Hoofdstuk 3
Industrialisatie, economische crisis en een
wereldoorlog
Paragraaf 1
Industrialisatie en veranderingen in de samenleving Paragraaf 1
Industrialisatie en veranderingen in de samenleving In 1919 ontstond een grote angst voor het communisme. De Redscare (1919-1920):
- De Russische revolutie. De Bolsjewieken hadden onder leiding van Lenin een wereldrevolutie ten doel gesteld
- Activiteiten van kleine communistische en socialistische
partijen in de VS.
- Stakingen van arbeiders op grote schaal (1919). Het ging de arbeiders vooral om loonsverhoging maar werden door de
overheid als revolutionairen afgeschilderd. Arrestaties van vermeende communisten was het gevolg waardoor
De Redscare De Redscare
Sacco en Vanzet waren twee Italianen die in 1908, onafhankelijk van
elkaar, naar de VS emigreerden en elkaar daar leerden kennen. In 1920 werden zij bij toeval op straat gearresteerd en, omdat ze anarchisten (communisten) waren, vastgehouden zonder aanklacht. Die was echter
gauw gevonden: kort tevoren was er in een roofoverval gepleegd. Sacco en Vanzetti werden in staat van beschuldiging gesteld en hoewel tijdens een langslepend proces feitelijk niets wees op hun ter dood veroordeeld.
Sacco en Vanzet waren twee Italianen die in 1908, onafhankelijk van
elkaar, naar de VS emigreerden en elkaar daar leerden kennen. In 1920 werden zij bij toeval op straat gearresteerd en, omdat ze anarchisten (communisten) waren, vastgehouden zonder aanklacht. Die was echter
gauw gevonden: kort tevoren was er in een roofoverval gepleegd. Sacco en Vanzetti werden in staat van beschuldiging gesteld en hoewel tijdens een langslepend proces feitelijk niets wees op hun ter dood veroordeeld.
Nieuw economisch tijdperk onder leiding van de Republikeinen De invloed van de Progressive Movement nam af.
De Republikeinse presidenten van de jaren ’20, Warren Harding (1921-1923) en Calvin Coolidge (1923-1929),
hadden beiden een blind vertrouwen in ondernemers en het vrije marktmechanisme. Overheidsingrijpen was uit den
boze.
Groeiende welvaart in de jaren ‘20
In de snel groeiende elektrotechnische industrie ging de concentratietendens onverminderd door: Talloze kleine
bedrijven werden weggeconcurreerd of overgenomen door grote bedrijven
De roaring twenties is de benaming voor een zeer bewogen periode
tijdens de jaren twintig. Het was een periode van optimisme waarin mode en lifestyle een grote rol speelden De roaring twenties is de benaming voor een zeer bewogen periode
tijdens de jaren twintig. Het was een periode van optimisme waarin mode en lifestyle een grote rol speelden
Welvaart neem toe door rationalisatie, efficiëntere organisatie, van de productiemethode (bv de T Ford productie). Hierdoor:
De consumptie stijgt tot grote hoogte:
- Stijging van aanbod van nieuwe producten
- Steeds professionelere en effectievere reclame - Nieuwe mogelijkheden om geld te lenen
- Nieuwe mogelijkheden om op afbetaling te kopen - Dalen de prijzen van producten
De welvaart droeg bij aan een klimaat van optimisme en het geloof in ‘New Capitalism’. Door samenwerking tussen staat en ondernemers zou uitbuiting plaatsmaken voor harmonie en daarmee zou socialisme overbodig worden. Door de
opkomst van de massamedia bereikten deze ideeën een groot publiek.
Door optimisme over de economie gaan steeds meer mensen speculeren en lenen
Door optimisme over de economie gaan steeds meer mensen speculeren en lenen
New Capitalism New Capitalism
Federale overheid toont te weinig begrip voor structurele economische problemen
Onvoldoende begrip van de overheid voor:
- De textielindustrie, de spoorwegen en de mijnbouw kenden structurele werkloosheid en er waren grote
problemen in de landbouw.
- De welvaartsstijging veranderde maar weinig aan de ongelijkmatige inkomensverdeling.
- Daarnaast leed de hele Amerikaanse onder
overproductie omdat de productiegroei sterker was dan de inkomensstijging.
De ‘beurskrach’van New york in 1929: ineenstorting van de aandelenhandel
In 1929 begonnen de voorgaande economische problemen duidelijker zichtbaar te worden:
- Banken begonnen voorzichtiger te worden met leningen - Beurskoersen stegen niet meer
-Sommige aandeelhouders begonnen hun aandelen te verkopen In het najaar van 1929 sloeg het optimisme om in algehele
onzekerheid over de economie. Dit leidde tot black Thursday. De koersen op Wallstreet daalden dramatisch, de beurskrach
De structurele zwakheden van de Amerikaanse economie maakten van de recessie een depressie.
De Beurskrach had grote gevolgen;
- Speculanten konden het geleende geld niet meer terugbetalen
- Veel banken gingen hierdoor failliet
- Bedrijven konden geen geld meer bij de bank lenen - miljoenen Amerikanen werkloos
Speculanten konden het geleende geld niet meer terugbetalen
Speculanten konden het geleende geld niet meer terugbetalen
Veel banken gingen hierdoor failliet Veel banken gingen hierdoor failliet
miljoenen Amerikanen werkloos miljoenen Amerikanen werkloos
Onder president Hoover verergert de crisis
De Republikeinse president Herbert Hoover (1929-1933) had geen antwoord op de crisis, vooral omdat hij door zijn geloof in ondernemers en het marktmechanisme de overheid slechts op beperkte schaal wilde laten ingrijpen. Hierdoor namen de
sociale en economische problemen toe.
Roosevelt bestrijdt depressie met zijn eerste New Deal Met de komst van een nieuwe Democratische president veranderde het overheidsbeleid. President Franklin D. Roosevelt (1933-1945) koos met zijn New Deal voor: - Een actieve rol van de overheid.
- Binnen de New Deal werden wetten uitgevaardigd voor de verschillende sectoren van de economie en organisaties opgericht om ze uit te voeren.
Als Republikeins president had
Hoover tijdens zijn
ambtsperiode vooral te maken met de Grote Depressie, het gevolg van de beurskrach. Hij trachtte de economie uit het slop te halen door de instelling van overheidsfondsen, waar zakenlieden en boeren
gemakkelijk leningen konden afsluiten. Deze en andere maatregelen hadden echter niet het gewenste effect
Als Republikeins president had
Hoover tijdens zijn
ambtsperiode vooral te maken met de Grote Depressie, het gevolg van de beurskrach. Hij trachtte de economie uit het slop te halen door de instelling van overheidsfondsen, waar zakenlieden en boeren
gemakkelijk leningen konden afsluiten. Deze en andere maatregelen hadden echter niet het gewenste effect
In 1932 stelde Roosevelt zich kandidaat voor het
presidentschap en won
gemakkelijk. Zijn rede bij de eedaflegging bezorgde hem een grote reputatie. Hij
verkondigde dat het zijn
vaste overtuiging was dat het
enige waarvoor men angst hoefde te hebben, de angst zelf was. Tevens kondigde hij
zijn New Deal aan. Roosevelt bleef tot 1938 streven naar een door hem beloofde sluitende begroting, wat in 1936 leidde tot een recessie in de depressie.
In 1932 stelde Roosevelt zich kandidaat voor het
presidentschap en won
gemakkelijk. Zijn rede bij de eedaflegging bezorgde hem een grote reputatie. Hij
verkondigde dat het zijn
vaste overtuiging was dat het
enige waarvoor men angst hoefde te hebben, de angst zelf was. Tevens kondigde hij
zijn New Deal aan. Roosevelt bleef tot 1938 streven naar een door hem beloofde sluitende begroting, wat in 1936 leidde tot een recessie in de depressie.
De Amerikaanse bevolking
kiest voor een nieuwe weg, die van Roosevelt en zijn New Deal De Amerikaanse bevolking
kiest voor een nieuwe weg, die van Roosevelt en zijn New Deal
Zakenlieden en Hooggerechtshof tegen New Deal
- Zakenlieden vonden het een ‘red new deal’ de overheid greep veel te veel in
- Het Hooggerechtshof verklaarde enkele vitale wetten ongrondwettig
Roosevelt ging de strijd aan met het Hooggerechtshof. Hij stelde voor om het Hooggerechtshof uit te breiden omdat veel leden ‘te oud waren’. Roosevelt werd gesteund door de kiezers. In 1936 werd hij met overweldigende meerderheid herkozen
De tweede New Deal: streven naar maatschappelijke hervorming
Roosevelt reageerde op de tegenstand met een tweede
New deal die minder gericht was op economisch herstel en meer op matschappelijke hervormingen:
- Invoering van de Social Security Act (SSA)
- Invoering van de National labor Relations act (NLRA) - Invoering van werkprojecten voor werklozen Works
Invoering van de Social Security Act Invoering van de Social Security Act
Invoering van de
National Labor Relations Act waardoor de
vakbeweging het recht kreeg om als collectief namens haar leden te onderhandelen met de werkgevers
Invoering van de
National Labor Relations Act waardoor de
vakbeweging het recht kreeg om als collectief namens haar leden te onderhandelen met de werkgevers
Voor de werklozen werden talloze grote en kleine werkprojecten opgezet door de Works in Progress Administration
Voor de werklozen werden talloze grote en kleine werkprojecten opgezet door de Works in Progress Administration
Ook werkloze kunstenaars en schrijvers kregen hun projecten Ook werkloze kunstenaars en schrijvers kregen hun projecten
Het einde van de New Deal
Vanaf 1937 werd een verdere uitbouw van de New Deal geblokkeerd
- Bezuinigingen in 1937 deden de eerste successen van de New Deal te niet (Roosevelt-recessie)
- Een coalitie van zuidelijke Democraten en Republikeinen verzette zich tegen de uitbouw van de New Deal. Roosevelt had van de Democratische partij een stadspartij gemaakt die vooral in het noorden grote aanhang kreeg en hij nam maatregelen waarvan de zwarte bevolking profiteerde. Dit viel in het agrarische zuiden in slechte aarde.
In 1939 legde Roosevelt zich bij hun eis neer, de New Deal werd niet uitgebreid
In de Tweede Wereldoorlog verdwijnt de depressie
Pas tijdens de Tweede wereldoorlog werd de depressie voorgoed overwonnen:
- De productie van de VS verdubbelde tijdens de oorlogsjaren. Vooral doordat de overheid enorme hoeveelheden oorlogsmaterieel bestelde
- Door de uitbreiding van de industrie en de invoering van de dienstplicht verdween de werkloosheid
De Tweede wereldoorlog had ook sociale gevolgen: - Het aantal vrouwelijke arbeidskrachten stijgt sterk - De macht van de vakbeweging neemt verder toe
Amerikaanse oorlogsindustrie zorgt voor banen Amerikaanse oorlogsindustrie zorgt voor banen
All the day long,
Whether rain or shine
She’s part of the assembly line. She’s making history,
Working for victory Rosie the Riveter All the day long,
Whether rain or shine
She’s part of the assembly line. She’s making history,
Working for victory Rosie the Riveter
Rosie de Riveter stond symbool voor de vrouwen die in de
oorlogsindustrie werkten. Zij was geen werkelijk bestaande persoon, maar een nationaal symbool, een cultureel icoon. Rosie verbeeldde de meer dan zes miljoen Amerikaanse
vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog buitenshuis
gingen werken
Rosie de Riveter stond symbool voor de vrouwen die in de
oorlogsindustrie werkten. Zij was geen werkelijk bestaande persoon, maar een nationaal symbool, een cultureel icoon. Rosie verbeeldde de meer dan zes miljoen Amerikaanse
vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog buitenshuis
Paragraaf 2
In de strijd voor gelijke burgerrechten wordt door de zwarten weinig bereikt
Paragraaf 2
In de strijd voor gelijke burgerrechten wordt door de zwarten weinig bereikt
De zwarte bevolking levert een bijdrage aan de eerste Wereldoorlog
- Het aantal zwarte mannen en vrouwen in de oorlogsindustrie nam sterk toe
- Zwarte mannen dienden in het leger van de VS
In het leger heerste segregatie. Zwarte en blanke soldaten werden gescheiden gehouden.
Tot teleurstelling van de zwarte bevolking bleef de segregatie ook na de Eerste Wereldoorlog bestaan
The Harlem Hellfighters een zwart regiment dat gevreesd werd door de Duitsers
The Harlem Hellfighters een zwart regiment dat gevreesd werd door de Duitsers
De achterstelling van zwarten bleef, maar het verzet ertegen groeide
Na de Eerste wereldoorlog trokken veel zwarten naar het
Noorden waar ze in de grote steden in armoedige woonwijken terecht kwamen (getto’s). Zij verrichtten ongeschoold werk, waarvoor ze minder dan blanken betaald kregen
Tijdens het Interbellum nam het aantal acties tegen segregatie en discriminatie sterk toe.
De zwarte bevolking gebruikte stakingen , demonstraties en spanden rechtszaken aan om voor haar rechten op te komen.
Zwarte achterstandswijk, Getto Zwarte achterstandswijk, Getto
Belangrijke organisaties voor het verzet van zwarten in de jaren ‘20 waren:
- NAACP
De NAACP voerde actie tegen het lynchen in het Zuiden waardoor het aantal lynchpartijen sterk afnam
- UNIA
De eerste zwarte massabeweging met de slogan ‘be black,
Leonidas Dyer stelde een anti lynching wet voor Leonidas Dyer stelde een anti lynching wet voor
Marcus Garvey Marcus Garvey
Garvey richtte in 1914 in Jamaica de Universal Negro
Improvement Association
(UNIA) op, welke vanaf 1917 ook actief werd in de VS. In
1916 migreerde Garvey naar de Verenigde Staten, en richtte
daar de eerste afdeling van de UNIA buiten Jamaica op. Garvey poogde de zwarten in de VS te verenigen.
Garvey wilde hun zelfrespect vergroten, en zwarte
Amerikanen, Jamaicanen en anderen meer leren over hun culturele erfgoed.
Garvey richtte in 1914 in Jamaica de Universal Negro
Improvement Association
(UNIA) op, welke vanaf 1917 ook actief werd in de VS. In
1916 migreerde Garvey naar de Verenigde Staten, en richtte
daar de eerste afdeling van de UNIA buiten Jamaica op. Garvey poogde de zwarten in de VS te verenigen.
Garvey wilde hun zelfrespect vergroten, en zwarte
Amerikanen, Jamaicanen en anderen meer leren over hun culturele erfgoed.
De UNIA werd de eerste zwarte massabeweging De UNIA werd de eerste zwarte massabeweging
Tegenstanders van gelijke rechten probeerden echter de zwarten onder de duim te houden:
- Door op lokaal niveau met geweld te reageren met politie en de National Guard
- In het Zuiden kregen ze vaak de steun van de rechtelijke macht
- De Klu Klux Klan leefde weer op
In steden kwam het geregeld tot rassenonlusten doordat zwarten de banen van blanke arbeiders afnamen omdat ze voor lagere lonen werkten en bij stakingen de plaats van blanke arbeiders innamen.
De Klu Klux Klan kreeg in de jaren ‘20 een enorme opleving De Klu Klux Klan kreeg in de jaren ‘20 een enorme opleving
Teleurstelling bij de zwarten over de New Deal
- De werkloosheidsuitkeringen waren in veel gevallen hoger dan het loon van zwarte arbeiders.
- Uitkeringen waren voor zwarten minder dan voor blanken
Roosevelt nam geen maatregelen tegen deze ongelijkheid uit angst om kiezers te verliezen.
Ondanks dat was Roosevelt zeer populair onder de zwarten. Zij hadden het beter dan ooit door de New Deal programma’s doordat ze hulp kregen en banen.
Meer gelijkheid in het leger, maar segregatie blijft tot 1948 bestaan
Evenals na de Eerste Wereldoorlog hoopten zwarte soldaten na de Tweede Wereldoorlog op een verbetering van hun
positie.
Onder druk van de federale regering pasten legeronderdelen gedurende de oorlog hun beleid aan in de richting van
toenemende rechtsgelijkheid voor wit en
zwart binnen de Amerikaanse strijdkrachten.
In 1948 hief president Truman de segregatie in het leger op. Alle legeronderdelen werden nu gemengd
Paragraaf 3
Isolationisme in buitenlands beleid wordt door WO II verbroken
Paragraaf 3
Isolationisme in buitenlands beleid wordt door WO II verbroken
President Wilson nam in 1919 een hoofdrol op zich in de
onderhandelingen die moesten leiden tot het vredesverdrag van Versailles (einde WO I).
Voor zijn vertrek naar Europa formuleerde hij zijn visie in een programma van veertien punten, de belangrijkste hiervan
waren:
- een actieve betrokkenheid van de ondertekenaren van het verdrag bij een internationaal rechtssysteem
- het zelfbeschikkingsrecht van volkeren
- het afzien van oorlog als middel om territoriale conflicten te beslechten
- oprichting van een Volkenbond, die een belangrijke taak kreeg bij het handhaven van de toekomstige internationale rechtsorde.
Wilsons ambities gingen een groot deel van zijn landgenoten te ver. De VS ging weer een isolationistische koers volgen, in de traditie van de Monroe-leer.
Het vredesverdrag van Versailles werd door het Congres verworpen.
Vooral veel Republikeinse senatoren stemden tegen omdat de Verenigde Staten door het verdrag lid zouden worden van de Volkenbond en daardoor de eigen soevereiniteit zouden
opgeven.
De Verenigde Staten moesten zich richten op het binnenland, waar een herwaardering plaatsvond van oude Amerikaanse waarden (zorg voor de eigen ‘community’).
Uit eigenbelang geen volledig isolationisme onder de Republikeinse presidenten
Een volledige terugkeer naar het isolationisme bleek in de jaren ‘20 onmogelijk. De politieke en economische belangen van de VS in de wereld waren te groot geworden.
Internationale afspraken werden alleen nog maar uit strategisch oogpunt of uit eigenbelang gedaan
- Op economisch terrein kozen de VS voor protectionisme.
Hier werd een uitzondering op gemaakt als hun belangen in het geding waren.
- In het beleid ten aanzien van Latijns-Amerika voerde eigenbelang de boventoon. De VS gingen Latijns-Amerika
steeds meer beschouwen als hun exclusieve invloedssfeer en voerden in feite een imperialistische economische politiek
Roosevelt wijzigt buitenlandse politiek deels: ‘Good Neighbour Policy’ in Latijns-Amerika
Door de economische crisis en het isolationisme was er begin jaren dertig weinig draagvlak in de VS voor
buitenlandse militaire acties. Militair ingrijpen in Latijns
Amerika, waar de VS eerder niet voor terugdeinsden, werd nu impopulair.
Roosevelt formuleerde de nieuwe opstelling in het westelijk halfrond als ‘Good Neighbour Policy’
het streven naar meer eenheid tussen de Amerikaanse staten en nauwere economische samenwerking, onder meer door het geven van leningen.
De opkomst van een extreem nationalistisch regime in Japan het nationaalsocialistische regime in Duitsland zette de
Tegen de zin van Roosevelt blijven de VS vasthouden aan isolationisme
Roosevelt vond dat de opkomst van Hitler een bedreiging vormde voor de VS. Tegen de zin van Roosevelt nam de
afkeer van betrokkenheid bij internationale conflicten in de VS alleen maar toe:
- In 1935 ging de neutraliteitswet van kracht, die uitvoer van wapens naar oorlogvoerende landen verbood
- Ook na het uitbreken van WO II moest Roosevelt
rekening houden met weerstand tegen interventie door de VS
Tegelijkertijd was duidelijk dat de VS belang hadden bij een Engelse overwinning in de strijd tegen fascisme.
De VS raakten daarom toch betrokken bij de strijd tegen de fascistische landen, aanvankelijk indirect door:
- ‘Lend Lease Act’ van 1941, de VS leende oorlogsmateriaal aan Engeland en later aan de S.U
- In augustus 1941 sloten Roosevelt en Churchill het Atlantisch handvest. Ofschoon de VS formeel nog geen partij waren in de WO II werden in dit verdrag in feite de oorlogsdoelen geformuleerd, zoals het streven naar collectieve veiligheid, ontwapening, zelfbeschikkingsrecht, samenwerking en
Goederentransport routes voor de Lendlease act Goederentransport routes voor de Lendlease act
Het Atlantisch Handvest was een besluit door Churchill en Roosevelt, op een oorlogsschip dat voor anker lag in Argentia, Canada. De gezamenlijke verklaring van het Atlantisch Handvest werd uitgegeven op 14 augustus 1941. Omdat Amerika nog steeds niet in staat van oorlog verkeerde, was het Atlantisch Handvest een visie en voorbereiding tot het functioneren van de wereld na de WO II waaronder de intentie om de VN op te richten.
Het Atlantisch Handvest was een besluit door Churchill en Roosevelt, op een oorlogsschip dat voor anker lag in Argentia, Canada. De gezamenlijke verklaring van het Atlantisch Handvest werd uitgegeven op 14 augustus 1941. Omdat Amerika nog steeds niet in staat van oorlog verkeerde, was het Atlantisch Handvest een visie en voorbereiding tot het functioneren van de wereld na de WO II waaronder de intentie om de VN op te richten.
De VS in oorlog met Japan, Duitsland en Italië
De Japanse aanval in 1941 op Pearl Harbour was de aanleiding voor de oorlogsverklaring aan Japan. Duitsland verklaarde zelf de oorlog aan de Verenigde Staten.
De Verenigde Staten behoorden nu, met de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en Frankrijk, tot de Geallieerde mogendheden in de strijd tegen de fascistische landen.
Onder de Geallieerden was echter geen eensgezindheid over de toekomst. De regeringsleiders troffen elkaar begin 1945 in Jalta om het naoorlogse Europa te bespreken.
Aanval op Pearl Harbour (1941) Deze aanval leidt tot de deelname aan WO II door de VS
Aanval op Pearl Harbour (1941) Deze aanval leidt tot de deelname aan WO II door de VS
Op de Conferentie van Jalta kwamen van 4 tot 11 februari 1945 de driegeallieerde leiders bij elkaar. De conferentie vond plaats in de
badplaats Jalta op de Krim. De nazi's waren bijna verslagen. Het was de tweede van de drie bijeenkomsten in de oorlog door de Grote Drie. Deze laatste conferentie tijdens de oorlog in Europa besprak de situatie die zou ontstaan na afloop van deze oorlog.
Op de Conferentie van Jalta kwamen van 4 tot 11 februari 1945 de driegeallieerde leiders bij elkaar. De conferentie vond plaats in de
badplaats Jalta op de Krim. De nazi's waren bijna verslagen. Het was de tweede van de drie bijeenkomsten in de oorlog door de Grote Drie. Deze laatste conferentie tijdens de oorlog in Europa besprak de situatie die zou ontstaan na afloop van deze oorlog.
De Grote Drie worden het niet eens op de conferentie van Jalta
Over drie kwesties werden de Grote Drie het in Jalta niet eens:
- Roosevelt keerde zich hier tegen Stalins plan om herstelbetalingen te eisen van Duitsland.
- Men werd het niet eens over de toekomstige regering van Polen
- De politieke toekomst van Duitsland, wat voor regering moest Duitsland krijgen
Op de conferentie van Jalta werd besloten tot de verdeling van Duitsland in invloedsferen
Op de conferentie van Jalta werd besloten tot de verdeling van Duitsland in invloedsferen
De conferentie van Jalta leidt tot de oprichting van de Verenigde Naties
Tijdens de Conferentie van Jalta werden wel afspraken gemaakt over de oprichting van de Verenigde Naties, die volgens Roosevelt een centrale rol dienden te krijgen in het handhaven van een nieuwe internationale rechtsorde.
Die internationale rechtsorde werd nu van groot belang geacht voor de veiligheid van de VS, die dan ook het
voortouw namen bij de oprichting van de Verenigde Naties.
Op 12 april 1945 stierf Roosevelt, kort voor het einde van WO II. Hij werd opgevolgd door Harry Truman
Harry S Truman president van de VS van 1945 tot 1953 Harry S Truman president van de VS van 1945 tot 1953
De Verenigde Naties zijn een internationale organisatie, opgericht in 1945 na de WO II, door 51 landen. Het is een intergouvermentele
organisatie die samenwerkt op het gebied van het internationale recht, mondiale veiligheid, behoud van mensenrechten, ontwikkeling van de wereldeconomie en het onderzoek naar maatschappelijke en culturele ontwikkelingen.
De Verenigde Naties zijn een internationale organisatie, opgericht in 1945 na de WO II, door 51 landen. Het is een intergouvermentele
organisatie die samenwerkt op het gebied van het internationale recht, mondiale veiligheid, behoud van mensenrechten, ontwikkeling van de wereldeconomie en het onderzoek naar maatschappelijke en culturele ontwikkelingen.
