Titel scriptie: Dag Zwarte Piet?
Ondertitel: De zwartepietendiscussie bekeken met behulp van kritische discoursanalyse
Naam student: Kirsten Coppoolse Studentnummer: 5749522
Naam begeleider: dr. Caroline Vander Stichele Tweede lezer: prof. dr. Jan Willem van Henten
Masterscriptie Religiewetenschappen richting Religie en identiteit in de moderne wereld, Universiteit van Amsterdam
2 Titel scriptie: Dag Zwarte Piet?
Ondertitel: De zwartepietendiscussie bekeken met behulp van kritische discoursanalyse
Naam student: Kirsten Coppoolse Studentnummer: 5749522
Naam begeleider: dr. Caroline Vander Stichele Tweede lezer: prof. dr. Jan Willem van Henten
Masterscriptie Religiewetenschappen richting Religie en identiteit in de moderne wereld, Universiteit van Amsterdam
3 Inhoudsopgave
Inleiding ………5
Hoofdstuk 1 Wat is de zwartepietendiscussie en hoe past deze binnen het discours over Zwarte Piet? ………..………13
1.1. Hoe manifesteert het discours over Zwarte Piet zich? ………14
1.2. Hoe is het discours over Zwarte Piet ontstaan? ………..20
Besluit ……….26
Hoofdstuk 2. Wat is de inhoud van het discours over Zwarte Piet? ……….27
2.1. Wat zijn de problemen op het gebied van Zwarte Piet? ……….27
2.2. Welke argumenten worden terugkerend aangehaald in het discours? …………32
2.3. Welke discoursen zijn verwant aan het discours over Zwarte Piet? ……….37
Besluit ……….39
Hoofdstuk 3. Hoe passen de documentaires Zwart als roet (2014), Blackface (2015) en Wild Geraas (2016) binnen het discours over Zwarte Piet? ……….41
3.1 Zwart als roet ………..43
3.2 Blackface ……….46
3.3 Wild Geraas ………50
3.4 Vergelijking van de documentaires ……….53
Besluit ……….56
Hoofdstuk 4. Kan de problematiek op het gebied van Zwarte Piet opgelost worden en zo ja, hoe? ……….57
4.1 Wat is er al gebeurd om de problemen rond de sinterklaasviering op te lossen en wat was het effect hiervan? ……….57
4.2 Welke mogelijke oplossingen kunnen er nog toegepast worden? ……….67
Besluit ……….78
Conclusie ………79
4 Dankwoord ……….83 Literatuurlijst ………..85 Film- en audiobronnen ……….88 Digitale bronnen ……….………...89 Bronvermelding afbeeldingen ……….93 Bijlage………..96
Analysedocument Zwart als roet ……….………..………....97
Analysedocument Blackface ………....………..….……….104
5 Inleiding
Van kinds af aan keek ik het hele jaar door uit naar vijf december. Gezellig samen rond de haard liedjes zingen, sinterklaaslekkernijen eten en cadeautjes uitpakken. Later kwam hier ook het “helpen” van Sinterklaas door het maken van een surprise en het schrijven van een gedicht bij. De voorpret, de creativiteit en de typisch Nederlandse gezelligheid van dit feest, zorgen ervoor dat Sinterklaas mijn favoriete feestdag is.
Niet alle Nederlanders delen mijn enthousiasme over het sinterklaasfeest. Hoewel het sinterklaasfeest in 2008 nog aangemerkt werd als de meest dierbare Nederlandse traditie,1 vieren steeds minder mensen sinterklaasavond.2
De terugloop van het enthousiasme voor het avondje van Sinterklaas kan door een combinatie van factoren verklaard worden. Ten eerste uit de individualering van de Nederlandse samenleving. Sinterklaas is in de huidige vorm vooral een feest voor kinderen en gezinnen. In Nederland neemt het aantal eenpersoonshuishoudens echter toe.3
Ten tweede heeft Sinterklaas last van de concurrentie van een andere kindervriend: De Kerstman. Deze aan Sinterklaas verwante figuur kwam
oorspronkelijk de kinderen in de Verenigde Staten cadeaus brengen. Tegenwoordig vieren echter ook steeds meer Nederlanders Kerstmis met cadeaus in plaats van Sinterklaas. Lootjes trekken, wat oorspronkelijk vaak gedaan werd voor
sinterklaasvieringen met oudere kinderen of volwassenen, gebeurt nu ook met Kerstmis.4
Dit wil overigens niet zeggen dat Nederlanders massaal in de Kerstman zijn gaan geloven, maar eerder dat er voor één decemberfeest gekozen wordt. Het Sint Nicolaasgenootschap, een vereniging die zorg wil dragen voor de instandhouding van het sinterklaasfeest, signaleerde deze trend ook. In 1993 zorgden zij voor het ontstaan van het Pact der Gevers. Dit pact is (symbolisch) ondertekend door Sinterklaas, de Kerstman en Sint-Maarten en moet voorkomen dat deze
kindervrienden het elkaar lastig maken door te vroeg in het land te verschijnen. Dat 1 Boer 2009, 31. 2 Booy 1998, 80., Koops 2009, 44. 3 https://fd.nl/economie-politiek/1166136/groei-eenpersoonshuishoudens-zet-onverminderd-sterk-door
6 betekent in het geval van Sinterklaas dat hij pas na 11 november welkom is in
Nederland. De Kerstman mag Nederland pas betreden als Sinterklaas op 6 december weer vertrokken is.5
Hoewel het pact volgens de letter gerespecteerd wordt, wil dat echter niet zeggen dat Nederlanders zowel Sint-Maarten als Sinterklaas als Kerst vieren. De ruime selectie aan gulle gevers, zorgt toch dat hierin geselecteerd wordt en hoewel de kindervrienden misschien niet in vlees te vroeg in Nederland verschijnen zijn ze in geest al ver voordat het toegestaan is aanwezig.
Ten derde is het sinterklaasfeest tegenwoordig een omstreden traditie geworden. Hoewel er op de persoon van Sinterklaas ook wel het één en ander aangemerkt wordt -zo wordt hij bijvoorbeeld te autoritair of te ouderwets genoemd-6 richt het gros van de kritiek zich op diens zwart geschminkte helper: Zwarte Piet. Zwarte Piet is momenteel het onderwerp van debat.
Zwarte Piet
Het is een soort jaarlijkse traditie geworden. Voor de aankomst van Sinterklaas in Nederland barst eerst in de media en op sociale media platformen de discussie los over Sinterklaas en met name over zijn helper Zwarte Piet. Volgens de één is Zwarte Piet een racistisch symbool, anderen zien het probleem niet en claimen dat deze kindervriend zwart is door schoorsteenroet en vinden het onprettig om van racisme beschuldigd te worden.7 Dit loopt soms zo uit de hand dat het niet bij discussies blijft, maar dat de voor- en tegenstanders van Zwarte Piet elkaar bij de intocht van
Sinterklaas te lijf gaan.8
Instanties als gemeenten proberen oplossingen aan te dragen, bijvoorbeeld door het uiterlijk van de “traditionele” Zwarte Piet af te zwakken,9
door kroeshaar en oorringen weg te laten, of door de traditionele Pieten te vervangen door gekleurde Pieten10 of zelfs kaas- en stroopwafelpieten.11
5http://www.sngnederland.com/sng/index.php/wetenswaardigheden/pact-der-gevers 6
Dekker 1970, 128.
7
Hilhorst & Hermes 2016, 222.
8 http://www.dagelijksestandaard.nl/2016/11/triester-dan-triest-voor-en-tegenstanders-zwarte-piet-gaan-in-gevecht-in-nijmegen/ 9 http://www.nu.nl/binnenland/3799071/nieuwe-zwarte-piet-heeft-geen-kroeshaar-en-oorringen.html 10 De Bas 1993, 11. 11http://www.volkskrant.nl/binnenland/kaaspiet-stroopwafelpiet-opgelost~a3769055/
7 Het Sinterklaasjournaal, een op kinderen gericht televisieprogramma over Sinterklaas en de Zwarte Pieten, pakt het anders aan en geeft de Pieten een gelijke rol met Sinterklaas. De Pieten zijn vaak slimmer dan de Sint. Het Sinterklaasjournaal van 2014 kiest er zelfs voor om als conclusie één van de Zwarte Pieten: Opa Piet als het spiegelbeeld en de gelijke van Sinterklaas te laten zien.12
Geen van deze geprobeerde oplossingen heeft echter de
zwartepietendiscussie al doen verstommen. Daarom wil ik mij met deze scriptie verdiepen in de vraag hoe de jaarlijks terugkerende discussie over de figuur van Zwarte Piet tot een einde gebracht kan worden?
Opbouw
Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden onderzoek ik eerst wat de discussie over Zwarte Piet precies inhoudt. Hiervoor kijk ik naar de verschijningsvorm van de discussie. Wie spelen hierin een rol, op welk platvorm vindt de discussie plaats en waar komt de discussie historisch gezien vandaan? Als bronnen gebruik ik
voornamelijk secundaire literatuur en een aantal primaire bronnen, zoals nieuwsberichten.
Daarna ga ik inhoudelijk in op de discussie. Welke bezwaren worden opgeworpen tegen Zwarte Piet? Welke voor- en tegenargumenten komen steeds weer terug in de discussie. Daarnaast staat deze discussie natuurlijk niet op zichzelf. De argumentatie binnen de zwartepietendiscussie verwijst naar andere discoursen, zoals het discours over racisme en het discours over de multiculturele samenleving. Ik onderzoek hoe het discours over Zwarte Piet in het landschap van discoursen past. Het materiaal hiervoor bestaat voornamelijk uit primaire bronnen. Van uitingen in talkshows tot berichten op sociale media.
Om dit concreter te maken analyseer ik de documentaires die over het onderwerp van Zwarte Piet gemaakt zijn. Dit zijn Zwart als roet (2014) van Sunny Bergman, Blackface (2015) van Roger Ross Williams en Wild Geraas (2016) van Arnold-Jan Scheer. Door de documentaires te analyseren op gebied van standpunt, argumentatie, sprekers die hierin aan het woord komen en de manier waarop ze naar de discussie over Zwarte Piet verwijzen probeer ik deze documentaires in het
landschap van discoursen gerelateerd aan de figuur van Zwarte Piet te plaatsen.
8 Daarnaast vergelijk ik de documentaires onderling en kijk ik hoe ze bijdragen aan het debat.
Om tot een mogelijke oplossing te komen, kijk ik naar wat er uitgeprobeerd is om de problemen rond de sinterklaasviering op te lossen en wat de resultaten
hiervan zijn. Als bron hiervoor zal ik voornamelijk nieuwsberichten gebruiken. Met de kennis uit het discours is het misschien mogelijk om tot andere oplossingen te komen of aan te geven waarom de uitgeprobeerde oplossingen tot nu toe nog geen einde aan de zwartepietendiscussie gemaakt hebben.
Onderzoeksmethoden en bronnen
Om tot een beantwoording van de hoofdvraag te komen gebruik ik een combinatie van methoden. Allereerst maak ik gebruik van literatuuronderzoek, waarbij ik
verschillende literatuurbronnen tegen elkaar afweeg om zo tot een weergave van de geschiedenis van het discours over Zwarte Piet te komen.
Daarnaast ga ik zelf ook primaire bronnen analyseren in de vorm van
documentaires. Alle uitingen over Zwarte Piet vinden plaats binnen het discours over Zwarte Piet. Ze staan niet op zichzelf, maar zijn met elkaar verweven en in dialoog. Daarom is de belangrijkste methode waar deze scriptie op steunt discoursanalyse. Er zijn verschillende methoden om een discours te analyseren. Conversatie-analyse valt af als methode voor deze scriptie. Deze Conversatie-analysemethode richt zich namelijk op gesprekken,13 terwijl ik documentaires wil analyseren, die uiteraard bestaan uit meer dan alleen gesproken interactie.
Als analysemethoden blijven dan nog discoursanalyse (DA) en kritische discoursanalyse (KDA) over. Deze methoden zijn aan elkaar verwant en lijken op elkaar. De discoursanalyse probeert door het bestuderen een geheel van uitingen (dit beperkt zich niet tot conversaties, maar kan zich ook uitstrekken tot geschreven uitingen) uitspraken te doen over de context waarin deze uitingen zich voordoen. Discoursanalyse en kritische discoursanalyse zijn onder andere gebaseerd op de ideeën van filosoof Michel Foucault.14 Er is daarom vooral veel aandacht voor macht en hoe macht door het discours gerechtvaardigd wordt.15
13
Bryman 2008, 493-499.
14
Mumby & Clair 1997, 191.
9 Toch zijn er verschillen. Discoursanalyse zoekt alle antwoorden in het systeem van uitingen. Uitingen creëren de realiteit, terwijl er in kritische discoursanalyse ook aandacht is voor een al bestaande realiteit. Discoursen wordt hier als scheppend gezien en niet als naar zichzelf verwijzend.16 Ook put de KDA naast de filosofie van Foucault ook uit de ideeën van Westers Marxisme, de Frankfurter Schule en de filosoof Jürgen Habermas.17
Aangezien ik in mijn scriptie de nadruk leg op de verbanden tussen de
documentaires onderling en de documentaires binnen de discussie over Zwarte Piet, lijkt kritische discoursanalyse de meest geschikte methode voor deze scriptie. Ik denk niet dat Zwarte Piet gecreëerd is door het discours (of in ieder geval niet door een aan de zwartepietendiscussie verbonden discours), maar wel dat het discours sturend is in de eventuele toekomst van Zwarte Piet.
Bij kritische discoursanalyse staan volgens Bryman de volgende punten van onderzoek centraal.18 1. De weg van de geschiedenis van het discours naar de huidige betekenis van het discours19 2. De invloed van andere discoursen.20 3. De constructie van het discours, voornamelijk door teksten.21 4. De manier waarop het discours betekenis geeft aan het sociale leven en hierin acties beïnvloed.22 5. Hoe het discours wordt gebruikt om standpunten en acties te legitimeren.23 Ook Norman Fairclough en Ruth Wodak beschrijven vergelijkbare punten van onderzoek.24 In de eerste twee hoofdstukken van mijn scriptie zal ik aandacht besteden aan deze punten op het gebied van het discours over Zwarte Piet.
Om een uiting binnen het discours te kunnen analyseren is het echter niet voldoende om naar deze vijf punten te kijken. Er moet hiervoor naar de betekenis van uiting, de vorm van de uiting en de sociale context waarin deze uiting plaatsvindt gekeken worden.25 Dit zal ik uitgebreid doen voor de documentaires die ik in
hoofdstuk drie analyseer.
Discoursanalyse is volgens Teun A. van Dijk, Stella Ting Toomey, Geneva
16
Bryman 2008, 499-509.
17
Fairclough & Wodak 1997, 260-262.
18 Bryman 2008, 509. 19
Fairclough & Wodak 1997, 272-273., Bryman 2008, 509.
20
Bryman 2008, 509.
21 Fairclough & Wodak 1997, 267-277., Bryman 2008, 509. 22
Fairclough & Wodak 1997, 273-275., 279-280., Bryman 2008, 509.
23
Bryman 2008, 509.
24
Fairclough & Wodak 1997, 258-284.
10 Smitherman en Denise Troutman een geschikt gereedschap om naar etniciteit,
cultuur en racisme te kijken.26 Discoursanalyse kan zowel gebruikt worden om
interactie tussen verschillende etnische groepen te bestuderen,27 als om de interactie binnen een groep te bestuderen.28 De (kritische) discoursanalyse lijkt daarom bij uitstek geschikt om naar een onderwerp te kijken waarin zowel macht als etniciteit een rol spelen.
Theoretisch kader
Uiteraard is er al veel meer geschreven over Sinterklaas en Zwarte Piet. Een groot deel hiervan bestaat uit kinderboeken en -liedjes, maar er is ook wetenschappelijk onderzoek gedaan op dit gebied.
De wetenschappelijke publicaties zijn op te delen in verschillende categorieën. Zo zijn er publicaties over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest. Een voorbeeld hiervan is 1000 jaar Sinterklaas van Peter van Trigt.29 Er zijn publicaties over de legenden rond Sinterklaas, zoals Sinterklaas: Meer dan één legende van René Klaassen.30 Er zijn publicaties die de viering van het Sinterklaasfeest of aspecten daarvan onderzoeken en vastleggen, zoals Sinterklaas overzee: Avonturen van een
reislustige heilige geschreven door Paul Faber.31 Er zijn publicaties die op de
rechtszaken over de Sinterklaasviering ingaan, zoals Alex Brenninkmeijers Het recht
om te escaleren: Het Pietendebat in de rechtszaal.32 Er is zelfs een publicatie die een vergelijk maakt tussen het verlies van het geloof in Sinterklaas en het geloof in god.33 Uiteraard is er ook het een en ander geschreven over de Zwarte
Pietendiscussie en over de combinatie Zwarte Piet en racisme. Deze publicaties hebben titels als: Hollands Sinterklaas reeks of racism34 en We have given up so much: passion and denial in the Dutch Zwarte Piet (Black Pete) controversy.35 Deze
publicaties maken deel uit van een grotere groep publicaties, namelijk publicaties over racisme en de hedendaagse effecten van kolonisatie. Aangezien het belangrijk
26
Van Dijk et. al. 1997, 144-180.
27 Ibidem, 144. 28 Ibidem, 145. 29 Van Trigt 2016. 30 Klaassen 2009. 31 Faber 2006. 32 Brenninkmeijer 2014. 33 Boswijk-Hummel 1999. 34 Akomolafe 2014, 78-81.
11 is om de Zwarte Pietendiscussie in perspectief te kunnen plaatsen behoren ook algemenere publicaties over racisme in Nederland tot de literatuur voor dit onderzoek. Een voorbeeld hiervan is Hallo witte mensen van Anousha Nzume.36 Op het gebied van de Zwarte Pietendiscussie zijn er ook twee interessante minder wetenschappelijke bronnen te noemen. In het pro-Zwarte Pietenkamp is Het
Zwarte Piet Smoelenboek: De vele gezichten van Piet in heden en verleden van Inge
Schuiten een publicatie die fans van Zwarte Piet de ruimte geeft om hun positieve herinneringen aan deze figuur te delen.37
Niet alleen de voorstanders van Zwarte Piet, maar ook diens tegenstanders hebben een publicatie uitgebracht over Zwarte Piet. Piet: Een Handboek voor een
Moderne Sinterklaasviering gaat uiteraard niet over de prettige herinneringen
aan Zwarte Piet,38 maar verschillende (bekende) Nederlanders geven hierin tips voor “de vormgeving van een eigentijdse sinterklaasviering”.39
Daarnaast is er door Judi Mesman, Sofie Janssen en Lenny van Rosmalen een interessant onderzoek gedaan naar hoe kinderen de figuur van Zwarte Piet zien.40 Dit is belangrijk aangezien Sinterklaas toch bedoeld is als kinderfeest en nu gekaapt lijkt te zijn door volwassenen die zo luid mogelijk hun mening lijken te willen verkondingen.
Terminologie
Bij een gevoelig onderwerp als de zwartepietendiscussie is het belangrijk om de juiste terminologie te hanteren. Ik wil voorkomen dat ik door slecht gekozen woordgebruik onnodig iemand (of zelfs een hele groep) kwets.
Zeker op het gebied van racisme is het soms lastig om de juiste woorden te vinden. Lange tijd leek het correct om naar personen en groepen te verwijzen in een combinatie van hun etnische achtergrond en thuisland, denk hierbij aan
samenstellingen als Surinaamse-Nederlander. Dit lijkt veranderd in een voorkeur om naar huidskleur te verwijzen. Hierbij wordt er niet gekozen voor geladen begrippen met een intern waardeoordeel als blank en donker. In plaats daarvan wordt gekozen 36 Nzume 2017. 37 Schuiten 2014. 38 Awad et al. 2015. 39 Ibidem, 3.
12 voor wit en zwart (en eventueel bruin).41 Hierin volg ik Anousha Nzume die met Hallo
witte mensen42 een van de meest recente publicaties over racisme in Nederland op haar naam heeft staan. Dit is tevens ook de terminologie waar de tegenstanders van Zwarte Piet de voorkeur aan lijken te geven.
Hoewel deze terminologie voor dit doel werkbaar is, is het verdelen van mensen in zwart en wit in mijn ogen niet ideaal. Het is lastig om een onderverdeling te maken. Wanneer is iemand precies zwart, wit of bruin? Zwart lijkt regelmatig ook de categorie bruin te incorporeren. Daarnaast is er bij deze verdeling weinig plaats voor bijvoorbeeld Aziaten of mensen met een verstoring van pigment, zoals
albinisme.
De terminologie op het gebied van Sinterklaas en de Sinterklaasviering is redelijk universeel. Ik volg hierin bij twijfel het Sinterklaas Lexicon van Marie-José Wouters.43
Bij figuren of personen waarvan het geslacht niet gelijk duidelijk is,
bijvoorbeeld bij een hypothetische Zwarte Piet, zal ik hiernaar verwijzen met hij. Dit is niet omdat ik er vanuit ga dat het hier gaat om iemand die zich als man identificeert, maar omdat hij of zij of een gendervrije verwijzing zoals hen te veel de aandacht op zich kan vestigen of voor verwarring kan zorgen.
Hoofdstuk 1. Wat is de zwartepietendiscussie en hoe past deze binnen het discours over Zwarte Piet?
41 Nzume 2017, 11, 17. 42 Nzume 2017. 43 Wouters 2009.
13 Als eind augustus44 (of dit jaar plaatselijk zelfs eind juli45) de pepernoten weer in het schap liggen, betekent dit dat het nog even wachten is tot Nederland weer van een nationale traditie kan genieten: de zwartepietendiscussie. Voor Sinterklaas aankomt in Nederland om de kinderen cadeautjes te brengen worden Sinterklaas en vooral zijn helpers, de Zwarte Pieten, uitgebreid door de volwassenen besproken. Waarom houdt dit kinderfeest Nederland zo in haar greep?
Voor we inhoudelijk naar de discussie kunnen kijken moeten we echter eerst stilstaan bij wat de zwartepietendiscussie precies is. Hoofdstuk 1.1. beschrijft de verschijningsvorm van de discussie. Op welke platformen en door welke partijen wordt de discussie gevoerd? Hoofdstuk 1.2. gaat in op het ontstaan van de
zwartepietendiscussie. Deze discussie lijkt ontstaan in de afgelopen vijf tot tien jaar, maar is dit ook het geval?
Figuur 1 De huidige verschijningsvorm van Zwarte Piet
1.1. Hoe manifesteert het discours over Zwarte Piet zich?
Het probleem 44 http://www.ad.nl/binnenland/ze-zijn-er-weer-de-eerste-pepernoten~a47e561d8/ 45 https://www.rtlnieuws.nl/nederland/eerste-pepernoten-te-koop-bij-drentse-supermarkt-reacties-zijn-wisselend
14 Hoewel er meerdere problemen op het gebied van het sinterklaasfeest aan te wijzen zijn, is het probleem wat Nederland elke winter weer in haar greep houdt het uiterlijk van Zwarte Piet. (Zie figuur 1 voor een actuele weergave van het uiterlijk van Zwarte
Piet.)
Zwarte Piet is de helper van Sinterklaas. Hij (of tegenwoordig ook wel zij) is gekleed in een felgekleurde wambuis met witte kraag en pofbroek. Op het hoofd draagt Piet een baret met veer. Zoals de naam Zwarte Piet al zegt, is Piet zwart van kleur. Bij acteurs die Zwarte Piet uitbeelden wordt dit bereikt door zwarte schmink, een dikke zwarte panty en coltrui onder de gekleurde bovenkleding en zwarte
handschoenen. Daarnaast is Zwarte Piet vaak ook te herkennen aan (een pruik van) zwart kroeshaar, rode lippen en eventueel gouden oorringen.46
Het probleem met deze uitbeelding van Zwarte Piet is evenwel dat een deel van Nederland dit als het uitbeelden van een karikatuur van een zwarte persoon ziet.47 Zij ervaren Zwarte Piet daarom als onprettig en een uiting van racisme.
Als heel Nederland dit gevoel deelde zou er geen zwartepietendiscussie zijn, maar zou Zwarte Piet snel vervangen of aangepast worden. Veel Nederlanders, vooral Nederlanders die met Zwarte Piet opgegroeid zijn, zien echter niet in waarom deze figuur problematisch zou zijn. Zij hebben fijne jeugdherinneringen aan Zwarte Piet als brenger van cadeautjes en plezier.48
Aangezien Sinterklaas jaarlijks Nederland bezoekt, breekt jaarlijks voor zijn aankomst het debat over diens helper uit. Moet Zwarte Piet Sinterklaas wel
vergezellen tijdens de intocht en hoe moet deze figuur er dan uitzien? Aangezien zowel het behouden van Zwarte Piet in de huidige vorm, het aanpassen van de figuur van Zwarte Piet als het weglaten van Zwarte Piet een keuze is die één van de discussiërende partijen in het gelijk lijkt te stellen, is er geen keuze mogelijk op het gebied van Zwarte Piet die geen discussie uitlokt. Zowel met de keuze voor
verandering als met de keuze voor niets doen, wordt een positie in de discussie over Zwarte Piet ingenomen.
De discussie
De discussie over Zwarte Piet barst jaarlijks los voordat Sinterklaas in november Nederland bezoekt. Hoewel Zwarte Piet altijd het onderwerp van deze discussie is, 46 https://www.volkskrant.nl/magazine/-zwarte-piet-is-nooit-een-slaaf-geweest~a3527041/ 47 Bijvoorbeeld Weiner 2014, 334-335. 48https://www.nrc.nl/nieuws/2015/11/30/opinie-natuurlijk-is-zwarte-piet-puur-racisme-a1405921
15 kan de aanleiding die de discussie aanzwengelt verschillen. Zo kunnen de plannen voor de Sinterklaasintocht en de figuur van Zwarte Piet de aanleiding voor de discussie vormen, zeker als die afwijken van het afgelopen jaar of als groepen in Nederland veranderingen hierin voor elkaar proberen te krijgen. Ook publicaties over Zwarte Piet kunnen dit onderwerp weer in de belangstelling brengen.49
Als de zwartepietendiscussie weer op de agenda staat, doordat de figuur van Zwarte Piet weer in de actualiteit gekomen is, is het tijd om hier opinies over te geven. Omdat het een actueel onderwerp is, worden er in talkshows gasten
uitgenodigd om hun mening te geven over de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van Zwarte Piet en de zwartepietendiscussie in het algemeen.50
De discussie over Zwarte Piet vindt niet alleen plaats als gesproken discussie. Ook in kranten verschijnen columns of opiniestukken die op het nieuwe actuele aspect van de zwartepietendiscussie reflecteren of op de zwartepietendiscussie in het algemeen. Ook kunnen geschreven artikelen een reactie zijn op een eerdere uiting in de discussie, zoals een uiting van een politicus.
Zo beschreven lijkt het of de zwartepietendiscussie door de media gefaciliteerd en gereguleerd wordt met wat impulsen vanuit de politiek, een mediated discours dus.51 Alleen dit deel van de discussie bekijken mist echter een groot deel van het debat over Zwarte Piet.
Zwarte Piet is immers een onderwerp waarbij bijna elke Nederlander
ervaringsdeskundige is. Bijna iedereen heeft wel eens een Zwarte Piet gezien, de meeste Nederlanders hebben jeugdherinneringen aan een sinterklaasviering met Zwarte Piet en sommige hebben zelfs voor Zwarte Piet gespeeld.
Het debat over Zwarte Piet sluit dus aan bij de belevingswereld van veel Nederlanders. Het wordt dus ook in privékring, zoals op verjaardagen of in lunchpauzes gevoerd. Aangezien dit zo’n polariserend onderwerp met
hoogoplopende gevoelens is, staat bijna niemand neutraal tegenover dit onderwerp, dus is het noemen van dit onderwerp al snel een uitnodiging tot debat.
De Nederlander hoeft zich om een mening over Zwarte Piet te uiten niet te beperken tot verjaardagsfeestjes. Ook online kan het debat aangegaan worden. Hoewel de discussie op sociale media binnen de vrienden en kennissenkring kan
49
Bijvoorbeeld https://www.nrc.nl/nieuws/2015/11/30/opinie-natuurlijk-is-zwarte-piet-puur-racisme-a1405921
50
Bijvoorbeeld De Wereld Draait Door 15 oktober 2013.
16 blijven, hoeft dit niet het geval te zijn. Via sociale media als Facebook en Twitter kunnen Nederlanders reageren op uitingen van anderen die ze niet persoonlijk hoeven te kennen. Als bijvoorbeeld een politicus of journalist een uitspraak doet over Zwarte Piet (op sociale media of via een ander medium) kunnen andere
Nederlanders hier via sociale media op reageren. Ook kunnen mensen met een zelfde mening over Zwarte Piet zich verenigen. Zowel voor- als tegenstanders van Zwarte Piet hebben zich inmiddels verenigd in Facebookpagina’s over dit
onderwerp.52
Door het online samenkomen van mensen die eenzelfde positie in het debat innemen, kunnen er ook offline bijeenkomsten georganiseerd worden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan protesten voor of tegen Zwarte Piet. Sociale media wordt dus niet alleen gebruikt voor discussie, maar ook om acties te organiseren die daarna weer onderwerp van discussie worden.
Op het gebied van sociale media is het belangrijk om de Pietitie
Facebookpagina te noemen. Deze Facebookpagina fungeert als een petitie voor het behoud van Zwarte Piet en kreeg binnen twee dagen meer dan twee miljoen likes.53 Hoewel deze pagina gemaakt is door mensen met een achtergrond in de reclame,54 die daardoor misschien beter weten hoe ze snel veel mensen kunnen bereiken, geeft het snelle succes van deze pagina aan hoeveel van het debat online plaatsvindt en hoe gemakkelijk het is voor de gemiddelde Nederlander om hier aan deel te nemen.
Naast gesproken en geschreven sociale en traditionele media worden er ook op andere manieren voor- en tegenargumenten voor Zwarte Piet aangedragen. Waar uitspraken snel gedaan zijn en een tweet of Facebookbericht ook zo verstuurd is, is een compleet boek niet zomaar in een opwelling geschreven. Ook een documentaire staat niet binnen een uurtje op film, soms wordt hier zelfs jaren aan gewerkt. Bij deze uitingen heeft de auteur dus gereflecteerd op zijn standpunt en nagedacht hoe hij of zij dit het beste weer kan geven en beargumenteren. Auteurs doen daarover
onderzoek en roepen eventueel hulp van deskundigen in.
Dit is dus aan de ene kant het tegenovergestelde van de op emotie gebaseerd reactie van iemand op sociale media die zich als racist weggezet voelt. Aan de
52 Bijvoorbeeld https://nl-nl.facebook.com/pietitie/ en https://www.facebook.com/zwartepietisblackface/?hc_ref=ARRqzZ6JZyWfJB8Xnxk_8SWRArUcFcJbTBb7oYnQc hSFaM5RdWuieqhKhrkQojB7dMc&fref=nf 53 https://www.parool.nl/kunst-en-media/zwartepietpetitie-gaat-2-miljoen-likes-voorbij~a3532658/
17 andere kant staat de argumentatie in boeken en documentaires niet op zichzelf. Deze argumenten kunnen geïnspireerd zijn door het volgen van het debat in de media of op sociale media of daarin weer gebruikt worden.
Op verzoek van deelnemers in het debat is de discussie over Zwarte Piet zelfs doorgedrongen tot de rechtszaal. Zo hebben tegenstanders van Zwarte Piet
bijvoorbeeld een rechtszaak aangespannen om te voorkomen dat er tijdens de intocht van Sinterklaas in Amsterdam in 2013 Zwarte Pieten mee zouden lopen.55 Uiteindelijk is er over het meelopen van Zwarte Piet in deze intocht
doorgeprocedeerd tot de Raad van State die in november 2014 uitspraak deed over deze zaak.56 De intocht van 2013, waarbij Zwarte Pieten aanwezig waren, had toen al een jaar geleden plaatsgevonden.
Rechtszaken over Zwarte Piet leveren weer nieuw materiaal op en vooral een nieuw soort materiaal voor de discussie. Op de uitspraken van de rechter wordt op wetenschappelijk juridisch niveau gereflecteerd.57 Dit zorgt voor een nieuw soort teksten in het debat over Zwarte Piet. Dat wil overigens niet zeggen dat de gemiddelde Nederlander zijn mening over Zwarte Piet baseert op gerechtelijke uitspraken. Zoals we in hoofdstuk twee zullen zien is er in deze discussie vooral een grote rol voor emoties weggelegd.
Hoewel Zwarte Piet een typisch Nederlands fenomeen lijkt, betekent dit niet dat de discussie over Zwarte Piet zich tot Nederland beperkt. Ook buitenlandse media berichten soms over de figuur van Zwarte Piet en de discussie hierover. In de berichtgeving hierover is vooral sprake van verwarring dat een tolerant land als Nederland een figuur die doet denken aan Amerikaanse blackface als cultureel erfgoed ziet.58
Waar buitenlandse media een verslag of een opinie over de figuur van Zwarte Piet en de zwartepietendiscussie geven, is er ook buitenlandse inmenging die een verandering van Zwarte Piet wil bewerkstelligen. De werkgroep voor Mensen van Afrikaanse Afkomst van de Verenigde Naties concludeerde in 2014 dat Zwarte Piet racistisch is en moet veranderen.59
55 https://www.parool.nl/binnenland/zwarte-piet-critici-winnen-rechtszaak~a3683219/ 56 https://www.nrc.nl/nieuws/2014/11/12/raad-van-state-vernietigt-uitspraak-rechtbank-over-zwarte-piet-a1421102 57 Bijvoorbeeld Brenninkmeijer 2014, 2932-2935. 58 Bijvoorbeeld Blackface 2015. 59 Awad et al. 2015, 144.
18 Deze inmenging van buitenaf konden veel Nederlanders niet waarderen. Lid van deze werkgroep, Professor Verene Shepherd uitte al eerder kritiek op Zwarte Piet, wat haar op veel haatmail kwam te staan.60 Dit is niet een op zichzelf staand incident. Zoals we ook in hoofdstuk twee zullen zien zijn niet alle uitingen over Zwarte Piet beschaafde, op argumenten gebaseerde uitingen.
De soms ruwe toon van het debat is ook iets wat zowel de media als de politiek opvalt.61 Demissionair premier Mark Rutte gaf aan dat het een taak van de politiek is om de discussie over het Sinterklaasfeest in goede banen te leiden.62
Ook in de politiek is Zwarte Piet dus een onderwerp van gesprek. Politici doen in media uitspraken over Zwarte Piet en de PVV probeerde zelfs met de (inmiddels afgewezen) Zwarte Piet-wet het (zwarte) uiterlijk van Zwarte Piet te reguleren.63 Toch lijkt de overheid verder niet veel moeite te doen om de discussie over Zwarte Piet in goede banen te leiden. Bijdragen van politici aan het debat lijken te bestaan uit individuele opinies over de figuur van Zwarte Piet en het afschuiven van een oplossing voor de figuur van Zwarte Piet naar de samenleving.
Volgens wetenschappers Paul Chilton en Christina Schäffner kan de politiek een rol spelen binnen het discours en zelfs dingen afdwingen. Dit kan echter tot weerstand leiden.64 Het lijkt daarom een verstandige keuze om Zwarte Piet en de discussie hierover niet te sterk te willen reguleren.
Het discours
Zoals beschreven is Zwarte Piet een polariserend onderwerp. Verschillende meningen en partijen staan hier lijnrecht tegenover elkaar. Als we de kritische discoursanalyse toepassen op het zwartepietendebat, zien we dat we het woord zwartepietendebat niet één op één kunnen vervangen met het discours over Zwarte Piet.
Volgens de kritische discoursanalyse zoals beschreven door Alan Bryman geeft een discours betekenis aan het sociale leven en maakt het bepaalde acties
60 Lemmers 2017, p. 126. 61 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html en https://www.parool.nl/binnenland/alledaags-racisme-vervuilt-het-debat~a4306068/ 62 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html 63 https://www.volkskrant.nl/binnenland/kamer-verwerpt-zwarte-piet-wet-overheid-bemoeit-zich-niet-met-tradities~a4463364/
19 mogelijk, wenselijk of onvermijdelijk.65 Op het gebied van Zwarte Piet staan
verschillende partijen lijnrecht tegenover elkaar met betrekking tot welke acties
mogelijk, wenselijk of onvermijdelijk zijn. Er is hier dus geen sprake van een discours, maar van conflicterende discoursen. Volgens Bryman in een discours retorisch
georganiseerd.66 Een dialoog aangaan met andere discoursen om tot een compromis te komen is dus niet het doel van een discours. Bij een debat zijn verschillende
discoursen met conflicterende agenda’s met elkaar aan het concurreren om hun agenda te bewerkstelligen en het discours van de ander hierbij in ieder geval naar een secundaire positie te verplaatsen of eventueel zelfs compleet uit te vlakken. Volgens wetenschappers Dennis K. Mumby en Robin P. Clair probeert een discours andere discoursen te marginaliseren.67 Om de eigen agenda te bevorderen moeten de discoursen over Zwarte Piet wel de strijd met elkaar aangaan.
De kritische discoursanalyse geeft vijf punten van onderzoek voor discoursen. Naast het punt uit de alinea hierboven over de agenda van het discours zijn dit: de geschiedenis van het discours, de invloed van het discours, de constructie van het discours en legitimatie door het discours. De geschiedenis van het debat over Zwarte Piet en de daarin besloten discoursen zal in hoofdstuk 1.2. verder besproken
worden. Invloed van het discours op andere discoursen en invloeden van andere discoursen op de discoursen op het gebied van Zwarte Piet staan in hoofdstuk 2.3. centraal. De constructie van het discours door teksten is globaal al hierboven weergegeven en wordt in hoofdstuk 2.2. inhoudelijk besproken. Hoe de discoursen op het gebied van Zwarte Piet betekenis geven aan het sociale leven en bepaalde acties mogelijk, wenselijk of onvermijdelijk maken zal in hoofdstuk 4 behandeld worden. In hoofdstuk 4.1., maar ook in hoofdstuk 2.2. zal ook aan bod komen hoe de discoursen over Zwarte Piet bepaalde posities en acties legitimeren.
1.2. Hoe is het discours over Zwarte Piet ontstaan?
Het ontstaan van het Sinterklaasfeest
65
Bryman 2008, 509.
66
Ibidem, 501.
20 Wanneer het Sinterklaasfeest precies ontstaan is, is lastig te zeggen. De figuur van Sinterklaas is gebaseerd op een combinatie van een aantal heilige Nicolazen,68 waarvan Nicolaas van Myra de bekendste is.69 Deze Sint Nicolaas leefde rond het jaar 300 in wat nu Turkije is.70 Volgens de legenden heeft hij veel wonderen op zijn naam staan. Bij een groot deel daarvan spelen kinderen een rol.71 Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze kindervriend onder andere beschermheilige van scholieren en kinderen in het algemeen is.72 Vandaar dat rond zijn sterfdag een kinderfeest gevierd wordt.
Volgens sommige bronnen heeft het feest van Sint Nicolaas echter veel oudere wortels in de pre-Christelijke midwinterviering en is door de
Rooms-Katholieke kerk later overgoten met een Christelijk sausje.73 Sinterklaas fungeert hier als een vervanger van de figuur van Wodan. Dit is te zien aan elementen die
Sinterklaas overgenomen heeft van Wodan, zoals het bijzondere paard en de lange baard. Deze elementen waren bij Nicolaas van Myra nog niet aanwezig.74 Nicolaas van Myra werd op de oudst bekende afbeelding (uit de 7de of 8ste eeuw) met een korte baard afgebeeld.75
Gedurende de geschiedenis van het sinterklaasfeest zijn meerdere elementen van het feest als problematisch aangemerkt. Zo worden elementen die voortkomen uit de vruchtbaarheidsrituelen,76 zoals de beperkte of passieve rol voor de vrouw soms als seksistisch aangemerkt en was er in de middeleeuwen al kritiek op het commerciële karakter van het feest van Sinterklaas.77 Momenteel richt het leeuwendeel van de kritiek op de sinterklaasviering zich echter op de figuur van Zwarte Piet.
De oorsprong van Zwarte Piet
68 Klaassen 2009, 179. 69 Wouters 2009, 182-184. 70 Dekker 1970, 61. 71 Klaassen 2009. 72 Koops 2009, 37-38., Wouters 2009, 219. 73
Wild Geraas 2016., Bas 2013, 21., Wouters 2009, 105.
74 Brink 2007, 41., Bas 2013, 21, 38-40., Wouters 2009, 10, 29-30, 33, 40, 55-56, 72-73, 110-111, 172, 209-210,
219, 245, 289, 293-295., Van Trigt 2016, 73.
75
Boer & Helsloot 2009, 23., Wouters 2009, 33.
76
Koops 2009, 35-36.
21 Zwarte Piet zoals we die nu kennen is in 1850 geïntroduceerd door schoolmeester Jan Schenkman in diens kinderboek St. Nikolaas en zijn knecht.78 De tweede druk (circa 1852)79 van dit boek laat op de illustraties een zwarte helper van Sint Nicolaas zien die visueel erg lijkt op de huidige Zwarte Piet (zie figuur 2). In de eerste druk had Sinterklaas ook al een zwarte helper, maar was deze op de illustraties nog niet
gekleed als Zwarte Piet, zoals we die nu kennen (zie figuur 3).80
78
Booy 1998, 45.
79
Wild Geraas 2016., Booy 1998, 47.
22
Figuur 3 Illustratie uit eerste druk van St. Nikolaas en zijn knecht
Figuur 2 Illustratie uit tweede druk van St. Nikolaas en zijn knecht
23 De figuur van Zwarte Piet komt echter niet geheel uit de fantasie van
Schenkman voort. Zo vertoont de figuur van Zwarte Piet een visuele gelijkenis met Italiaanse gildebroeders81 en 17de-eeuwse huisbedienden.82
Hoewel Zwarte Piet, zoals we die nu kennen, nog steeds erg op de helper van Sinterklaas lijkt die Schenkman aan ons voorstelde, betekent dit niet dat Zwarte Piet sinds de 19de eeuw geen veranderingen doorgemaakt heeft. De rollen van
Sinterklaas en Zwarte Piet zijn, met name na de Tweede Wereldoorlog, langzaam veranderd. Waar Zwarte Piet eerst de straffende bediende was, is hij nu vooral een vrolijke tegenhanger van de strengere Sinterklaas.83
Hoe komt Zwarte Piet aan zijn Zwarte Kleur?
Het is al in de naam Zwarte Piet inbegrepen: Zwarte Piet is zwart. Over hoe Zwarte Piet aan zijn zwarte kleur komt, zijn de meningen echter verdeeld.
In het kinderboek Dag Sinterklaasje van Jacques Vriens wordt de zwarte kleur van Zwarte Piet als volgt uitgelegd aan het -op de afbeeldingen van Dagmar Stam als wit afgebeelde- meisje Mieke. “Mieke kruipt bij haar vader op schoot en vraagt:
‘Hoe komt Sinterklaas nou binnen?’ ‘Door het raam,’ antwoordt pappa, ‘of door de schoorsteen. Zwarte Piet komt meestal door de schoorsteen.’
Mieke knikt en zegt: ‘Daarom is Zwarte Piet natuurlijk zo zwart. Wast hij zich dan nooit?’
‘Jawel, maar het gaat er niet meer af. Hij kruipt zo vaak door de schoorsteen.’”84
Hoewel deze uitleg van de vader van Mieke en daarbij indirect van kinderboekenschrijver Jacques Vriens de kleur van Zwarte Piet aanmerkt als afkomstig van roet van de schoorsteen, snijdt de schrijver toch ook het punt van etniciteit aan in het direct daaropvolgende gedeelte. “‘Vindt Sinterklaas dat dan niet
erg?’ vraagt Mieke.
‘Nee, hoor! Sinterklaas houdt van zwarte mensen.’ ‘En van witte?’ vraagt Mieke.
81
Wild Geraas 2016.
82
Blackface 2015., Awad et al. 2015, 133., Rodenberg & Wagenaar 2016, 721-722.
83
Helsloot 2009, 81.
24
‘En van witte mensen.’ ‘En van gele mensen?’
‘Natuurlijk,’ zegt pappa, ‘hij houdt van alle mensen.’
Mieke knikt heel tevreden: dat had ze altijd al gedacht, maar nu weet ze het zeker.”85
Hoewel Vriens hier dus schoorsteenroet als verklaring geeft, weet hij dat dit niet al zijn lezers tevreden zal stellen. Ook het onderwerp Sinterklaas en
verschillende huidskleuren komt hier aan bod.
Het antwoord dat de kleur van Zwarte Piet veroorzaakt is door
schoorsteenroet, wordt door ouders en andere opvoeders vaker gegeven. Dit is natuurlijk allerminst bevredigend. Als Zwarte Piet zwart is door de schoorsteen, waarom zijn zijn kleren dan nog helemaal schoon? En waar komen de rode lippen en het kroeshaar dan vandaan?
Dat zwart door roet niet van toepassing lijkt op de momenteel in Nederland meest gangbare vorm van Zwarte Piet wil echter niet zeggen, dat dit opgaat voor alle helpers van Sinterklaas. Bij Sinterklaasvieringen in het buitenland zijn de helpers van Sinterklaas soms wel zwart gemaakt met roet.86
Een theorie over de kleur van de Nederlandse Zwarte Piet is dat Schenkman Zwarte Piet bedacht heeft als onderdeel van het moderniseren van het
sinterklaasfeest. Sinterklaas moest eigentijdser (voor de 19de eeuw dan) en vooral wat chiquer worden. Daarom komt Sinterklaas met de stoomboot aan in Nederland. In de 19de eeuw was dat een indrukwekkend staaltje moderne techniek. Een zwarte bediende zou Sinterklaas ook meer aanzien geven en tot heer uit de bovenklasse maken.87 Volgens deze theorie is Zwarte Piet dus een zwarte persoon, maar niet noodzakelijk een slaaf.88
Dat de reden en de oorzaak van de zwarte kleur van Zwarte Piet onbekend zijn, zorgt er echter voor dat mensen hier zelf een verklaring voor gaan geven. Deze verklaringen lopen uiteen van het zojuist behandelde schoorsteenroet tot het als een karikatuur neerzetten van zwarte mensen. Hierbij sluit de ene verklaring de andere natuurlijk niet noodzakelijk uit.
85
ibidem
86
Scheer 2014., Wild Geraas 2016.
87
Booy 1998, 47.
25 Het ontstaan van kritiek op Zwarte Piet
De discussie over de figuur van Zwarte Piet lijkt in de 21ste eeuw ontstaan te zijn. Voor de jaarlijks terugkerende discussie op sociale media en aan talkshowtafels is dit ook het geval, maar de kritiek op Zwarte Piet ontstond al veel eerder.
In 1963 wilde hoofdonderwijzer J. Ras (uit pedagogisch oogpunt) de Zwarte Pieten al vervangen door witte helpers en in 1968 kwam er zelfs een
Wittepietencampagne op gang.89 In de jaren ’60 was de kritiek op Zwarte Piet voornamelijk van witte mensen afkomstig. Het grootste punt van kritiek op Zwarte Piet was toentertijd ook niet dat Zwarte Piet een racistische figuur zou zijn, maar dat (de toen nog minder vriendelijke) Zwarte Piet te eng zou zijn voor kinderen.90
In de jaren ’70 kwam er kritiek op het racisme dat zich doormiddel van de figuur van Zwarte Piet zou uiten. Gerda Havertong benoemde dit in 1987 in het televisieprogramma Sesamstraat als volgt: “Het is elk jaar weer hetzelfde liedje.
Sinterklaas is nog niet eens in het land of zwarte mensen, grote mensen en kinderen, worden voor Zwarte Piet uitgescholden.”91
Door deze uitspraak in een bij kinderen erg populair televisieprogramma te doen, kwam deze kritiek bij een breder publiek onder de aandacht.92
In 2008 vond de aanzet voor het protest tegen Zwarte Piet, zoals we dit nu kennen, en de bijbehorende tegenreacties plaats. Kunstenaars Annette Kraus en Petra Bauer organiseerden toen in het kader van de tentoonstelling Read the Masks,
Tradition is Not Given in het Van Abbemuseum te Eindhoven een demonstratie tegen
Zwarte Piet.93 De protestmars tegen Zwarte Piet moest echter afgelast worden na bedreigingen aan het adres van de kunstenaars.94
De kritiek op Zwarte Piet bleef in de loop der jaren aanhouden tot de arrestatie van kunstenaar Quinsy Gario en rapper Jerry Afriyie, die met kleding met daarop de tekst: “Zwarte Piet is racisme” (zie figuur 4) protest aantekenden, zorgde tijdens de sinterklaasintocht in Dordrecht voor een uitbarsting.95 Mede door het heftige
politieoptreden tegen dit bescheiden protest, kwam deze actie volop in de aandacht
89
Wouters 2009, 57., Van der Pijl & Goulordava 2014, 278.
90 Wouters 2009, 57. 91
Sesamstraat 1987., Zwart als roet 2014., Awad et al. 2015, 142., Nzume 2017, 102., Bas 2013, 8-9.
92 https://www.nrc.nl/nieuws/2013/10/21/in-1987-legde-gerda-het-al-uit-aan-pino-zwarte-piet-is-helemaal-niet-leuk-a1430525 93 Lüttincken 2014, 43. 94 https://www.volkskrant.nl/binnenland/protestmars-zwarte-piet-afgelast-na-bedreiging~a911595/ 95 https://www.nrc.nl/nieuws/2014/10/17/politie-arresteerde-in-2011-ten-onrechte-twee-mensen-tijdens-sint-intocht-a1421683
26 te staan. Hier werd onder andere op voortgeborduurd met de tentoonstelling Zwart
van Roet in het MC theater te Amsterdam.96 Ook werd het protest tegen Zwarte Piet door de media opgepakt en al snel zag het zwartepietendebat, zoals we dat nu kennen, het licht. Gario is zelf ook één van de hoofddeelnemers aan
zwartepietendebat. Hij heeft regelmatig deelgenomen aan mediaoptredens waarin hij zijn standpunt over Zwarte Piet verkondigde.
Figuur 4 Gario en Afriyie protesteerden door middel van kleding tijdens de sinterklaasintocht in 2011
Opvallend aan de geschiedenis van het discours tegen Zwarte Piet is dat dit discours dus niet ontstaan is vanuit de overtuiging dat Zwarte Piet racistisch zou zijn. Dit is pas later een essentieel onderdeel van het discours geworden. Alan Bryman geeft aan dat een discours een reis maakt om tot de betekenis te komen die deze vandaag de dag heeft. Veertig of vijftig jaar geleden kon een discours een hele andere betekenis hebben.97 Dit is ook gebeurd met het discours over Zwarte Piet. Hoewel het doel hetzelfde is gebleven, namelijk de verandering of afschaffing van Zwarte Piet, wordt dit tegenwoordig op een andere manier beargumenteerd dan in de jaren ’60. Besluit 96 http://zwartvanroet.tumblr.com/page/2 97 Bryman 2008, 509.
27 Sinterklaas is een eeuwenoud feest. Als je de pre-Christelijke Midwinterfeesten ziet als de eerste Sinterklaasfeesten is het feest zelfs ouder dan de Christelijke heiligen die het feest hun naam geven.98
De figuur van Zwarte Piet is, gekeken naar de gehele historie van het
sinterklaasfeest, een recentere toevoeging. Hoewel er eerder zwarte figuren met de sinterklaasviering verbonden waren, is het huidige uiterlijk van Zwarte Piet ontstaan in de 19de eeuw.99
De discussie over de figuur van Zwarte Piet is zelfs van nog recentere datum. Het discours tegen Zwarte Piet ontstond in de jaren ’60 vanuit het idee dat Zwarte Piet te eng was voor kinderen. In de jaren ’70 veranderde de motivatie van het protest tegen Zwarte Piet, Zwarte Piet zou racistisch zijn.100 Bij het ontstaan van de zwartenpietendiscussie, zoals deze tegenwoordig jaarlijks in de media en op sociale media gevoerd wordt, was dit nog steeds de kern van het protest van het anti-Zwarte Pietenkamp. De redenatie achter dit standpunt en ook de motivatie van het pro-Zwarte Pietenstandpunt worden in het volgende hoofdstuk behandeld.
Op basis van de bestudering van de vorm en de geschiedenis van de zwartenpietendiscussie kan voor een verdere analyse van de inhoud plaatsvindt echter geconcludeerd worden dat Zwarte Piet een onderwerp is dat leeft in de Nederlandse samenleving. Hoewel de zwartepietendiscussie een aanloop van ongeveer vijftig jaar gehad heeft, is er sinds enkele jaren de traditie van een felle discussie over Zwarte Piet op verschillende platvormen. Bijna elke Nederlander voelt zich betrokken bij dit onderwerp en heeft de mogelijkheid om aan de discussie bij te dragen aangezien de sites of engagement,101 de plaatsen waar de discussie
plaatsvindt, zowel online als offline zijn en zowel in de media als in de privésfeer.
Hoofdstuk 2. Wat is de inhoud van het discours over Zwarte Piet?
98 Brink 2007, 41., Bas 2013, 21, 38-40., Wouters 2009, 10, 29-30, 33, 40, 55-56, 72-73, 110-111, 172, 209-210,
219, 245, 289, 293-295., Van Trigt 2016, 73. 99 Booy 1998, 45. 100 Wouters 2009, 57-59. 101 Scollon 1998, 11-13.
28 Na in het vorige hoofdstuk de vorm van de zwartepietendiscussie bekeken te
hebben, is het nu tijd om ons op de inhoud te richten. Dit hoofdstuk bekijkt eerst waarom Zwarte Piet als problematisch gezien wordt.
Vervolgens wordt er naar het discours over Zwarte Piet gekeken. Wat zijn hierin terugkerende argumenten en hoe worden die gebruikt? Omdat een discours niet op zichzelf staat, wordt er gekeken hoe dit discours zich verhoudt tot andere discoursen.
2.1. Wat zijn de problemen op het gebied van Zwarte Piet?
In hoofdstuk 1.2 hebben we gezien dat Zwarte Piet, zoals hij er nu uitziet, ontstaan is in het midden van de 19de eeuw. Dat betekent dat ten tijde van het bedenken van de huidige vorm van Zwarte slavernij nog legaal was in Nederland.102 Volgens sommige mensen is Zwarte Piet een uitbeelding van die situatie.103 Hij is immers een figuur met een zwarte huid in een dienende rol ten opzichte van een oudere witte man.
Sommige mensen trekken dit idee nog een stapje verder door. Zwarte Piet is volgens hen niet alleen een uitbeelding van de verhoudingen tussen witte en zwarte mensen in de 19de eeuw, het spreekt ook een wens uit over hoe die verhouding zou moeten zijn. Zij zien Zwarte Piet als een figuur die door witte mensen gebruikt wordt om zwarte mensen hun (ondergeschikte) plaats te wijzen.104
Het idee van Zwarte Piet als slaaf komt niet alleen voort uit de periode waarin Zwarte Piet ontstaan is. Het uiterlijk van Zwarte Piet bevat ook elementen die naar slavernij of het belachelijk maken van zwarte mensen kunnen verwijzen. Om te beginnen is dat de zwarte kleur van Zwarte Piet. De kleur van Zwarte Piet wordt bij de (vaak witte) acteurs die voor Zwarte Piet spelen met schmink aangebracht. In de Verenigde Staten werd het zwart schminken van witte mensen gebruikt om zwarte mensen belachelijk te maken. De zwart geschminkte witte mensen deden zich tijdens optredens bijvoorbeeld erg dom voor. Dit wordt blackface genoemd (zie figuur 5 voor
een voorbeeld). Volgens sommige mensen, zowel uit Nederland als daarbuiten,
102
Lüttincken 2014, 33.
103
Blackface 2015.
29 gebeurt er bij het uitbeelden van Zwarte Piet iets vergelijkbaars en is Zwarte Piet een Nederlandse vorm van blackface.105
Figuur 5 Blackface performers Alexander and Mose in 1931
Figuur 6 Zwart Nederlands stereotype in de vorm van stripfiguur Sjimmie uit 1966
30 Hoewel Nederland geen traditie kent van blackface, is het uitbeelden van zwarte personen als stereotype wel deel van de Nederlandse geschiedenis (zie
figuur 6 voor een voorbeeld). Ook de rode lippen, gouden oorbellen en de zwarte
kroespruik van Zwarte Piet zijn elementen die passen bij de stereotype uitbeelding van zwarte personen, zoals die in het verleden in de Verenigde Staten, maar ook in Nederland gebruikelijk waren.106
De outfit van Zwarte Piet doet denken aan een 16de- of 17de-eeuwse
pageoutfit. Volgens sommige deskundigen doet een dergelijke outfit denken aan die van zwarte slaven die in de hogere kringen in Europa als een statussymbool dienden
(zie figuur 7 voor een voorbeeld).107 Andere deskundigen zijn het hier echter niet mee eens. Zij zien bijvoorbeeld vergelijkingen met de outfits van vrije zwarte en witte Italiaanse gildeleden (zoals te zien in figuur 8). Dat Zwarte Piet gekleed is in fluweel wijst er volgens sommige (kunst)historici juist op dat hij geen slaaf is. Slaven worden volgens hen meestal in slechts een lendendoek en geboeid afgebeeld.108
Figuur 7 Koningin Maria Stuart van Schotland, postuum in 1664 uitgebeeld met zwarte bediende door Adrean Hanneman
106 Raboteau 2014, 146. 107 Blackface 2015., Lemmers 2017, 123. 108 Wild Geraas 2016.
31
Figuur 8 Detail van schilderij Miracolo della reliquia della Croce al ponte di Rialto van Vittore Carpaccio uit 1494 met zwarte gondolier
Ook over de vraag of Zwarte Piet een Nederlandse vorm van blackface is, bestaat geen consensus. Hoewel de geschiedenis van Nederland niet vrij is van racisme, kent Nederland echter geen geschiedenis van door de overheid
georganiseerde segregatie van huidskleur, zoals dit in de Verenigde Staten ten tijde van de blackface performers het geval was.109
Elementen van het sinterklaasfeest die oorspronkelijk niets met slavernij te maken hebben, zoals de relatief moderne stoomboot kunnen hier soms toch naar lijken te verwijzen. In het prentenboek Sinterklaas laat Charlotte Dematons
bijvoorbeeld een dwarsdoorsnede van de stoomboot zien,110 die door volwassenen al snel met afbeeldingen van slavenschepen geassocieerd wordt.111
Tegenwoordig wordt er op verschillende manieren geëxperimenteerd met het uiterlijk van Zwarte Piet. Zo wordt er geprobeerd om Zwarte Piet hipper en moderner te maken. Hiervoor worden bijvoorbeeld elementen uit de rap- of rastacultuur, zoals gouden kettingen en dreadlocks toegevoegd. (In figuur 9 is een voorbeeld van een
Rappiet te zien.) Aangezien zowel rap als rasta veel zwarte beoefenaars en fans
109
Van Trigt 2016, 134., Bas 2013, 63-66.
110
Dematons 2007.
32 hebben, kan dit kan natuurlijk als argument gezien worden voor Zwarte Piet als stereotype uitbeelding van een zwarte persoon.112
Figuur 9 Vlogger Nick van Scherrenburg als Rappiet in 2014
Een andere manier waarop met het uiterlijk van Zwarte Piet geëxperimenteerd wordt is het veranderen van Zwarte Piet in niet-zwarte Pieten. In hoofdstuk 4.1. wordt beschreven wat er op dit gebied allemaal geprobeerd is en wat het resultaat hiervan is. Vaak wordt hier echter door een deel van Nederland negatief op gereageerd.
Hoewel de discussie over Zwarte Piet zich voornamelijk focust op het uiterlijk van Zwarte Piet, is de rol van Zwarte Piet ook problematisch. Sinterklaas is als oudere witte man de baas terwijl de zwartgekleurde Pieten een ondergeschikte rol hebben.113 Aangezien in de Nederlandse samenleving veel machtsposities ook aan witte mannen toebedeeld worden, is het niet heel bemoedigend voor (zwarte) kinderen als dit bij fantasiefiguren ook het geval is.
Dat kinderen Zwarte Pieten met zwarte mensen associëren blijkt wel doordat al in 1987 Havertong op de Nederlandse televisie uitsprak dat ze het zat was om voor Zwarte Piet uitgemaakt te worden.114 Het gebruik van Zwarte Piet als
scheldwoord is iets wat tegenwoordig ook nog regelmatig gebeurt.
112
Zwart als roet 2014.
113
Awad et al. 2015, 99.
33 2.2. Welke argumenten worden terugkerend aangehaald in het discours?
Zowel voor als tegen de figuur van Zwarte Piet zijn veel argumenten te geven. Het zijn er zelfs zo veel dat ze in verschillende groepen van verwante argumenten onder te verdelen zijn. Sommige argumenten zijn tegenargumenten, een directe reactie op een argument uit een andere discours.
Een voorbeeld hiervan is het argument dat Zwarte Piet niet zwart als roet, maar eerder bruin van kleur is.115 Dit is een argument uit het discours dat Zwarte Piet wil veranderen of afschaffen en een reactie op het argument dat Zwarte Piet geen zwarte huidskleur heeft, maar zwart is door schoorsteenroet.116
Roet als mogelijke verklaring van de kleur van Zwarte Piet is een argument waar veel aandacht aan gegeven wordt. Niet alleen wordt het regelmatig door voorstanders van Zwarte Piet gebruikt, zowel een tentoonstelling: Zwart van Roet in 2011 als een documentaire117 die kritiek uiten op Zwarte Piet gebruiken het woord roet in hun titel.
Pro-Zwarte Piet
Argumenten uit het pro-Zwarte Pietdiscours richten zich vaak op het onschuldige en fantasierijke kinderfeest idee. Hier wordt de nadruk gelegd op Sinterklaas als
fantasierijk kinderfeest. “De Kerstman in de Verenigde Staten en Sinterklaas in
Nederland zijn beide sprookjes,” legt de woordvoerder van Sinterklaas, Pam
Evenhuis aan Williams uit.118
Een categorie die hierbij aansluit is als voorstanders van Zwarte Piet deze onschuld op zichzelf betrekken. Argumenten uit die categorie zijn bijvoorbeeld de claim dat je geen racist bent of positieve jeugdherinneringen aan Zwarte Piet hebt. Jan van Wijk, de voorzitter van het Sinterklaasgenootschap verwoord het als volgt:
“Zwarte Piet is niet racistisch. Zwarte Piet is geen slaaf. Hij is ieders vriend.”119 Anti-Zwarte Pietactivist Gario kan dit ook begrijpen. Hij omschrijft dit als volgt:
“Een van de redenen is natuurlijk ook dat mensen het meegekregen hebben als kind en als je die weerstand tegen Zwarte Piet niet kunt voelen, dan raak je zelf ook fysiek
115 Zwart als roet 2014. 116
Blackface 2015.
117
Zwart als roet 2014.
118
Blackface 2015.
34
ongemakkelijk als mensen het opbrengen, want jij hebt totaal andere herinneringen in je lijf.”120
Het ontkennen van racisme hoort volgens van Dijk bij de positieve ingroup presentatie.121 Paradoxaal hieraan is dat de indeling in ingroup en outgroup juist voor onderscheid en spanningen kan zorgen.122
Naast de kinderfeest- en onschuldargumenten wordt vaak het argument ingezet dat Zwarte Piet deel is van de Nederlandse cultuur. Er wordt geclaimd dat Zwarte Piet een essentieel onderdeel is van deze Nederlandse traditie. Zwarte Piet is Nederlands cultureel erfgoed. Minder welbespraakte argumenten in de strekking van
“als je Zwarte Piet niet leuk vindt ga je maar terug naar je eigen land,”123
passen ook bij het idee van Zwarte Piet als iets typische Nederlands wat onder druk staat.
Waar deze druk vandaan komt is de multiculturele samenleving, die zorgt voor een (volgens een deel van Nederland ongewenste) verandering van een deel van de Nederlandse tradities. De politieke correctheid van Nederland om alles wat schuurt maar te willen aanpassen om vooral als tolerant gezien te worden, wordt ook als boosdoener genoemd. Vreemd genoeg vindt zelfs het idee dat Zwarte Piet juist past bij een multicultureel Nederland aanhangers. Historicus Han van der Horst schrijft in een opiniestuk op online platvorm Joop.nl: “Wij leven in een kleurrijke samenleving of
wij willen of niet en van die kleurrijke samenleving is Zwarte Piet net zo’n
onlosmakelijk onderdeel als de steeds kunstiger gevouwen doeken om het hoofd van islamitische jonge dames of de soul en de sabor die door mensen met een
Caribische en Latijns-Amerikaanse achtergrond aan de mix van ons land is toegevoegd.”124
Ook worden er door Zwarte Pietfans andere verklaringen gegeven voor de kleur van Zwarte Piet dan etniciteit. Denk hierbij aan het bekende schoorsteenroet, maar ook aan het vergelijken met fantasiefiguren. Voormalig Hoofdpiet Erik van Muiswinkel zei in een interview over Zwarte Piet: “Het zijn Zwarte Pieten, een heel
apart ras, net zoals de Hobbits bij Tolkien.”125
Een andere argumentatie richt zich niet op de huidskleur van Zwarte Piet, maar claimt dat Zwarte Piet een leuke, vrolijke figuur is, die kinderen blij maakt met
120
Zwart als roet 2014.
121 Van Dijk 1992, 88-89. 122
Ibidem
123
Blackface 2015, Zwart als roet 2014.
124
https://joop.vara.nl/opinies/zwarte-piet-hoort-kleurrijk-en-divers-nederland
35 cadeautjes. “Kunnen zwarte mannen kinderen niet blij maken?” vraagt Pietitie
paginaoprichter Bas Vreugde retorisch In Zwart als roet.126 Een stapje verder dan dat is het voorstellen van Zwarte Piet als een positief zwart rolmodel. Een zwarte figuur in een prominente rol, namelijk die van helper van Sinterklaas, geeft (zwarte)
kinderen een positieve figuur om naar op te kijken.
Zoals we in hoofdstuk drie gaan zien gebruikt Arnold-Jan Scheer in zijn documentaire Wild Geraas vooral veel argumentatie die Zwarte Piet en het
Sinterklaasfeest in een bredere culturele context plaatst. Voorbeelden hiervan zijn het idee dat Sinterklaas in andere landen ook een zwarte helper heeft en dat andere zwart geschminkte optredens soms zelfs als cultureel erfgoed aangemerkt zijn.127 De Nederlandse Zwarte Piet wordt hier gerechtvaardigd door een vergelijking met
andere culturen.
Daarnaast is er de argumentatie die ontkent dat Zwarte Piet een slaaf is populair. Denk hierbij aan: “Er is in de geschiedenis en (kinder)literatuur geen enkel
bewijs dat Sint Nicolaas een slaaf in dienst heeft” aldus Frits Booy128
of zoals Marleen de Vries claimt: “Slaven worden naakt afgebeeld.”129 Aan dat laatste argument is wel te zien dat dezelfde feiten, namelijk het uiterlijk en de picturale
traditie van Zwarte Piet verschillend geïnterpreteerd worden en door de verschillende discoursen over Zwarte Piet gebruikt worden om hun argumentatie te ondersteunen.
Als laatste is er nog het argument dat zich richt op de intenties van Jan Schenkman. Schenkman, die we als de vader van het moderne sinterklaasfeest kunnen zien, was een humanist.130 Hij was juist tegen slavernij en racisme. Het lijkt daarom onwaarschijnlijk dat hij de bedoeling had om met Zwarte Piet een racistische figuur neer te zetten.
Anti-Zwarte Piet
De argumentatie die gebruikt wordt om Zwarte Piet af te wijzen gebruikt gedeeltelijk dezelfde soort feiten of soms dezelfde feiten als de voorstanders van Zwarte Piet, maar interpreteert deze anders. Een voorbeeld hiervan is dat voorstanders van
126 Zwart als roet 2014. 127 Wild Geraas 2016. 128 Ibidem 129 Ibidem.
36 Zwarte Piet de zwarte schmink van Zwarte Piet vergelijken met andere culturele tradities die als cultureel erfgoed gezien worden, terwijl de tegenstanders die de vergelijking trekken met blackface dat zij als onwenselijk zien. Zwarte Piet wordt dus zowel gerechtvaardigd als geproblematiseerd door de vergelijking met zwart
geschminkte figuren uit andere landen.
Een argument dat steunt op het idee dat Zwarte Piet een Nederlandse vorm van blackface is, is dat het buitenland afwijzend reageert op Zwarte Piet. Zoals Williams het omschrijft: “Als mensen in Amerika Zwarte Piet zien, zijn ze
gechoqueerd.”131
Ook de afkeuring vanuit de VN132 en de titel van de documentaire van Williams passen in deze categorie.133
Een groot deel van de argumentatie tegen Zwarte Piet kijkt naar het uiterlijk van deze figuur. Naast bezwaar maken tegen het blackface element wordt er ook bezwaar gemaakt tegen Zwarte Piet als stereotype van een zwarte persoon. Als Zwarte Piet dus gespeeld zou worden door niet zwart geschminkte zwarte acteurs zou deze figuur dus nog steeds problematisch zijn, al is er dan geen element van
blackface meer. Deel van deze argumentatie is dat voor het uitbeelden van Zwarte
Piet (elementen uit) de culturen van zwarte mensen gebruikt worden voor vermaak of zelfs op een spottende manier. Bergman omschrijft een reden voor haar protest tegen Zwarte Piet als volgt: “Want ook ik wil niet dat mijn kinderen van jongs af aan
geconfronteerd worden met karikaturale stereotypes.”134
Professor Maykel Verkuyten geeft aan dat stereotypen kunnen dienen om een bestaande sociale relaties te
legitimeren.135 Doorgeredeneerd vanuit dit idee zou Zwarte Piet als stereotype dus gebruikt kunnen worden om zwarte mensen in een ondergeschikte positie te kunnen houden of plaatsen.
Het idee van Zwarte Piet als stereotype van een zwart mens hangt natuurlijk samen met het argument dat de kleur van Zwarte Piet meer lijkt op een huidskleur dan op bijvoorbeeld schoorsteenroet. Ook het idee dat er in het uiterlijk van Zwarte Piet elementen besloten liggen die verwijzen naar slavernij is hieraan gelinkt.
Om het idee van Zwarte Piet als slaaf te ondersteunen wordt gebruik gemaakt van een vergelijk met 17de-eeuwse slaven. Ook wordt “Zwarte Piet is ten tijde van de 131 Blackface 2015. 132 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html 133 Ibidem. 134
Zwart als roet 2014.
37
slavernij bedacht”136
aangehaald door deelnemers aan het debat als Gario. Als kind
van zijn ontstaansperiode zou Zwarte Piet dus een slaaf zijn.
Iets waartegen geprotesteerd wordt en wat als argument tegen Zwarte Piet gebruikt wordt is dat zwarte mensen zowel online als op straat uitgemaakt worden voor Zwarte Piet. Hoewel dit, bijvoorbeeld in het geval van heel jonge kinderen, niet altijd als kwetsend bedoeld wordt, wordt dit wel als vervelend ervaren. Havertong is misschien wel het bekendste voorbeeld van iemand die zich hiertegen uitsprak: “Het
is elk jaar weer hetzelfde liedje. Sinterklaas is nog niet eens in het land of zwarte mensen, grote mensen en kinderen, worden voor Zwarte Piet uitgescholden.”137
De laatste twee argumenten worden gebruikt om de argumenten van de voorstanders van Zwarte Piet onderuit te halen. Aangezien sommige argumenten van de voorstanders van Zwarte Piet gebruikt worden om het debat over Zwarte Piet en de onderliggende kwestie van Nederlands racisme uit te weg te gaan, moeten deze soms eerst aangepakt worden voor verdere discussie. De eerste hiervan wijst naar de slachtofferrol die sommige witte Nederlanders aannemen in het debat over Zwarte Piet: “Bij het Zwarte Pietendebat voelen mensen zich slachtoffer omdat ze
racist genoemd worden, maar de werkelijke slachtoffers zijn mensen die onder racisme leiden”.138
Het laatste argument is een reactie op het onschuld argument uit het pro-Zwarte Pietkamp. Dit argument wordt als volgt ontkracht door Gario: “Zij menen dat
we kinderen kunnen gebruiken om politieke kwesties te vermijden en maken zichzelf iets wijs door te denken dat dit de manier is om het aan te pakken. Kinderen staan juist aan de basis van waarom het moet veranderen.” Racistische elementen in een
kinderfeest zou volgens de tegenstanders van Zwarte Piet juist iets moeten zijn wat besproken en aangepakt wordt.
Uiteraard zijn er nog meer argumenten voor of tegen Zwarte Piet te bedenken. Er is hier geen ruimte om alle argumenten voor of tegen Zwarte Piet weer te geven. De overgrote meerderheid hiervan zal echter in één of zelfs meerdere van de bovengenoemde categorieën vallen.
2.3. Welke discoursen zijn verwant aan het discours over Zwarte Piet?
136
Wild Geraas 2016.
137
Sesamstraat, 1987., Zwart als roet 2014., Awad et al. 2015, 142., Nzume 2017, 102., Bas 2013, 8-9.
38 Aan de terugkerende argumenten valt wel te zien dat de discoursen over Zwarte Piet niet exclusief de figuur van Zwarte Piet als onderwerp hebben. Kritiek op de figuur van Zwarte Piet is vaak verkapte kritiek op racisme in de Nederlandse samenleving. Zwarte Piet is een concreet voorbeeld dat gebruikt wordt om deze kritiek te uiten. Het discours tegen de figuur van Zwarte Piet is dus verwant aan discoursen over racisme in Nederland. Bijvoorbeeld het discours dat er veel ongezien racisme in Nederland is en dit moet verdwijnen. Volgens van Dijk kan het lastig zijn om racisme in Nederland aan te vechten. Als het dominante discours besluit dat er geen racisme is, is het lastig voor minderheidsgroepen die tegen racisme in Nederland protesteren om serieus genomen te worden.139
Hieraan verwant is het discours over wit privilege. Dit discours stelt dat door wit privilege racisme in Nederland door witte mensen niet als zodanig erkend wordt, witte mensen moeten zich bewust worden van de voordelen die hun huidskleur met zich meebrengt.140 Wit privilege wordt als argument in de zwartepietendiscussie gebruikt tegen voorstanders van Zwarte Piet die het racisme achter deze figuur niet inzien.
Een ander argument wat gebruikt wordt tegen voorstanders van Zwarte Piet is dat ze de elementen van Zwarte Piet die naar slavernij verwijzen niet serieus nemen omdat ze te weinig kennis van of aandacht voor het Nederlandse slavernijverleden hebben. Dit past bij het discours die meer aandacht vraagt voor het Nederlandse slavernijverleden. Williams benoemt dit als volgt: “De Nederlanders hebben een kort
geheugen waar het gaat om hun aandeel in slavernij.”141
Een ander discours dat aansluit op het racisme discours is het discours tegen
blackface. Dit discours stelt dat blackface racistisch is en niet past binnen een
moderne samenleving. In de meeste Westerse samenlevingen is dat de dominante houding met betrekking tot blackface. Het probleem is echter het definiëren van wat er precies onder blackface valt. Gaat het hier om alle optredens waarbij het gezicht zwart geschminkt wordt of alleen om beledigende uitingen of uitingen uit een
bepaalde culturele achtergrond?
139
Van Dijk 1992, 96.
140
Zwart als Roet 2014.
