen loonmaatregelen nog soelaas.

Dit neemt niet weg dat ook de PvdA van oordeel was en is dat een stringent inkomensbeleid geboden is. Verslechtering van de concurrentiepositie door een te sterke kostenontwikkeling moet worden voorkomen, de collectieve voorzieningen moeten worden veilig gesteld en er moet ruimte voor een gericht investeringsbeleid geschapen worden. Een stringent beleid mag echter niet gelijk gesteld worden met een dictaat. Bovendien bestaat er een groot verschil tussen loonpolitieke maatregelen. Het is van groot belang dat een te voeren inkomensbeleid door de vakbeweging wordt geaccepteerd.

Of dat het geval is, hangt onder andere af van de wijze van lastenverdeling, maar ook van de aard van het werkgelegenheidsbeleid en van de mate waarin de positie van de werknemers in diverse opzichten wordt versterkt.

Het Bestek-beleid heeft van meet af aan bewust deze bredere context miskend. Conflicten met de vakbeweging konden niet uitblijven, In die situatie heeft de PvdA het treffen van loonmaatregelen onjuist en onverstandig gevonden. De getroffen maatregelen waren bovendien gedeeltelijk inhoudelijk verkeerd gericht. Ook de PvdA heeft enkele keren maatregelen bepleit, _ maar dan wel gericht op een aftopping van de prijscompensatie als onderdeel van een zich breder oriënterend, herverdelend en werkscheppend beleid. Onze alternatieven werden evenwel steeds verworpen. De verhouding tot de vakbeweging werd nodeloos verhard.

In de tweede plaats werd de ontwikkeling van de consumptieve bestedingen afgeremd (sinds vorig jaar treedt zelfs een daling van de consumptie op) zonder dat ervoor werd gezorgd dat de investeringsbestedingen bij overheid en/of in de bedrijven voldoende toenamen. Boven op de gedaalde internationale vraag kwam daardoor nog een plotselinge daling van de nationale vraag. Hier wreekte het zich dat het wenselijk geachte herstel van de investeringen geheel aan de marktmechanismen werd overgelaten. De regering maakte een ernstige fout door te volharden in globaal beleid in plaats van met behulp van gerichte maatregelen er voor te zorgen dat het wegvallen van de consumptie werd opgevangen door een toename van investeringen. Daardoor daalde de groei van het nationale inkomen meer dan noodzakelijk was en nam de werkloosheid buitensporig toe, Terwijl in Nederland de stijging van de werkloosheid na de recessie van 1973/'74 onder het EEG-gemiddelde bleef, ligt deze er nu duidelijk boven. Betere uitdrukking van het verschil in beleid zoals dat door het vorige en door het huidige kabinet is gevoerd, is er niet.

Dat de collectieve uitgaven en het financieringstekort zo fors zijn gestegen, zal gezien het bovenstaande geen verwondering wekken, Naarmate de economische situatie verslechtert, worden de lasten daarvan voor een fors deel afgewenteld op de collectieve sector. De belastingontvangsten verminderen naarmate consumptie en produktie afnemen. De uitgaven gaan om- hoog naarmate het aantal werklozen en arbeidsongeschikten met sprongen toeneemt en het toch nodig blijkt ook in de collectieve sector nieuwe werkgelegenheid te scheppen. Een stijgend financieringstekort is in een dergelij- ke economische situatie weliswaar niet zonder meer een ramp, maar het vervelende is dat, naarmate de staat meer moet lenen, de rente die in de

ecol

vraa

s

(9)

toekomst betaald moet worden sterk toeneemt. Voor datzelfde bedrag kunnen dan geen andere uitgaven worden gedaan: een deel van de ruimte ligt vast.

Tegenover het groeiende financieringstekort van de overheid staat een sterke terugval van de particuliere kredietverlening. De hoge rente, de verminderde afzetverwachtingen en de minder gunstige inkomensperspectie- ven zijn daarvan de oorzaak. Dit is veeleer het geval dan dat de huidige grootte van het financieringstekort andere vragers naar kapitaal uit de markt zou wegdrukken - het zgn. crowding-out, waarop m.L vaak een te eenzijdige nadruk wordt gelegd. M.L zou de overheid actief op de kapitaal- markt mogen opereren mits met het geleende geld maar zoveel mogelijk investeringen en produktie via de collectieve sector op gang worden gebracht. In de mate waarin zodoende de economie een groeiimpuls krijgt, kan de groei van het financieringstekort daarmee worden getemperd.

Het kabinet heeft zich, ten dele op grond van eigen beleidskeuzen, opge- sloten in een neerwaartse spiraal. Die leidt tot een steeds vergaander ver- mindering van consumptie èn produktie en daarmee van de werkgelegenheid, alsmede tot het steeds verder oplopen va'n het financieringstekort.

Elke nieuwe bezuinigingsronde zonder actief gericht beleid vergroot de problemen en roept een verdere vergroting van het financieringstekort op. Het is het toonbeeld van een deflatoire, recessie-bevorderende politiek, die geheel ingaat tegen wat de economische situatie van een verantwoordelijk kabinet vraagt. Ook in andere opzichten is het beleid inconsequent ge- weest. Ik heb reeds weergegeven dat de regering in Bestek '81 nog niets zag in de bevordering van de werkgelegenheid in de quartaire sector. In 1979 ging zij echter een andere koers varen en stelde een - overigens krakkemikkig - arbeidsplaatsenplan voor de quartaire sector op. Vice-premier Wiegel adverteerde zelfs op grote schaal met zijn aandeel in het geheel: de actie werk-winst die was gericht op versnelde vacature-vervulling.

Er kwam zeer weinig van terecht. Vermoedelijk geloofde het kabinet niet erg in zijn eigen koerswijziging. Recent hebben premier en vice-premier tenminste weer verkondigd dat werkgelegenheidsbevordering via de quartaire sector de foute weg is.

De PvdA en de actuele situatie

Zou de PvdA het de afgelopen jaren beter hebben gedaan? We hoeven er geen doekjes om te winden dat ook wij de afgelopen jaren met de nodige problemen zouden zijn geconfronteerd. Ook wij waren in 1978 optimisti- scher over het verloop van de wereldeconomie dan achteraf bezien ge- rechtvaardigd blijkt te zijn geweest. Ook wij zouden door ons gekozen doelstellingen niet in hun oorspronkelijke vorm hebben kunnen realiseren zonder een aanscherping van het beleid. Toch zou een kabinet met de PvdA het beter hebben gedaan. In meer dan één opzicht.

Ten eerste zou dat van meet af aan een krachtiger inkomens(herverdelend-) beleid hebben gevoerd. En voor de tenuitvoerlegging daarvan zou dat op meer steun uit de bevolking hebben kunnen rekenen. Ten tweede zou dat kabinet een zwaar accent hebben gelegd op hervormende maatregelen en op het ontwikkelen van instrumenten die de economie in de goede richting hadden moeten sturen. Het kabinet-Van AgtlWiegel heeft op dat vlak niets zelfstandigs gepresteerd. De premier heeft de betekenis van een hervormingsbeleid zelfs weggehoond. Oude voorstellen voor vermogens- aanwasdeling en postbank zijn praktisch onbewerkt blijven liggen. Nieuwe instrumenten zijn zelfs geheel niet ontwikkeld. Een PvdA-kabinet zou zeker de werkloosheidsontwikkeling niet op zijn beloop hebben gelaten, zoals nu feitelijk is gebeurd. Wij zouden een veel actiever gericht beleid hebben ge-

(10)

socIaal- economische

vraagstukken

voerd via de collectieve sector, mede ten dienste van de marktsector. Het middel van de arbeidstijdverkorting zou veel intensiever ter hand zijn genomen. Voorzover er bezuinigd had moeten worden op de collectieve uitgaven (en dat had zeker gemoeten) zou zo'n kabinet de accenten anders hebben gelegd. Tenslotte zou een regering met de PvdA hard hebben gewerkt aan de totstandkoming van een internationaal economisch stimule- ringsbeleid. Wij zouden ons zeker niet zo gewillig als Van Agt c.s. hebben laten meesleuren in de huidige neerwaartse trend.

Natuurlijk zou een regerende PvdA het niet vlekkeloos hebben gedaan. We zouden stellig ook fouten hebben gemaakt door in een aantal opzichten te traag te reageren. Het is ook niet zo dat we nu precies nog op dezelfde manier tegen de problemen aankijken als drie jaar geleden. Ook de PvdA is een aantal inzichten rijker geworden. Zoiets te erkennen is geen schan- de. De ernstige economische situatie geeft daar voldoende aanleiding toe.

Socialisme is alleen op basis van erkenning van de feiten te realiseren.

Een eventueel tweede kabinet-Den Uyl bevindt zich in een ongunstiger startpositie dan in 1977. Het kabinet-Van AgtlWiegel heeft daar niet weinig toe bijgedragen. Begonnen als puinruimer laat het zelf een ruïne achter.

Maar we zullen meer moeten doen dan 'puinruimen'. We zullen het hoofd moeten bieden aan nieuwe, en aan in intensiteit toegenomen oude problemen.

Globaal, maar vooral gericht beleid

De technologische ontwikkeling zal in snel tempo verder gaan en laat zich binnen onze kleine nationale economie moeilijk beheersen. Het proces van internationale produktieverplaatsing (onderdeel van een geweldige concurrentiestrijd) zal niet voor honderd procent te stoppen zijn. De opkomst van nieuwe industrielanden zal een toenemende invloed hebben op de econo- mieën van de westerse landen. Aan het grondstoffenfront zal het ook in de komende jaren onrustig blijven. Onze energie-export zal in de loop van de jaren tachtig teruglopen.

Bij elkaar genomen betekenen deze factoren verdergaande veranderingen in de structuur van de Nederlandse economie. We zullen dit proces actief moeten begeleiden zonder krampachtig te worden. Verliezen zullen gecompenseerd moeten worden door nieuwe activiteiten te ontwikkelen en onze sterke kanten te verstevigen. Ons exportpakket dat nu te eenzijdig is, zal moeten worden verbreed. Het energieverbruik in onze produktie zal moeten worden teruggedrongen. Gebeurt dat allemaal niet, dan zal onze export teruglopen en onze betalingsbalans ernstig verslechteren. Als gevolg daarvan zal de mogelijkheid om consumptiegoederen in te voeren afnemen. Onze koopkracht zal verder worden uitgehold en de werkgelegenheid zal sterk dalen. Daarom zal ook de PvdA een beleid moeten voorstaan dat de structurele problemen van onze economie onderkent en aanpakt; ook als dat niet volop nieuwe werkgelegenheid oplevert. Industriële produktie en export hebben een zelfstandig belang, los van de werkgelegenheid in die sectoren. Activiteiten daar dienen op een zodanig niveau te blijven dat er voldoende financiële ruimte overblijft en ontstaat om elders in de maatschappij voldoende nieuwe werkgelegenheid te scheppen. De afgelopen jaren is ons duidelijk geworden dat wie met te simpele economische relaties werkt, al snel bezig is lucht te verplaatsen en achterhoedegevechten te leveren.

De structurele problemen zijn zodanig dat het voeren van een globaal beleid volstrekt onvoldoende is. Natuurlijk kan daarvan niet geheel worden af- gezien. Een gematigde kostenontwikkeling is wel degelijk van belang voor de concurrentiepositie van de Nederlandse export, al was het maar defen- sief: voorkomen dat die positie slechter wordt. Een globaal beleid moet ook

econ

vraa!

sc

(11)

sociaal- economische

vraagstukken

op monetair gebied worden gevoerd. Dat beleid moet niet restrictief van aard zijn, maar de gewenste versoepeling moet wel het vereiste herstel van de investeringen bevorderen. Het accent zal echter vooral op het gerichte beleid moeten liggen. Dat houdt verband met de onderling zeer verschillende posities waarin de sectoren van onze economie zich bevinden. Maar tevens met het feit dat - zoals de Wetenschappelijke Raad voor het Rege- ringsbeleid zegt - het positieve effect van gericht beleid veel groter kan zijn dan dat van globaal beleid alleen. M.a.w., eenzelfde overheidsgulden kun je meer of minder effectief besteden. Bovendien vloeit de noodzaak van gericht beleid voort uit de internationale marktverhoudingen. Wie alleen op kostenmatiging mikt, zal zien dat het effect op verschillende manieren wegvloeit: door een relatieve positieversterking van de gulden, zodat de verwachte exportverbetering niet optreedt, door winstoverheveling naar elders als de winstvergroting al optreedt. De internationale concurrentiestrijd is immers vooral een prijsmargestrijd geworden ten gevolge van de afgenomen vraag. Maar het voeren van gericht beleid is niet eenvoudig. De overheid moet er de deskundigheid voor in huis hebben. Zij moet zelf inzicht ontwikkelen in marktontwikkelingen. Zij moet tot een goed samenspel zien te komen met het bedrijfsleven. De PvdA moet dat willen, maar het bedrijfsleven van zijn kant moet ook koudwatervrees overwinnen. Het moet zien dat het handhaven van tradities (afkerigheid van overheidsinterventie, wantrouwen in progressieve hervormingen) averechts zal werken en in strijd is met de eisen die een goede aanpak van de economische problematiek stelt. Progressief Nederland moet zich niet blind staren op theoretische perfecte planningsstructuren. Die dienen in de praktijk ontwikkeld te worden en daar hun nut te bewijzen. En het planden ken mag geen excuus zijn om niet nu reeds initiatieven te ontwikkelen die mensen en bedrijven tot groter activiteit stimuleren. Ondernemers moeten van hun kant de fictie laten varen dat alleen een vrije markt deugdelijk is, waar deze in de praktijk al lang aan planning is onderworpen, t.w. aan die van een aantal grote bedrijven zelf.

Het noodzakelijke beleid, zoals in Weerwerk is neergelegd, zal niet slagen wanneer de daarvoor benodigde financiële bronnen niet worden vrijge- maakt. Die bronnen moeten worden aangeboord in een situatie dat de economie niet groeit. Het zullen daarom extra middelen moeten zijn (zoals aardgasinzet), maar het zullen vooral middelen zijn die aan minder produktieve doeleinden worden onttrokken en ingezet worden voor bestemmingen die een groter economisch belang dienen. Instrumenten hiervoor zijn de vergroting van het staatsaandeel in de gas- en oliewinning, beleggingsvoor- schriften, e.d. Maar daaronder valt ook een herschikking van de prioriteiten in de collectieve uitgaven. Dat vergt een nieuw-voor-oud-beleid waaraan we ook zelf nog zullen moeten wennen en waarvoor durf en creativiteit nodig zijn. Niet elk huisje zal heilig kunnen zijn. Zo'n beleid vergt ook een krachtige inkomenspolitiek, ter wille van de werkgelegenheid en de collectieve sector. Dat zal spanningen kunnen oproepen, ook in eigen kring.

Maar we zullen die niet uit de weg gaan, op straffe van het niet bereiken van economisch herstel. Zonder economisch herstel zal de koopkrachtont- wikkeling blijvend negatief worden.

Het beleid dat nodig is, vereist tenslotte een veelzijdige en creatieve werK- gelegenheidsaanpak. Een zwaar accent dient daarbij te liggen op een betere verdeling van werk. Arbeidstijdverkorting, mogelijk bij bedrijfstijdverlen- ging, zal in die herverdeling centraal staan. Anders dan het huidige kabinet zullen we daaraan in samenspel met werkgevers- en werknemersorganisa- ties, met kracht moeten werken. Lukt dat niet, dan weten we nu al dat we

(12)

soclaal- gefaald zullen hebben. En falen is een luxe die we ons niet kunnen veroor- economische loven.

vraagstukken

Hans Kombrink is financieel woordvoerder van de PvdA-fractie in de Twee- de Kamer.

demo sc

sc

(13)

democratisch- socialisme

Ger Verhoeve

Om de vernieuwing van de Franse

socialistische partij

Op 26 april vinden in Frankrijk presidentsverkiezingen plaats. De twee best geplaatste kandidaten komen in een tweede ronde op 10 mei nog eens te- genover elkaar te staan. Een enkelvoudige meerderheid van de kiezers be- slist dan wie voor de komende zeven jaar Frankrijks staats- en regerings- hoofd zal zijn. Het ziet er naar uit dat de strijd zal gaan tussen Valery Gis- card d'Estaing, de zittende president, en François Mitterrand, de voorman der socialisten. Zonder steun van de communistische kiezers maakt Mitter-

rand weinig kans, maar aan de verhouding tussen de socialisten en de communistische partij hapert sinds de breuk in de Unie van Links (1977)

wel het een en ander. Ook daarvoor was het overigens niet steeds koek en ei; dat bleef door de mythe van de eenheid echter enigszins aan het zicht onttrokken. Het gaullistische politieke systeem dwingt Frankrijks socia- listen en communisten tot samenwerking, maar van harte lijkt het niet te gaan. Een bericht over de socialistische partner in een politieke lat-relatie op zijn Frans.

'Hoe kun je nu een land regeren dat 247 verschillende soorten kaas

heeft?', moet De GaulIe zich eens publiekelijk hebben afgevraagd. Kenne- lijk is dat hem èn zijn opvolgers Pompidou en Giscard d'Estaing toch ge- lukt. AI ruim twintig jaar is in Frankrijk rechts ononderbroken aan de macht.

Op 26 april en 10 mei aanstaande werpt de belangrijkste uitdager van het toenmalige gaullisme en de huidige regeringsmeerderheid, François Mitter- rand zich voor de derde maal op om republikeins, links-radicaal, sociaal-democratisch, socialistisch en communistisch links aan een 'geestverwant' in het Elysée te helpen.

Een paar jaar geleden trok de ontwikkeling bij Frans links nog ruime aan- dacht in Nederland, vooral bij een deel van de linkse intelligentsia, die zoals altijd, op zoek zijn naar inspiratiebronnen elders, en zoals meestal, na verloop van tijd danig teleurgesteld of nog erger zijn. Hun interesse ging vooral uit naar de mogelijkheid of in Frankrijk een 'authentiek socialisme' tot stand gebracht zou kunnen worden. De oude tegenstelling systeembe- vestigende sociaal-democratie, totalitair communisme moest worden opge- heven. Zo werd de ontwikkeling bij Frans links onderdeel van de 'eurocom- munistische furore' van halverwege de jaren zeventig. Dit verlangen naar een alternatief links perspectief en naar 'linkse eenheid' heeft m.L menig betrokken toeschouwer het zicht ontnomen op de diepere achtergronden en specifieke kenmerken van deze samenwerking van links in Frankrijk.

Enigszins cru gezegd was de teleurstelling over het uiteenspatten van de Unie van Links in het zicht van de verkiezingsoverwinning en de verovering van de politieke macht ('77-'78) groter dan bij meer kennis en inzicht nodig was geweest. Hieruit is wellicht ook te verklaren dat sindsdien de belang- stelling voor het reilen en zeilen van de Franse socialistische partij (PS) in Nederland aanmerkelijk is afgenomen. De partij van François Mitterrand

verdient echter een beter lot. Met èn zonder overwinning bij de aanstaande presidentsverkiezi ngen.

(14)

I I I I I I

I

I I I I I I I I I

democratisch- socialIsme

Socialisten In de Vierde Republiek

Oe huidige PS is tot op grote hoogte te begrijpen als een produkt van de gaullistische Vijfde Republiek en de gedwongen hergroepering van 'niet- communistisch links', zoals die zich in de jaren zestig en zeventig voltrok.

Die hergroepering was de uitkomst van een jarenlange heftige politieke strijd en het antwoord van niet-communistisch links op de uitdaging van het gaullisme en de afrekening met de beschamende herinnering aan de oude, slechts in naam nog socialistische, SFIO tijdens de Vierde Republiek. Nadat de communisten in '47 uit de regering waren gezet, kwam de SFIO onder leiding van Guy Mol/et in de Koude Oorlogsjaren klem te zitten tus- sen een felle oppositie van de gaullisten aan de rechterzijde en de communisten ter linkerzijde. De SFIO compromitteerde zich herhaaldelijk door coa- lities met centrum- en centrum-rechtse formaties en identificeerde zich tenslotte volledig met de bestaande Vierde Republiek. Het ontbreken van een eigen, georganiseerde maatschappelijke basis wreekte zich. De SFIO werd de 'speelbal' van haar coalitiepartners en van de luimen van de publieke opinie. Tegelijkertijd was zij niet in staat zich programmatisch en organisa- torisch te vernieuwen vanwege de overheersende invloed van een provin- ciaalse kleinburgerlijke clièntele binnen de partij. De economische ontwikkeling van Frankrijk was in de eerste helft van de jaren vijftig overigens globaal positief. De SFIO hielp Frankrijk mee op het pad van de Atlantische en Europese integratie, de economie dynamiseerde en moderniseerde, en maakte een verlate industriële 'revolutie' door als voorbereiding op de komende concurrentieslag op de Europese en wereldmarkt.

In tegenstelling tot de economie kenmerkte het politieke leven zich door een staat van verlamdheid en gebrek aan dynamiek. Van de ene in de andere crisis tuimelend volgden 21 kabinetten elkaar in twaalf jaar op. Politiek diskrediet en instabiliteit bereikten een hoogtepunt met het escaleren van de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd. Guy Mollet droeg in sterke mate bij aan de bloedige onderdrukking daarvan. De Algerijnse oorlog sleepte Frankrijk mee in een financiële en monetaire crisis. De politieke crisis was compleet toen in 1958 de Fransen in Algerije onder leiding van de Franse generaal Massu in opstand kwamen tegen de regering in Parijs, die toege- vendheid jegens de rebellen werd verweten.

Charles de GaulIe greep in deze burgeroorlogachtige omstandigheden zijn kans en wierp zich weer als sterke man op. Langs volstrekt legale weg wist hij de macht aan zich te trekken en tegelijkertijd zijn oude droom van sterke beknotting van de macht van het parlement ten gunste van die van de regering te verwerkelijken. De communisten verzetten zich het felst tegen deze greep naar de macht. De SFIO, de republikeinen en de radicalen waren verdeeld. Er werd een meerderheidskiesstelsel van twee ronden ingevoerd, in samenhang met een slinkse herindeling van de kiesdistricten, wat de gaullisten in de kaart speelde en vooral de communisten benadeelde. In de nieuwe gaullistische grondwet benoemde de president de minister-president en op diens voorstel de overige ministers. Een wetsvoorstel werd in het vervolg als aangenomen beschouwd als het parlement het, op straffe van ontbinding, niet had afgekeurd. Voortaan zou voor een regeringsbeleid niet meer een actieve, positieve parlementaire meerderheid nodig zijn, maar slechts een passieve, of onder gaullistische verhoudingen, een gepa- cificeerde.

Naast allerlei andere bepalingen die een fundamentele verschuiving aan- brachten in de machtsrelatie tussen parlement en regering, introduceerde De GaulIe het presidentiële recht om referendà uit te schrijven. Dit was de adder onder het constitutionele gras waarmee De GaulIe het zichzelf enkele jaren later mogelijk maakte zijn presidentiële regime te vervolmaken door

dem

SI

(15)

democratisch- socialIsme

de instelling van directe presidentsverkiezingen. Daarmee werd de Vierde Republiek definitief ten grave gedragen.

De Vijfde Republiek

De GaulIe begon met het Algerijnse probleem op te lossen in een richting die zijn 'achterban' in het geheel niet uitkwam: onafhankelijkheid. Vervol- gens boog hij de buitenlandse en economische politiek van het land om in de richting van modernisering en grotere onafhankelijkheid. De weer- stand tegen het gaullistische regime nam in die beginjaren sterk toe en de ene na de andere aanvankelijk nog gedogende, politieke formatie of delen daarvan verdween naar de oppositiebanken. De constitutionele wijzigingen versterkten de gaullistische opmars echter danig. Die opmars kreeg zelfs het karakter van een politieke aardverschuiving. Een presidentiële meerderheid werd als het ware geforceerd, terwijl de centrum- en linkse partijen nu- meriek werden teruggedrongen. Op langere termijn heeft het gaullistische systeem een diepgaande uitwerking gehad op de Franse politiek. Het politieke bedrijf werd sterk gepersonaliseerd. Het voorheen lokaal en regionaal sterk gewortelde politieke leven werd genationaliseerd en geünificeerd. De publieke opinie werd in twee grote kampen verdeeld. De ontwikkeling van grote, 'moderne' volkspartijen werd er sterk door bevorderd. Het nieuwe kiesstelsel stimuleerde tenslotte dat partijen electorale allianties aangingen.

'Le fait presidentiel' versterkte dat zelfs tot echte coalitievorming. Alhoewel het gaullisme dus ideologisch tot doel had de traditionele links-rechts-verdeling definitief te doorbreken, bevorderde het op langere termijn die verdeling juist.

Er ging overigens nog een behoorlijke tijd overheen voordat men zich ter linkerzijde de betekenis van de Vijfde Republiek realiseerde. Vooralsnog was binnen het kamp van de oppositie de ontreddering groot, zeker binnen de SFIO. Guy Mollet werkte niet alleen aan De Gaulles machtsovername mee, maar ook aan de opstelling van de nieuwe grondwet. Pas toen De GaulIe hieraan zijn presidentiële interpretatie gaf, haakte' hij af. Mollet zag De GaulIe als tijdelijke oplossing, in de stellige overtuiging dat hij wel onder controle gehouden kon worden. De ondergang van de Vierde Republiek en het échec van de SFIO leidden tot een versplintering van niet-communistisch en republikeins links. Het fenomeen van de politieke club kwam in dat vacuüm tot grote bloei. Ze waren getooid met namen als 'Le Cercle Toc- queville', 'Le Club des Jacobins'. 'I' 'Atelier Republicains'. Een reeds lang vervlogen periode in de Franse geschiedenis leek weer tot leven te komen.

Juist in deze politieke clubs en kleinere politieke formaties, grotendeels buiten de SFIO om dus, werd hard gewerkt aan een politiek program en een strategie om niet-communistisch links uit de impasse te halen. Naast idea- logische, theoretische en programmatische onderwerpen concentreerde de discussie zich op het partij-strategische en constitutionele vlak:· moesten de hoofdlijnen van het nieuwe politieke systeem van de Vijfde Republiek worden aanvaard? Moest men zich scharen achter de ontwikkeling naar een 'presidentieel' partijtype of dienden de meer parlementair gerichte partij-or- ganisaties gehandhaafd te blijven? Niet in de laatste plaats ging het ook om de houding die tegenover de Franse communistische partij moest worden ingenomen. Dit laatste probleem was een van de belangrijkste tijdens de hergroepering. Hoe moest de stalinistische en immobiele communistische partij, die door alle jaren en crises heen kon blijven rekenen op ongeveer twintig procent van het Franse electoraat, op zoçjanige wijze worden benaderd dat zij niet-communistisch links kon versterken tegenover de ge- consolideerde rechtse regeringsmeerderheid en op korte termijn zelfs kon helpen de regeringsmacht te veroveren. Het zoeken was naar een politieke

(16)

democratisch- strategie en naar een politiek program, en in bredere zin zelfs naar een vi- socialisme sie op maatschappijverandering.

Stromingen

Een zgn. moderniserings-strategie concentreerde zich rond de sociaal-democratische burgemeester van Marseille, Gaston Defferre. Met het oog op de presidentsverkiezingen van '65 ontwikkelde deze in nauwe samenwerking met de invloedrijke club 'Jean Moulin' en o.a. gesteund door het week- blad L 'Express van Jean-Jacques Servan-Schreiber, een plan voor een nieuwe, brede en dynamische partijformatie. Hierin moesten sociaal-democraten, progressieve christen-democraten, radicalen, onafhankelijke en radicale socialisten, politieke clubs en het progressieve deel van de oorspronkelijke christelijke vakbeweging CFDT, worden verenigd. Kortom, een 'grande fédération' waar het hele scala van progressieven in onder gebracht moest worden met uitsluiting van de communisten. Ideologisch en programmatisch richtte het zich tegen 'archaïsch en conservatief links', tegen het verbale revolutionisme. De partij die men zich voornam te vormen, was de politieke vertaling van de theorie van het 'einde der ideologieën' die in die tijd opgang maakte. Men richtte zich tegen de étatistische traditie binnen het socialisme, die de staat voor alles en nog wat wilde laten opdraaien en was voor een strikt onderscheid tussen staat en samenleving, tegen dirigis- me en een overmaat aan nationalisaties, voor erkenning van het marktme- chanisme. De trefwoorden waren: democratisering, decentralisatie en planning, terwijl de buitenlandse politiek vooral atlantisch gericht was. De politieke strategie van deze groepering was er duidelijk op gericht om de PCF in een minderheidspositie te dwingen, om in de loop van dat proces de PCF te noodzaken te liberaliseren, en om vanuit die nieuwe verhouding de PCF tot een stabiele alliantie te bewegen. De Defferre-strategie in de jaren '64-'65 was tevens een poging om Guy Mollet de greep op het oude SFIO- partijapparaat te ontnemen. Men rekende op de dynamiek van de presidentsverkiezingen voor het op gang brengen van de noodzakelijke hergroepering en doorbraak.

Een tweede hoofdstroming, de zgn. radicaliseringsstroming, greep terug op socialistische tradities en neo-marxistische concepties. Zij ontwikkelde zich ten dele binnen de PSU, een afscheiding van de SFIO aan het eind van de jaren vijftig, in politieke clubs rondom A/ain Savary, Jean Poperen, rond het weekblad Le Nouve/ Observateur (Gil/es Martinet, André Gorz) en binnen de SFIO in CERES (Centre d'études et de recherches socialistes), dat Mot- chane en Chevenement als voormannen had. Deze stroming meende dat niet-communistisch links zijn heil diende te zoeken in een links gerichte oriëntatie door het debat aan te gaan met de communisten. Overigens neeg ook deze stroming naar aanvaarding van het gaullistische politieke systeem.

De Defferre-strategie werd zowel door Guy Mollet als door de PCF als zeer bedreigend gezien. Mollet had zich ontwikkeld tot één van de meest onver- zettelijke tegenstanders van het presidentiële systeem en de ontwikkeling van daarop toegesneden politieke partijen. Daarbij was Mollet gekant tegen de centrum-gerichte oriëntatie van de hele operatie. Hij slaagde er dan ook in het bondgenootschap met de PCF onder leiding van Wa/deck-Rocket, 'Ia grande fédération', te torpederen. Dit bleek voor Mitterrand de kans van zijn leven te zijn. Met de mislukking van de 'grande fédération' wist hij, terwijl hij mikte op een niet-communistische hergroepering met uitsluiting van de christen-democraten en mogelijke centrumoriëntaties, zonder al te veel plichtplegingen de electorale steun van de communisten voor de presi-

demc

St

so

(17)

democratisch- socialisme

dentsverkiezingen van '65 te verkrijgen. Zowel Mollet als de PCF be- schouwden hem als de minst bedreigende oplossing. Geheel tegen de verwachtingen in werd Mitterrands kandidatuur een enorm succes. Hij dwong De GaulIe tot een, zeker in die tijd ontluisterende tweede ronde, en behaal- de 45 procent van de stemmen. Mitterrand was zich als een der eersten bewust van de partijpolitieke en strategische consequenties van de Vijfde Republiek, namelijk dat de wederopbouw van niet-communistisch links liep via een uiteindelijk aanvaarden en voor eigen doeleinden hanteren van de nieuwe instituties.

Mitterrand: de wending naar links

Volgens Mitterrand kon slechts een ondubbelzinnige verankering ter linkerzijde niet-communistisch links uit het slop halen en tevens het risico de kop indrukken dat de PCF vrij spel kreeg in de ruimte die zou ontstaan als niet- communistisch links een centrum-oriëntatie zou kiezen. Bovendien moest zijns inziens de wederopbouw van een brede socialistische partij niet voor- af gaan aan een linkse unie, maar was een linkse unie juist bij uitstek daartoe het middel. Slechts op die wijze zou de PCF, die voor herovering van de politieke macht door links in een gebipolariseerd systeem onmisbaar werd geacht, uiteindelijk gedomineerd kunnen worden.'

De gebeurtenissen van mei '68 en de daarop volgende desastreuse verkie- zingsnederlaag voor de centrum-linkse presidentskandidaat Gaston Defter- re, die slechts vijf procent van de stemmen kreeg, zouden zijn interpretatie gaan bevestigen. De algehele maatschappelijke radicalisering en de daarmee samenhangende aftakeling van de SFIO van die jaren waren door- slaggevend van belang voor de uiteindelijke overwinning van Mitterrands visie, maar daarop moest hij nog tot 1971 wachten.

Op het partijcongres van Ivry in juli '69 vond een eerste fusie plaats tussen SFIO en de meer radicale splintergroeperingen rond Savary en Poperen.

De tot Parti Socialiste omgedoopte partij wees onder aanvoering van Sava- ry met grote meerderheid een centrumgerichte oriëntatie af en besloot tot een fundamenteel ideologisch debat met de PCF. Een dergelijk debat zou dan in een latere fase de basis vormen voor een gemeenschappelijk regeringsprogram.

Op dat moment leek het er even op dat Mitterrand uitgerangeerd was. Voor de volledigheid dient te worden vermeld dat Mitterrand zijn politieke basis had in de zogeheten Conventions des Institutions Republicaines (CIR), een links-republikeinse groepering wier omvang omgekeerd evenredig was aan haar intellectuele en scheppende kracht. In dat milieu waarin vooral in ter- men van sociale rechtvaardigheid en politiek-economische hervormingen werd gedacht, had Mitterrand zich een sociaal-democratisch denken eigen gemaakt, dat echter in de verhoudingen van de Vijfde Republiek en gezien zijn reorganisatiestreven tendeerde naar een 'revolutionair' reformisme. Het socialistische hervormingsprogramma dat binnen de CIR werd ontwikkeld, liet dan ook duidelijke sporen na in het gemeenschappelijk regeringspro-

gram dat socialisten, communisten en links-radicalen in 1972 overeenkwa-

men. Mitterrand had zeer weinig op met de gedachte aan een ideologisch

debat met de communisten, waartoe de nieuwe PS in 1969 had besloten, ofschoon het afwijzen van de centrum-oriëntatie zeer zeker zijn toestem- ming had. In de ogen van Mitterrand, machtspoliticus bij uitstek, kon een ideologisch debat, hoe interessant ook, tot niets leiden. Alleen een programmatisch debat, gericht op het formuleren van een regeringsprogram, zou zonder ruimte voor alibis open te laten tot opheldering van de communistische intenties kunnen leiden.

Tot op zekere hoogte stemde Mitterrands visie overeen met de strategische

(18)

I I I

I I I I I I

I

I I

democratlsch- inzichten van CEAES, dat binnen de oude SFIO de drijvende kracht werd socialisme voor de linkse eenheid. Aanvankelijk een studieclub onder de vleugels van

Guy Mollet, keerde de CERES zich al snel tegen de partijleider. Zij zou voortaan de intellectualistisch en marxistisch geïnspireerde linkervleugel vormen binnen achtereenvolgens de SFIO en de PS. Bevolkt door linkse intellectuelen, veelal afkomstig van het elite-instituut ENA, wist de CEAES op de golven van de Parijse mei-revolte en met een scherpe kritiek op de traditionele sociaal-democratie de Parijse SFIO-federatie over te nemen. In plaats van te stellen dat zowel socialisten als communisten eerst naar elkaar toe moesten groeien, voordat er van enige politieke overeenkomst sprake kon zijn, was de filosofie van de CERES juist dat de 'dynamique unitaire' het enige proces was waarbinnen beide partijen hun wederzijdse transforrnatie konden bewerkstelligen. De CEAES keerde zich tegen het le- ninisme en het democratisch-centralisme binnen de PCF, maar voor het overige vertoonden de politieke analyses en programmatische ideeën sterke overeenkomsten met die van de PCF. De CEAES was en is bij uitstek het ideologische en programmatische bruggehoofd van de nieuwe PS in de richting van de PCF.

Centrale concepten in het program van de CEAES zijn nog steeds: 'strategie de la rupture', d.w.z. de verovering van de staatsmacht als noodzakelijke voorwaarde voor een politieke en onomkeerbare economische breuk met de logica van het kapitalisme; 'strategie de la transition', opgevat als intensivering van de klassenstrijd op alle sociale niveaus; 'autogestion', opgevat als een proces dat moet uitmonden in een economie van zelfbeheer- de bedrijven binnen het kader van een democratische planning; en tenslotte het 'compromis geographique', d.w.z. een herstructurering van de internationale politieke en economische betrekkingen in de richting van het Mid- dellandse Zeegebied, hetgeen zou moeten resulteren in een anti-imperialis- tisch blok.

Eplnay: de nieuwe PS

Op het fusiecongres te Epinay in '71 zou een gelegenheidscoalitie Mitter- rand de kans verschaffen de leiding van de PS over te nemen nadat zijn CIA daarmee was gefuseerd. De basis voor die operatie was het definitief wegwerken van Guy Mollet, het grootste obstakel bij de verdere uitbouw van de socialistische partij, en het zo spoedig mogelijk vervangen van de 'ideologische dialoog' met de PCF voor programmatische onderhandelin- gen: het uur der waarheid moest nu maar eens aanbreken. Voor het overige heerste in Epinay een opportunistische coalitie tussen oorspronkelijke aanhangers van de troisième force strategie (Defferre en Pierre Mauroy, als repres~ntanten van de oude SFIO) en tussen voorvechters van een gemeenschappelijk regeerakkoord met de communisten (Mitterrand en CE- AES), zonder dat over een preciese programmatische basis en uiteindelijke politieke doelstellingen overeenstemming bestond. Deze voorgeschiedenis is essentieel voor een goed begrip van het interne functioneren van de PS, van haar ideologie en van haar programmatische formules. De PS is in feite nog steeds een coalitie van verschillende tradities en min of me~r hecht georganiseerde stromingen. Het leiderschap van Mitterrand is gebaseerd op een kundig balanceren.

Mitterrands verovering van het partijleiderschap kon bijvoorbeeld alleen tot stand komen met steun van de CEAES. Deze machtspositie wist de CE- AES uit te buiten door een flinke vinger in de pap te eisen bij de opstelling van het eerste PS-grogramma Changer la vie, de socialistische aanloop tot het gemeenschappelijk regeringsprogram. Ook op dat gemeenschappelijk program wist de CEAES grote invloed uit te oefenen. Iets soortgelijks deed

dem

s

(19)

)

democratisch- zich voor bij de formulering van het meer recente politieke handvest van de socialisme PS, het Projet Socialiste. De analyses in dit program kwamen wederom

grotendeels uit de CERES-koker. Ook dit werd mogelijk gemaakt door het wankele coalitiekarakter van Mitterrands leiderschap, en de noodzaak om zich tot de CERES te wenden teneinde Michel Rocard te bedwingen.

De Rocardisten, zoals we ze maar gemakshalve zullen noemen, waren op het fusiecongres van Epinay in '71 nog niet aanwezig. Pas in de loop van '74 zouden zij zich bij de PS aansluiten. Hun oorsprong lag in de generatie die, met een christelijke achtergrond, groot werd in het verzet tegen de Al- gerijnse oorlog, hèt overheersende politieke mobilisatiepunt in de jaren vijftig. Anders dan de post-'6B-generatie die trachtte de eigen ervaring te kop- pelen aan revolutionaire experimenten eerder en elders, verzette de Ro- card-generatie zich eerder tegen de verheerlijking van de arbeidersklasse als revolutionaire voorhoede. Het verzet tegen de Algerijnse oorlog had, zo leerde de ervaring, niet zijn voorposten gehad in arbeiderswijken als Billan- court. Een ander kenmerk was hun verzet tegen de 'professionele politiek'.

In de jaren zestig uitte dat zich in een groot wantrouwen jegens de pogin- gen Frans links te hergroeperen. Rocards oogmerk was met de PSU een modern-linkse formatie tussen de PCF en de SFIO in te creëren. Pas toen rond '74 bleek dat de meeste machtskansen bij de nieuwe Parti Socialiste van Mitterrand lagen, waagde hij de overstap.

De overgang van Rocard naar de PS, gestimuleerd en voorbereid door Pierre Mauroy, kwam Mitterrand in zekere zin goed uit. In de eerste plaats om de invloed van de CERES-vleugel enigszins te neutraliseren. Dit ge- beurde inderdaad, de CERES moest zijn plaats in de partijleiding afstaan aan de Rocardisten. In de tweede plaats werd de toetreding gezien als een welkome verdere verbreding van de PS, met name in de richting van de op een na grootste vakcentrale, de CFDT, onder leiding van Edmond Maire.

De CFDT is grof gezegd de syndicale uitdrukking van de geradicaliseerde

Rocard-generatie. .

Het alternatief van Rocard

Hoewel ook Rocard na zijn toetreding tot de PS zijn eerdere kritiek op het gemeenschappelijke regeringsprogramma niet inslikte, moest hij zich, als tactisch opererend politicus, inhouden: 'ParIer vrai, oui, mais à petits do-

ses'. De CFDT bleef zich echter veel vrijer opstellen, en de hoop op een

aan de PS gelieerde vakcentrale werd in feite niet vervuld. In tegenstelling tot haar sociaal-democratische zusterpartijen in Noordwest-Europa kan de PS nog steeds niet steunen op een met haar verbonden vakbeweging.

Rocard wordt de laatste tijd, niet geheel ten onrechte, beschouwd als de erfgenaam van de links-radicale Pierre Mendes France, die in de jaren vijf- tig een even opmerkelijk als kortstondig premier was. In zijn streven naar de politieke macht heeft Rocard veel van zijn links-libertaire imago moeten opgeven. Hij is op dit moment niet veel meer dan een, overigens verfris- sende, onorthodoxe en radicale pragmaticus en technocraat. Aanpassing en modernisering van de bestuurlijke en politieke orde, rationalisering en democratisering van de politieke en economische macht door decentralisatie. Op vele punten sluit Rocard aan bij wat eerder, in de jaren zestig, binnen de invloedrijke club 'Jean Moulin' werd geformuleerd. De thema's zijn in het overgecentraliseerde Frankrijk nog bijzonder actueel. Inmiddels is echter duidelijk geworden dat achter het ideologische verbalisme rond bijvoorbeeld het stokpaardje 'autogestion' niet het door velen vermoede arbei- derszelfbestuur schuilging, maar niet meer en niet minder dan een poging het politieke en economische leven te decentraliseren door het creëren van lokale en regionale tegenmachten tegen het centrale zenuwcentrum Parijs.