volstrekt contrair d e markt werkt. In s c h a a r s t e g e b i e d e n is er m i n d e r ruim-te voor h u u r v e r h o g i n g , ruim-terwijl in e v e n w i c h t s g e b i e d e n m e e r ruimte is. De corporaties zullen er dan o o k niet o m h e e n k u n n e n d e differentiatie in d e h u r e n beter te laten aansluiten bij de positie die h u n w o n i n g e n inne-m e n o p d e w o n i n g inne-m a r k t . Bijstelling van d e huurprijsregelgeving is echter noodzakelijk. In d e e e r d e r a a n g e h a a l d e beleidsbrief wordt d a n o o k a a n g e -k o n d i g d dat er studie is naar e e n an-d e r e m a n i e r om woningkwaliteit te m e t e n , dan nu in het w o n i n g w a a r d e -ringsstelsel het geval is. Hierbij w o r d t g e d a c h t aan d e taxaties in het k a d e r van d e Wet Waardering O n r o e r e n d e Zaken. Dit komt een heel eind in d e richting van de marktvariant in d e hier g e p r e s e n t e e r d e m o d e l b e r e k e n i n -g e n . De marktprijzen als richtlijn voor d e maximaal redelijke huur. G e e n o n a a r d i g idee.
F.A. v a n D u g t e r e n
De auteur is werkzaam bij de afdeling Rapportage en Advies van het Sociaal en Cultureel Planbureau te Rijswijk. Dit artikel is gebaseerd op het hoofdstuk .Marktwer-king in de volkshuisvesting uit de Sociaal
en Culturele {'erkenningen Ie)') \ Sociaal en Cultureel Planbureau Yl'GA, Rijs-wijk Den Haag. 1995. SCP-cahier 120.
landbouw
De opkomst van agrarische
termijnmarkten
De prijsfluctuaties rem laudhouuprodukteu nemen toe, eu daarmee c/e behoefte aan agrarische termijncontracten. Amsterdam beeft een belangrijke agrarische termijnmarkt. Wordt Amsterdam bel agrarisch-termijnmarklcenlrum ran liurofa?
Agrarische termijnmarkten spelen e e n belangrijke tol in d e l a n d b o u w en agribusiness o m prijsrisico's af te d e k k e n . De agrarische termijnmarkt biedt l a n d b o u w e r s en 'agribusiness' o n d e r n e m i n g e n d e mogelijkheid o m h u n marktrisico af te d e k k e n d o o r het i n n e m e n van een tegenovergestel-d e positie o p tegenovergestel-d e termijnmarkt. Netegenovergestel-der- Neder-land speelt in Europa een l e i d e n d e rol in dit opzicht. Hierbij dient te wor-d e n o p g e m e r k t , wor-dat termijnmarkten in Europa b e d u i d e n d m i n d e r ver ont-wikkeld zijn dan in d e Verenigde Sta-ten. Door de afschaffing van d e land-b o u w s u land-b s i d i e s en d e introductie van milieu- en p r o d u k t i e r e c h t e n w o r d e n agrarische termijnmarkten een steeds belangrijker instituut in de l a n d b o u w e n agribusiness.
Werking en nut van een
agrarische termijnmarkt
O p e e n agrarische termijnmarkt wor-d e n , net zoals o p wor-d e effectieve markt, contracten afgesloten voor k o o p en v e r k o o p van agrarische grondstoffen. Levering en betaling g e s c h i e d e n echter niet m e t e e n , m a a r o p e e n t o e k o m -stig tijdstip. In feite wordt er o p e e n termijnmarkt niet g e h a n d e l d in g o e d e -ren, maar in risico's.Zo kan e e n p r o d u c e n t van a a r d a p -pelen e e n deel van zijn geschatte voorraad v e r k o p e n o p e e n termijn-markt, voordat d e oogst plaatsvindt. O p d e z e wijze o n d e r v a n g t hij het risico van e e n prijsdaling van a a r d a p p e -len in d e p e r i o d e tot aan d e oogst. De p r o d u c e n t is in dit geval een 'hed-ger', een marktpartij die e e n prijsrisi-co o p d e effectieve markt afdekt d o o r het i n n e m e n van e e n tegenovergestel-de positie o p d e termijnmarkt. Vaak zullen zij d e speculant als tegenpartij vinden. De speculant neemt het
prijs-risco van d e h e d g e r over. tegen e e n risicopremie uiteraard. Speculanten zijn d e smeerolie van d e termijnmarkt.
In d e m e e s t e gevallen zullen d e b e -t r o k k e n par-tijen nie-t d e b e d o e l i n g h e b b e n o m het daadwerkelijk tot le-vering of ontvangst te laten k o m e n . Dat is mogelijk door. voordat d e leve-ring.smaand a a n b r e e k t , o p d e termijn-markt e e n transactie te d o e n die te-gengesteld is aan d e oorspronkelijke transactie. D e prijsverschillen nissen d e t w e e transacties w o r d e n contant v e r r e k e n d . De transactie o p d e termijnmarkt wordt dan uitsluitend a a n -g e -g a a n o m het prijsrisico te vermij-d e n , of juist over te n e m e n .
Omvang van agrarische
termij nmarkten
Met een omzet van ruim 1 1 miljoen contracten p e r jaar is het tarweter-mijncontract van d e Chicago Board of Trade (CBOT) het belangrijkste agrari-sche termijncontract in d e wereld. O p d e CBOT w o r d e n m a a r liefst zeven verschillende agrarische p r o d u k l e n v e r h a n d e l d . D a a r m e e is tic CBOT d e grootst termijnmarkt voor agrarische P r o d u k t e n . Naast d e CBOT zijn in d e Verenigde Staten d e Chicago Mercan-tile Exchange en d e Kansas City Board of Trade belangrijke agrarische termijnmarkten. In Europa zijn d e
I. Zie voorde werking van termijnmark-len en de essentie van hedging, toegepast op de financiële markten, A.W'.A. Hooi en IL. I.igterink, liedging versus verzekeren.
I-Sti. S februari 1995, iilz. 13K-I.W;
Waar-om hedgen i;sii. 1 maart 1995. hl/. 210-211; Derivaten; zinvolle toepassingen en het grote onbegrip. /:'.S/>', 22 maart l'Wi, hlz. 292-293; en Naar een verantwoord gebruik van derivaten. US/1. 5 april l'Wi, hlz. 331-33".
London Commodity Exchange (ICE) en d e Agrarische Termijnmarkt Am-sterdam (ATA) d e grootste agrarische termijnmarkten. In Londen w o r d e n vooral o v e r z e e s e agrarische P r o d u k -ten verhandeld, zoals koffie e n ca-cao. In Amsterdam d a a r e n t e g e n wor-den Europese agrarische p r o d u k t e n v e r h a n d e l d zoals a a r d a p p e l e n , slacht-varkens en biggen.
Figuur 1 geeft inzicht in het volu-m e verloop, het aantal tervolu-mijncontrac- termijncontrac-ten clat jaarlijks o p d e ATA w e r d ver-h a n d e l d , g e d u r e n d e afgelopen vijf jaar. O p w e r e l d n i v e a u speelt Neder-land, tot nu toe, e e n b e s c h e i d e n rol o p h e t g e b i e d van d e agrarische ter-mijnmarkten. Nog steeds voert d e Verenigde Staten cle b o v e n t o o n . Dit kan in belangrijke m a t e w o r d e n toeg e s c h r e v e n aan het toeg e m e e n s c h a p p e -lijk l a n d b o u w b e l e i d van d e E u r o p e s e Unie. D o o r d a t v o o r veel agrarische p r o d u k t e n , met n a m e v o o r tarwe, m a r k t o r d e n i n g e n g e l d e n , is het prijsri-sico voor d e agrarische p r o d u c e n t en de agribusiness gering en bestaat er derhalve g e e n behoefte a a n e e n prijsrisico-instrument, in casu e e n agrarische termijnmarkt. Echter bij agrarische p r o d u k t e n w e l k e niet o n -derhevig zijn aan marktorclenings-maatregelen, zoals slachtvarkens en a a r d a p p e l e n , zien w e dat d e ATA d o m i n a n t is in Europa.
De behoefte aan
ter mij ncontracten
D o o r d e r e c e n t e afname v a n d e land-b o u w s u land-b s i d i e s in het k a d e r van h e t Macsharry-plan v a n d e E u r o p e s e Unie e n het GATT-akkoord g a a n d e agrarische grondstofprijzen m e e r fluc-tueren, w a a r d o o r p r o d u c e n t e n van agrarische grondstoffen e n d e verwerk e n d e industrie van agrarische g r o n d -stoffen bloot staan a a n grotere
prijsri-Figuur 2. De prijs graanbeurs,
1990200
-1 0 0
sico's. Een voor-b e e l d van e e n g e w a s dat, o n -d e r invloe-d van h e t GATT ak-k o o r d e n d e afname van d e subsidie v o o r graan, grotere prijsfluctuaties laat zien is h e t h a n d e l s g e w a s karwij. De prijs-fluctuaties zijn w e e r g e g e v e n in figuur 2. Zicht-b a a r is dat d e
prijsfluctuaties d e laatste jaren t o e n e -m e n ( o v e r i g e n s is d e sterke stijging in 1993 o.a. het gevolg van p r o b l e -m e n in O o s t e u r o p e s e l a n d e n bij d e e x p o r t ) . Karwij w o r d t al e e u w e n l a n g in N e d e r l a n d g e t e e l d e n v e r h a n d e l d via d e R o t t e r d a m s e g r a a n b e u r s . O m -dat vraag e n a a n b o d vanuit d e h e l e w e r e l d s a m e n k o m e n in Rotterdam v o r m e n d e prijzen in Rotterdam e e n g o e d e afspiegeling van d e w e r e l d -markt.
Een a n d e r e o n t w i k k e l i n g die bij-draagt aan het feit dat l a n d b o u w e r s m e e r te m a k e n krijgen met prijsfluc-tuaties is het feit dat d e b i n d i n g van l a n d b o u w e r s met h u n c o ö p e r a t i e af-n e e m t . D o o r d e grotere o m v a af-n g vaaf-n d e l a n d b o u w b e d r i j v e n w o r d t d e afzet van p r o d u k t e n vaker d o o r cle land-b o u w e r zelf ter h a n d g e n o m e n . Dit b e t e k e n t dat d e l a n d b o u w e r niet e e n g e m i d d e l d e prijs ontvangt zoals bij e e n c o ö p e r a t i e , m a a r dat hij b e w u s t d e m a r k t o p g a a t o m zijn p r o d u k t e n zo g o e d mogelijk te v e r k o p e n . D e z e strategie h o u d t in dat d e v e r w a c h t e o p b r e n g s t van d e l a n d b o u w e r toe-n e e m t , echter d e variatoe-ntie vatoe-n d e z e v e r w a c h t e o p b r e n g s t n e e m t o o k toe, o m d a t nu niet zoals bij afzet via c o
-ö p e r a t i e s in d e
per 100 kilo karwij op de Roterdamse 1995
Figuur 1. Het aantal verhandelde termijcontracten per jaar op de ATA 300000 250000 200000 1S0OOO 100000 50000 -aardappelen slachtvarkens biggen totaal -JK , Wt ^T"~ ""•"^T™*—'—-~*'7M" ^™^T"" 1989 1990 1991 1992 1993 1994 g e m i d d e l d e uit-betalingsprijs d e lage prijzen word e n g e c o m p e n -s e e r d d o o r h o g e prijzen e n vice versa. Deze ont-w i k k e l i n g naar m e e r eigen afzet-strategieën d o o r l a n d b o u w e r s is in d e Verenigde Staten verder d a n in N e d e r l a n d . — i 1 1 1 1 1 1991 1992 1993 1994 1995 1996
Wordt bijvoorbeeld d e zuivel in Ned e r l a n Ned g e Ned o m i n e e r Ned Ned o o r Ned e c o ö p e -raties, in d e Verenigde Staten w o r d t s t e e d s vaker d e afzet van melk d o o r cle m e l k v e e h o u d e r zelf b e p a a l d . Dit is m e d e mogelijk d o o r d e grote o m -v a n g -van melk-veehouderijbedrij-ven. D e Chicago Mercantile E x c h a n g e heeft o p d e z e o n t w i k k e l i n g i n g e s p e e l d d o o r in 1996 e e n m e l k -termijncontract te l a n c e r e n . De specialisatie van l a n b o u w b e d r i j -v e n is er d e o o r z a a k -van dat -v e e l l a n d b o u w e r s voor e e n groot g e d e e l t e van h u n i n k o m e n afhankelijk zijn van slechts é é n p r o d u k t . Dit b e t e k e n t dat prijsschommelingen van dat p r o d u k t volledig d o o r w e r k e n in het i n k o m e n e n niet g e c o m p e n s e e r d w o r d e n d o o r a n d e r e g e p r o d u c e e r d e p r o d u k t e n . Niet alleen d o o r d e h e r v o r m i n g e n van het l a n d b o u w b e l e i d m a a r o o k d o o r d e introductie van p r o d u k t i e r e c h t e n e n milieurechten staan p r o d u -c e n t e n v a n agraris-che p r o d u k t e n in t o e n e m e n d e m a t e bloot aan prijsrisi-co's. In d e E u r o p e s e Unie zijn veel l a n d b o u w k u n d i g e p r o d u k t i e r e c h t e n g e ï n t r o d u c e e r d zoals suikerrechten, z e t m e e l r e c h t e n e n natuurlijk d e alom b e k e n d e m e l k r e c h t e n . Een l a n d b o u -w e r kan d e betreffende p r o d u k t e n al-leen p r o d u c e r e n als hij in het bezit is v a n p r o d u k t i e r e c h t e n . Niet alleen p r o d u k t i e r e c h t e n m a a r ook milieu-rechten zoals m e s t p r o d u k t i e r e c h t e n s p e l e n e e n belangrijke rol in d e land-b o u w . D e h a n d e l in d e z e rechten is van e e n niet te o n d e r s c h a t t e n o m
-2. J.M.E. Pennings, M.T.G. Meulenberg en W. Heijman, Environmental rights on the future' markets: an application to the Dutch manure market, Environ menial
and resource economics, te verschijnen in
1996.
1106-vang. Zo w o r d t aan m e l k r e c h t e n al-leen al in N e d e r l a n d en G r o o t Brittan-nië t e z a m e n , jaarlijks v o o r 2 miljard g u l d e n v e r h a n d e l d ' . D e l a n d b o u w e r moet, als hij niet in het bezit is van d e z e rechten of als hij wil uitbreiden, rechten a a n k o p e n . De markt voor d e z e rechten is niet transparant waar-d o o r er g e e n waar-duiwaar-delijke referentieprijs bestaat. Er k o m e n d a n o o k regionale prijsverschillen en prijsschommelin-g e n in d e tijd voor. O o k hier w o r d t d e l a n d b o u w e r , maar o o k indirect de agribusiness, aan prijsrisico's b l o o t g e -steld.
Termijnmarkten in Europa
B o v e n g e n o e m d e o n t w i k k e l i n g e n h e b -b e n d e -behoefte van d e l a n d -b o u w en agribusiness a a n termijnmarkten ver-sterkt. D e z e o n t w i k k e l i n g e n zijn niet o n g e m e r k t aan d e verschillende ter-mijnmarkten in Europa voorbij ge-gaan. Grote financiële termijnmark-ten zoals d e Matif in Parijs en d e LCE in L o n d o n h e b b e n al enige n i e u w e agrarische termijncontracten geïntro-d u c e e r geïntro-d . Z o i n t r o geïntro-d u c e e r geïntro-d e geïntro-d e Matif zeer recent het raapzaad-termijncon-tract. In Duitsland zal m e d i o 1996 in H a n n o v e r d e WTB (Waren Termin Börse) van start gaan.N e d e r l a n d speelt e e n belangrijke rol in d e z e n i e u w e o n t w i k k e l i n g e n . D e ATA is in e e n ver stadium met d e o p z e t van e e n E u r o p e e s tarwetermijn-contract. De sleutel tot succes voor dergelijke termijncontracten is e e n contractspecificatie die voorziet in d e behoefte van d e h e d g e r en van d e speculant. Dit e l e m e n t van termijncontractinnovatie is v o o r l a n d b o u w -p r o d u k t e n e e n uiterst delicate zaak, o m d a t d e o n d e r l i g g e n d e p r o d u k t e n van d e z e termijncontracten niet zijn g e s t a n d a a r d i s e e r d maar e e n grote ver-s c h e i d e n h e i d van kwaliteiten,
leve-ringsplaatsen enz. k e n n e n . De ATA doet uitgebreid o n d e r z o e k o m de ter-mijncontractspecificatie en het han-delssysteem zo g o e d mogelijk af te s t e m m e n o p d e b e h o e f t e n van d e h e d g e r s e n s p e c u l a n t e n . Zo zal het E u r o p e s e tarwetermijncontract word e n g e n o t e e r word in Duitse Marken, o p -dat dit contract v o o r d e g e h e l e Euro-p e s e Unie kan d i e n e n als Euro-prijsrisico m a n a g e m e n t instrument.
Niet alleen doet d e A'I'A o n d e r z o e k naar n i e u w e termijncontracten voor agrarische p r o d u k t e n . m a a r er vindt ook o n d e r z o e k plaats o m termijncontracten te n o t e r e n v o o r p r o d u k t i e r e c h -ten e n milieurech-ten. Z o o n d e r z o e k t d e ATA d e mogelijkheid van e e n ter-mijncontract voor m e l k r e c h t e n . Dit n i e u w e termijncontract verschaft niet alleen e e n prijsrisico m a n a g e m e n t in-strument maar maakt d e markt voor d e z e rechten doorzichtig en heeft dan o o k e e n belangrijke prijsinforma-tie-functie. Rechten h e b b e n d e pretti-ge e i g e n s c h a p dat zij volledig pretti- gestan-daardiseerd zijn in cle effectieve markt, wat d e termijncontractspecifi-catie sterk vergemakkelijkt. Niet al-leen d e ATA heeft zich o p d e z e nieu-w e m a r k t e n gestort, in d e Verenigde Staten ontwikkelt d e CBOT een ter-mijncontract voor SOi-rechten .
Conclusies
D o o r v e r a n d e r i n g e n in d e l a n d b o u w en agribusiness zoals d e afschaffing van d e l a n d b o u w s u b s i d i e s in het ka-der van het MacSharry plan e n d e GATT-overeenkomst, d e eigen afzet-strategie, d e specialisatie van d e land-b o u w land-b e d r i j v e n e n d e introductie van milieu- e n p r o d u k t i e r e c h t e n is het prijsrisico voor d e l a n d b o u w e r s en agribusiness t o e g e n o m e n . Het b e l a n g van agrarische termijnmarkten kan d a a r o m t o e n e m e n . In Europa lijkt d e
strijd o m d e E u r o p e s e agrarische ter-mijnmarkt te zijn los g e b a r s t e n , en N e d e r l a n d speelt d a a r e e n belangrij-ke rol bij. Niet alleen w o r d e n d o o r d e ATA n i e u w e agrarische termijncon-tracten g e ï n t r o d u c e e r d , m a a r wordt o o k d e mogelijkheid o n d e r z o c h t van termijncontracten voor milieu- en p r o d u k t i e r e c h t e n .
J.M.E. P e n n i n g s M.T.G. M e u l e n b e r g
Beide auteurs zijn werkzaam aan de vak-groep Marklkunde en Marktonderzoek van de Landbouw universiteit Wageningen. J.MH. Pennings is assistent-in-opleiding en
M.T.G. Meulenberg is hoogleraar Markl-kunde en Marktonderzoek.
3-J.B. van Dijk en J.M.K. Pennings, Quota-handel in de zes El'-landen, Boerden
j/Vee-bonderij, jg. 80, 1995. blz. 18-19.
4. T.ll. Tietenberg, Emissions trading au
exercise in reforming pollution policy,
Washington, 1985; R.I.. Sander, Chicago Board of Trade clean air futures for emissi-ons allowances program risk manage-ment, Financial Exchange, jg. 10, 1991, blz. 9-10.
