Fossiele haaienneuzen, een opmerkelijk fenomeen uit Brabant

AFZETTINGEN WTKG 30(4),2009 97

Fossiele

haaienneuzen,

een

opmerkelijk

fenomeen uit Brabant

Haroldvander Steen*enFrederik Mollen*

Inleiding

Na het

_raadplegen

vantalvan

deskundigen

werden in

eer-ste instantie_eenaantal

_{mogelijkheden}

_{geëlimineerd.}

_Op

basis van de vorm en structuurkon worden

_uitgesloten

dat heteenmineraal betrofenookeencrinoïde of fossiele

plant

leekzo

goed

als

onmogelijk.

De vraag bleef echter

wat het dan welwas: een

dierlijk

fossiel?

_{Bij gebrek}

aan

aanknopingspunten

lanceerdevander Steen

(2004)

mid-dels

_Afzettingen

25

₍₃₎

_een

oproepnaaralle ledenvande

WTKG

(zie figuur 1).

Na

_kennisgeving

_op eenaantal

_{internetfora,}

werd

_enige

analogie opgemerkt

metfossiele stukken uit het

_Neogeen

vande Lee Creek Minete North

_{Carolina, USA,}

welke door

_Purdy

etal.

₍₂₀₀₁₎

al eerder

_{gedetermineerd}

werden

als ‘rostral nodes’

_{(haaienneuzen).}

Doch het Liessel

exem-plaar

wasniet

geheel

identiekaanhet

Amerikaansemateri-aal,

zodateensluitend antwoord

alsnog

uitbleef.

Vanuit

_{wetenschappelijk standpunt}

_wasde

_hypothese

der-mateinteressant dat medio 2007 beide auteursvandit

ar-tikelmetelkaarincontacttradenenbeslotenomdit vraag-stuk

_grondig

uitte

_spitten.

De microstructuur die bestond uit

_{prismavormige blokjes,}

deed immers vermoeden dat het inderdaadomkraakbeen

_ging.

Het ideevan eenlosse haai-enneusuit het

_Neogeen

wasdan ook niet

_onmogelijk

en in-dien het

_geval,

uniekvoor

Europa

ende

_wetenschap.

Methodiek

Naeenintensiefliteratuuronderzoekwerd al

vlug duidelijk

dat,

indien heteenhaaienneus

_betrof,

dezenaaralle

waar-schijnlijkheid

van eengroteLamniformehaai_zou

_zijn.

Er werd dan ook besloten_omverse stalen_vanalle

nog Recent voorkomende makreelhaaienteverzamelen_ente

onderwer-penaan eennauwgezettedissectie. Ons

_{verlanglijstje}

was op zich dan wel

beperkt,

maarechter nietzo maarte vin-den in de

_koeltoog

_{van een} lokale

_supermarkt:

Carcharo-don carcharias

_(Linnaeus,

_{1758) (great}

white

_shark),

Isu-rus

oxyrinchus Rafinesque Schmaltz,

1810

_{(shortfin mako),}

IsuruspaucusGuitart

_Manday,

1966

_{(longfin mako),}

Lam-na nasus

(Bonnaterre,

1788) (Atlantic porbeagle shark)

enLamna

ditropis

Hubbs &

_Follett,

1947

(Pacific

salmon

shark).

Al dezesoorten

zijn

de

_afgelopen

decennia

behoor-lijk

zeldzaam

geworden (vaak

totminder dan 10%vanhet

oorspronkelijke

aantal)

enveelal beschermd

(gelukkig),

maar na het afschuimenvan

menige visafslag

in

Frank-rijk

en

Spanje,

alsookcontacten metverschillende onder-zoekcentra

_wereldwijd,

konden de

_{nodige specimens}

ge-lokaliseerd worden enbemonsterd. Vooral de

_verzending

vanvers

dierlijk

materiaalenhet

_{bijhorende papierwerk}

(CITES enz.)

bleek in

_praktijk

een

bijzonder tijdrovende

factorte

_zijn,

maarmedio 2009 werd de klus dan toch ge-klaard. Omdat_we

_enerzijds

de haaienrostra niet wilden

beschadigen,

maar

anderzijds

toch ook benieuwdwaren naarde

inwendige

structuur,werd

_{afspraak gemaakt}

met

de dienst medische

_beeldvorming

van een lokaal zieken-huis.

_Zij

werden bereid

_gevonden

ommetenkele technie-kente

experimenteren,

docheeneerste

poging

opbasis van klassieke

_RX-platen

washelaas niet succesvol. Omdat de chondrocrania

_{klaarblijkelijk}

onvoldoende

_{gecalcificeerd}

waren om een

duidelijk

beeldte

bekomen,

werd

_vervolgens

eentest

uitgevoerd

met_eenmoderne CTscan

(Computed

Tomography).

Deze relatiefnieuwe

_technologie

maakthet

mogelijk

omzeer

fijne

dwarsdoorsnedentemakenvande

specimens

en

vervolgens

alle bekomen sneden via software terugopelkaarte

stapelen.

De beelden kunnen dan

gefil-terd worden opeen

bepaald

soortweefsel

_{(bv. kraakbeen)}

Iedervan onsheeft ooit weleens een

onooglijk

fossiel

ge-vondenwaar

kop

nochstaartaantevindenwas.Zoeen fe-nomeenzat erook

bij

de familie Stolzenbach in hun

col-lectie, afkomstig

uit de

_{zandhopen nabij}

de

_baggerput

van Liessel. Niemand hadtoenkunnen denken dateenkwart

eeuwlateroverdeze vondsteenartikelzou

verschijnen

in

Afzettingen.

Het verhaalgaatin feite

pasin 1995aanhet rollentoeneen

van ons

(HvdS)

in bezit kwamvande Stolzenbach collec-tieenhet stuk in kwestie. Zonder hettebeseffen werd dit

destartvan een

jarenlange

zoektochtnaarde identificatie vanwatlatereenwelzeer

bijzondere

vondstzou

blijken.

Meters boeken werden doorworsteldenhet internet- dat

toen_{nog in}

_zijn

kinderschoenen stond-werd

afgeschuimd,

maarniets werd

_gevonden

dat ook_maar

_{enige gelijkenis}

vertoondemethet stuk. Naarmate de

jaren

vorderden werd het stukeralleenmaar

raadselachtiger

op. Grootwasdan ook de

_verbazing

toenin 2003 _eentweede

_{gelijkaardig,}

maarminder

compleet

stuk uit

Mill/Langenboom opdook

tijdens

een

determinatiedag

in diezelfdegemeente.

Figuur 1:Het Liesselexemplaarzoals het in2004 _nog als onbe-kend fenomeen afgebeeldstond inAfzettingen25(3).

AFZETTINGEN WTKG 30(4), 2009 98

om zodriedimensionalebeeldenovertehoudenvan een

specifieke

structuur,in dit

_geval

het chondrocranium. Zo

werd,

mits de

_{juiste instelling}

van eenaantalparameters, het

_{alsnog mogelijk}

om de haaienneuzen

perfect

te visu-aliseren

_(uitwendig,

maarook

inwendig)

endit zonder de

specimens

te moeten

beschadigen (zie figuur 2).

Resultaten

Graag

gaanwe evenin opeenaantal vragen die zich

op-wierpen tijdens

het onderzoek. Doch het is nietonze

be-doeling

om in dit artikel heel

gedetailleerd

en

volledig

te

zijn;

daarvoor

_verwijzen

wede

geïnteresseerde

lezer graag door_naarMollen

_{(online 2009,}

in

_press).

Het taxonomischebelangvanrostrabij kraakbeenvissen

Een _vandeeerste vragendiemen zich stelde was of het

überhaupt mogelijk

zou

zijn

eenlosse haaienneustoe te

schrijven

aan een

bepaald orde, familie,

of misschien zelfs

aan een

bepaalde

soort?

_{Bij gebrek}

_aanskeletmateriaal

_zijn

paleontologen

vaak

_gefixeerd

_{op de tanden. Daarvan}

we-tenwedatze

bij

haaienenroggen vaak

diagnostisch zijn

endus kenmerkend persoort,maarhoe zit datnumet ros-tra? Skeletdelenvanhaaien uit het Mio-Plioceen

_zijn

bij-zonder schaarsenbuitenwat

_{stekels, wervels,}

kieuwaan-hangsels

of

paaihaken

iserbitter

_weinig

overbekend. Het eerder vermeldeartikelvan

Purdy

etal.

(2001)

maakt dan wel

_melding

van eenhonderdtal fossiele haaienneuzenuit het

Neogeen

vande Lee Creek Mine

(USA)

maarverder dan_een

_algemene

determinatie

op het niveauvan ordes

(Lamniformes

en

Carcharhiniformes)

en vooréénneustot

op genus

(i.e.

Lamna

sp.)

kwamen ook

zij

niet.

Nietteminbleek uit literatuuronderzoekdatrostravoor

bi-ologen

althans_{van groot}taxonomisch

_{belang zijn bij}

de classificatievankraakbeenvissen. Vooral

bij

roggen,maar ook

_bij

haaien. Hoewel_erde

_afgelopen

decennia heelwat

discussie overbestond

(deels

onterecht_zomocht

_blijken

uit het

_onderzoek),

worden haaienneuzen

nog steeds als een

belangrijk

kenmerk meegenomenin cladistische

ana-lyses

vanrecente taxa.

Het

_{volgende probleem}

dat zich voordeedwasdater

wei-nig

of geen

gedetailleerde

standaardwerken bestaanover haaienschedels. Voor velesoortenis de informatie

_beperkt

of zelfs niet beschikbaar. De zelf genomenCTscans kwa-mendan ook

_goed

vanpas. In combinatiemetde

beschik-bare,

veelal oude literatuurwashet toch

mogelijk

een aan-tal conclusiestetrekken. Zowashet

vlug duidelijk

dat de

oplossing

enkel

_bij

de makreelhaaien kon

_liggen,

enmede

dankzij

de CTscanskoneendeterminatiesleutel

opgemaakt

wordenvooralle nog levende Lamniformes.

Dedeterminatievanhet Liesselexemplaar

Aan de handvandedeterminatiesleutelendoor eliminatie kwamenwe

uiteindelijk

uit

_bij

derecente

_haringhaai

Lam-na Lam-nasus

(Bonnaterre,

1788),

ook wel neushaai

_genoemd

Figuur2: Reconstructievan dekopvaneenrecente

Figuur3:Vergelijkingtusseneen neusvan eenrecente (links) enhet Liesselexemplaar (rechts). Lamna

nasusop basisvanCT-scans(NEAtlantic,mannelijkexemplaar,

174cmTL). Merk vooralhet robuustedrieledigerostrumop.

AFZETTINGEN WTKG 30(4),2009 99

(toeval

bestaat

_niet?).

Desoortwasal

gekend

uit

_Liessel,

maardan enkelopbasisvantanden. Om opzekerte

spe-len werd

bijkomend

recent

vergelijkingsmateriaal

bestu-deerd uit de historische collectiesvanhet

Koninklijk

Bel-gisch

Instituutvoor

Natuurwetenschappen (KBIN)

te Brus-sel. Daaruit bleek daterwelwatverschillenwaartenemen

vielentussen

jonge

enoudere

exemplaren.

Hypercalcifi-catie in hetrostrum

lag

aande oorzaakvan deze ontoge-netische verschillen.

_Vergelijking

methet Liessel fossiel

bevestigde nogmaals

onsvermoeden dat

stelselmatig

was

gegroeid;

dit fossiel_was

_volledig

identiek_aande haaien-neusvan eenvolwassen L. nasus

(zie figuur 3).

Ondanks datwede

_oplossing

meenden

_gevonden

te

heb-ben,

bleven _wemetéén groot

vraagstuk

zitten. Hoe zien de haaienneuzenvan de

_uitgestorven

_neogene Lamnifor-mes er nu uit? Niemand die hetweet. En uit Liessel

_zijn

zovelesoorten

_gekend,

ten_{minste op basis}vande tanden:

Megaselachus

megalodon (Agassiz,

1835)

en

Cosmopo-litodus hastalis

_(Agassiz,

₁₈₃₈₎

om er twee tenoemen. Hoewel deze niet in de determinatiesleutelstaan, bood de

sleutel,

opbasisvan eenaantal

verwantschappen,

toch de

mogelijkheid

deze

_uitgestorven

soorten een voor eenuit

te_{sluiten. Meer zelfs. Tot op heden is}ernog heelwat dis-cussie_overde

_{onderlinge verwantschappen}

_van

uitgestor-venlamniforme

haaien,

vooral omdat onderzoekers vaak enkel_overde tanden beschikken. We

zijn

er nuvan

over-tuigd

dat als ooit deneuzenworden

gevonden

van deze

soorten,we eensterk

bijkomend

argumenthebbenomook deze discussie in de toekomstaantegaan.

Besluitenoproep

Sinds oudsher tracht de_mensdenatuur teordenenenalle

natuurhistorische

_objecten

_op aardetebenoemen. Denk

bijvoorbeeld

maar aande Griek Aristoteles

(384-322 BC)

of de Romein Plinius

_{(23-79 AD)}

die Linnaeus

₍₁₇₃₅₎

Sy-stemaNaturae

(1

ste

_editie)

reedsver

voorafgingen.

In pre-Darwiniaanse

_{tijden gold}

het

_{scheppingsverhaal}

als kader omalletotdantoe

_gekende

levensvormen intedelen. Pas later

_ging

menuitvanevolutionaire

_{verwantschappen}

als basis voorde

_hedendaagse

_{systematiek. Ongeacht}

de

me-thodiek die werd

_gehanteerd,

zit het ordenenvan de

na-tuurals hetware

ingebakken

inonzegenen,netzoals het

verzamelen op zich.

Zo ook heeft het Liessel fossiel_ons

_{jarenlang geïntrigeerd}

en

beziggehouden. Hardnekkig

volhouden leverdena een

lange

zoektocht dan toch _een sluitend

_antwoord,

_enwat

vooreen! Zo bleek het op heteerstzicht

_{onooglijk fossiel,}

een

bijzondere

vondstte

zijn:

een

haaienneus,

unieken van

wetenschappelijk belang.

Moraliserend willenwezekerniet

_zijn,

maaralsertocheen

boodschap

in het verhaal

_zit,

dan is het wel ‘de aanhouder wint’.

_Werp

dus niette

_vlug

iets

wegwaarvan

je

denkt ‘dit

is

(mogelijk)

iets’. Bovendien maakt de moderne

commu-nicatietechnologie

het steeds

_makkelijker

omcontacten te

leggen

en omopkorte

termijn

veelmensenteconsulteren

(e-mail, internet,

allerlei

_fora...).

Intussen

blijken

erwel meerhaaienneuzenop te

duiken,

vooral dantussenmateriaal

_afkomstig

_van

Mill/Langen-boom

_(NL).

Omdaterop dit vlak nog veelteonderzoeken

valt,

doenwegraageenoproepaaneeniederom ons zoveel

mogelijk

vondsten die_er

op

lijken

temelden.

Dankwoord

De

voorbije

15

_jaar

hebben velevan onzevriendenen ken-nissen hun

_{steentje bijgedragen}

aandeze

lange

zoektocht.

Omdatweniemandoverhet hoofd willen

zien,

verkiezen we lievergeen

volledige opsomming

tegeven.

Doch,

één vanhen willenwe

bij

deze tochvanharte

bedanken,

met name

_Barry

van

Bakel,

dieonsmetelkaar incontactbracht overde

_bijzondere

Liessel-vondst. Zonderonze

onderlinge

samenwerking,

metnamehet

_hardnekkig

volhouden

ener-zijds

ende

_{wetenschappelijke toetsing anderzijds}

was dit resultaaterimmers niet

_gekomen.

Aanbevolen lectuur_{(geen referentielijst)}

Naast de bronnen vermeld in dit

_artikel,

bevat onderstaan-de

_lijst

nogenkele

bijkomende

interessante

naslagwerken

overhet

onderwerp.

Compagno,

L.J.V. 1977.

_Phyletic

_{relationships}

of

_living

sharks _{and rays. In}

_Northcutt,

R.G.

_(ed.).

Recent

ad-vances in the

biology

of sharks. -American

Zoologist

17(2):

303-322.

Compagno,

L.J.V. 1990.

_{Relationships}

of the

_megamouth

shark, Megachasma

pelagios (Lamniformes:

Mega-chasmidae),

withcomments_onits

_feeding

habits.- In

Pratt, H.L., Gruber,

S.H. &

_Taniuchi,

T.

_(eds),

Elas-mobranchs_as

_living

_resources: advances in the biolo-gy,

ecology, systematics,

and thestatusof the fisheries. NOAATechnical_report

_NMFS,

90:357-379. U.S. De-partmentofCommerce,

Springfield.

Figuur4: Overdracht_vande vondst_aan het Beiaard-_en

Natuur-museumte Asten. Links: NoudPeters,rechts: Harold vander Steen.

AFZETTINGEN WTKG 30 (4),2009 100

Maisey,

J., 1984.

_Higher

elasmobranch

_phylogeny

and

bio-stratigraphy.

-

Zoological

Journal of the Linnean

So-ciety

82; 33-54.

Mollen, F.H.,2010

_{(in press). Apartial}

rostrum_{of the}

por-beagle

shark Lamnanasus

(Lamniformes, Lamnidae)

ffomthe Miocene of the Northseabasin and the

taxono-mie

_importance

of rostral

_morphology

in extinct sharks.

-

Geologica Belgica

13

(1-2):

61-76.

Published online 15-07-2009:

http://popups.ulg.ac.be/Geol/document.php?id=2792

Purdy,

R.W.,

Schneider, V.P., Applegate, S.P., McLellan,

J.H.,

Meyer,

R.L. &

_Slaughter,

B.H., 2001. The Ne-ogene

sharks,

rays, and

bony

fishes ffom Lee Creek

Mine, Aurora,

North Carolina.- In

Ray,

C.E. &

Bo-haska,

D.J.

_{(eds), Geology}

and

_paleontology

of the Lee Creek

_Mine,

North

_Carolina,

III. Smithsonian Contri-butionsto

Paleobiology

90:71-202. Smithsonian Insti-tution_Press,

_Washington.

Van der

_{Steen, H.,}

2004. Een

_opmerkelijk

_maaronbekend fe-nomeenuit Brabant.-

Afzettingen

WTKG 25

(3):

48.

White, E.G.,

1937.

_{Interrelationships}

ofthe elasmobranchs witha

key

tothe order Galea.-Bulletinof the American

Museum of Natural

_History

74:

_25-138,

51

_pis.

*HaroldvanderSteen,Duinendaal11,5346 XJOss, Ne-derland,e-mail:

_{harold.vandersteen@home.nl}

*Frederik Mollen, Meistraat16,2590

_{Bedaar, België,}

e-mail:

_{frederik. mollen@telenet.}

be