Hoofdstuk 4. Kan de problematiek op het gebied van Zwarte Piet opgelost worden en
4.2 Welke mogelijke oplossingen kunnen er nog toegepast worden?
Om na te gaan wat een geschikte variatie op Zwarte Piet zou kunnen zijn is het belangrijk om nog even stil te staan bij de problemen rond Zwarte Piet. Een eventuele vervanger zou deze problemen dus niet moeten hebben. Dit brengt de volgende criteria met zich mee: niet kwetsend voor een cultuur, etniciteit of geloof en niet te griezelig. Ook zijn er een aantal positieve kenmerken van Zwarte Piet die criteria toevoegen, namelijk: feestelijk, herkenbaar als helper van Sinterklaas, passend bij het Sinterklaasverhaal en identiteit maskerend (van de acteur).
Zwarte Piet is zwart
“Zwarte Piet is zwart, daar is niets aan te doen,” aldus Minister President Mark Rutte
in 2013.200 Volwassenen hechten erg aan de kleur van Zwarte Piet. Dat maakt ook de discussie over deze figuur zo verhit. Het lijkt echter of kinderen de zwarte kleur van Piet minder belangrijk vinden.
In het boek Sinterklaas verpakt: Vijftig jaar Sint Nicolaas inwikkelpapier verzamelde Jan Carel Zadoks afbeeldingen van inpakpapier van de jaren ‘60 tot 2010. Op dit inpakpapier zijn uiteraard ook vaak Zwarte Pieten afgebeeld. Deze Zwarte Pieten zijn meestal zwart of bruin. Zeer zelden zijn ze wit of anders gekleurd, bijvoorbeeld als ze als silhouet afgebeeld zijn.201 Inpakpapier is uiteraard ontworpen door volwassen ontwerpers.
Dat wil niet zeggen dat kinderen Zwarte Piet niet afbeelden. In het boek Liefu
Sinturklaas: Brieven aan Sinterklaas verzamelde Anton de Wit kinderbrieven en
tekeningen aan Sinterklaas. De Pieten op de kindertekeningen op de brieven in dit boek hebben vaak zwart of bruin ingekleurde gezichten, maar bijna net zo vaak blijven zowel het gezicht van Piet als van Sint ongekleurd, enkele keren krijgen zowel Sint als Piet een felle kleur en één keer zijn beide wit met bruine sproetjes of
vlekjes.202 200 http://www.volkskrant.nl/archief/rutte-zwarte-piet-is-zwart-daar-is-niks-aan-te-doen~a3529649/ 201 Zadoks 2010. 202 De Wit 2005.
69 Door het inpakpapier en de kindertekeningen te vergelijken, lijkt het of de kleur van Piet voor kinderen minder belangrijk is dan voor volwassenen. Waar
volwassenen gaan protesteren lijken kinderen best bereid om Pieten te accepteren die niet egaal zwart of bruin zijn. Zwart van kleur lijkt dus geen doorslaggevend criterium voor een Piet nieuwe stijl.
Probleem met bedachte Pieten
Het probleem met oplossingen als Kaas- en Stroopwafelpieten of zelfs Gekleurde Pieten is misschien wel dat ze te bedacht zijn. Van tradities wordt vaak gezegd dat ze organisch moeten ontstaan en niet bedacht kunnen worden. Zwarte Piet is niet een figuur die al vanaf de middeleeuwen Sinterklaas vergezeld, maar een 19de- eeuwse toevoeging. Jan Schenkman heeft halverwege de 19de eeuw de huidige vorm van Zwarte Piet op deze manier laten illustreren in zijn boek St. Nikolaas en zijn
knecht met als idee Sinterklaas wat netter en deftiger te maken. Zwarte Piet was dus
bedacht als een chique bediende voor een heer van stand.203 Deze bedachte Zwarte Piet was echter zo succesvol dat hij meer dan 150 jaar later nog steeds het
voorbeeld is voor de Nederlandse helper van Sinterklaas.
Een ander probleem is dat ideeën als gekleurde Pieten niet voortkomen uit de Christelijke en Germaanse symboliek achter de Sinterklaastraditie. In de figuur van Zwarte Piet zit voornamelijk veel pre-Christelijke symboliek verwerkt. Zo zou Zwarte Piet bijvoorbeeld gebaseerd zijn op de raven van Wodan, die ook al aan de
schoorsteen luisterden.204 Ook heeft Zwarte Piet mogelijk wortels in de goden Pan en Freir.205 Al is Zwarte Piet ook uit Christelijk perspectief te verklaren, bijvoorbeeld als een door Sinterklaas vrijgelaten slaaf206 of een getemde duivel.207 Een link vinden tussen Kaaspieten en Germaanse tradities of de religieuze achtergrond van Sinterklaas is echter lastiger. Een oplossing die uit de Sinterklaastraditie zelf voorkomt is waarschijnlijk logischer en beter te accepteren.
203 Booy 1998, 45. 204 Brink 2007, 41. 205 Wouters 2009, 299-302. 206 Booy 1998, 18-20. 207 Wouters 2009, 302-303.
70 Zwart masker
In plaats van een geschminkte Piet is er in het verleden, bijvoorbeeld in 1907 ook gebruik gemaakt van gemaskerde Zwarte Pieten208 Dit zou dus een oplossing
kunnen zijn die voortkomt uit de Sinterklaastraditie. Een voordeel hiervan is dan een masker ook veel sneller en makkelijker is dan schminken en afschminken.
Er zitten echter te veel nadelen aan om dit een geschikte optie te laten zijn. Een masker kan ook racistisch zijn. Zeker als het geen egaal zwart masker is, maar een masker met een Pietenkarikatuur. Een geheel zwart masker daarentegen kan te dreigend en eng overkomen op de kinderen.
Duivel
Zoals Arnold Jan-Scheer laat zien in zijn boeken209 en documentaire210 wordt in het buitenland en op de Nederlandse Waddeneilanden het Sinterklaasfeest gevierd door de wilde jacht, compleet met duivels uitziende figuren met roetzwarte gezichten, dierenvellen aan en horens op hun hoofd. Soms is er een sinterklaasachtige figuur aanwezig bij deze wilde jacht. In Oostenrijk wordt Sinterklaas bijvoorbeeld begeleid door de Krampus. Deze duivelsachtige figuur had een zelfde rol als Zwarte Piet voor de jaren ‘70, namelijk om als dreigende en straffende figuur naast Sinterklaas op te treden. De duivelsfiguur als helper van Sinterklaas kan niet alleen uit de pre-
Christelijk vruchtbaarheidsrituelen verklaard worden waar de wilde jacht uit voortkomt, maar ook uit Christelijke bron als een aan de heilige onderworpen duivel.211 (In figuur 19 zijn duivelse helpers van de Tsjechische variant van
Sinterklaas te zien.)
Natuurlijk zitten er wel nadelen aan het vervangen van Zwarte Piet door een duivel. Zoals te zien is in Wild Geraas212 werd bij een huisbezoek in Oostenrijk Krampus door kindergehuil ontvangen. Een duivelsfiguur is mogelijk wat te eng voor de “gelovigen” (kinderen tot ongeveer 8 jaar). In de hedendaagse samenleving zal de introductie van Krampus niet als pedagogisch verantwoord gezien worden.
Daarnaast stuurt het vervangen van een omstreden figuur, waarvan geclaimd wordt dat het een karikatuur van zwarte mensen voor moet stellen, met een soort 208 Van Trigt 2016, 183. 209 Scheer 2010., Scheer 2014. 210 Scheer 2016. 211 Wouters 2009, 299-303. 212 Ibidem.
71 duivel misschien niet de meest positieve boodschap naar deze groep. Beter kan hier gekozen worden voor een meer positieve figuur.
Figuur 19 De Sint in Praag met engel en duivels
Engel
In sommige gebieden, bijvoorbeeld in Tsjechië, heeft de Sint naast een duivel ook een engel bij zich (zoals te zien is in figuur 19).213 Deze in het wit geklede,
gevleugelde figuur jaagt de kinderen geen angst aan en zou daarvoor een geschikte kindvriendelijke begeleider kunnen zijn. Een nadeel is echter dat een engel vaak niet geschminkt is en daardoor dus goed herkenbaar is. Dit kan natuurlijk aangepast worden door de engel zilver, goud of wit te schminken als symbool voor zuiver en stralend.
Een nadeel wat niet gemakkelijk opgelost kan worden is dat een engel natuurlijk wel erg religieus is. Dit benadrukt de Christelijke oorsprong van Sint Nicolaas en negeert de Germaanse oorsprong of de huidige seculiere Sinterklaas. Sinterklaas is immers een seculiere variant van Sint Nicolaas. Het lijkt erop dat hij tegenwoordig alleen maar verder geseculariseerd wordt. Een voorbeeld hiervan is het verdwijnen van het kruis op de mijter wat in hoofdstuk twee besproken is. Het instellen van engelen als helpers is dus een stap de andere kant op. Dit zou
72 problemen kunnen geven bij het aantrekkelijk maken van Sinterklaas voor niet-
Christenen.
In de Verenigde Staten heeft de verwant van Sinterklaas, de Kerstman, elven als helpers. Hier zit geen religieuze connotatie aan, maar dat maakt het daardoor ook gelijk minder verbonden met de Sinterklaastraditie. Het instellen van elven als
helpers van Sinterklaas zal daardoor een veramerikanisering van Sinterklaas zijn. Aangezien Sinterklaas al onder de concurrentie van Kerst te leiden heeft,214 kan het bewaken van de Nederlandse identiteit van Sinterklaas belangrijk zijn.
Figuur 20 Witte Piet
Witte Piet
Als Piet wel onherkenbaar moet blijven is in plaats van zwart spierwit schminken een optie (een voorbeeld hiervan is in figuur 20 te zien). Nu het probleem van
herkenbaarheid opgelost is, komen hier echter nog een aantal andere problemen voor in de plaats. Witte schmink heeft dan niet probleem dat het mensen met een bepaalde etniciteit beledigt, maar het zou wel als beledigend opgevat kunnen worden door mensen met albinisme. Ook wordt het wit schminken in bepaalde religieuze riten gebruikt, zoals Winti rituelen in Suriname.215 Het probleem kan dus zijn dat het vervangen van Zwarte Piet door een wit geschminkte figuur gezien gaat worden als een parodie op religieuze tradities die vaak zwarte beoefenaars hebben, kortom als Nederlands racisme wat er nog een schepje bovenop doet. Wit geschminkte Pieten lijken hierdoor ook geen goede oplossing.
214
Van der Zeijden 2010, 155-156.
73
Figuur 21 Harte(n)piet
Harte(n)piet
Een zo simpel mogelijke oplossing is het veranderen van Zwarte Piet in Harte Piet of Hartenpiet. Hartenpiet zou gekleed kunnen gaan als de huidige Zwarte Piet, dus in een pagekleding met pofbroek, wambuis en baret. De zwarte maillot en
handschoenen kunnen vervangen worden door gekleurde exemplaren. In plaats van een zwart gezicht en een pruik kan gekozen worden voor een kapje dat op het gezicht een hartvorm vrijlaat. Deze hartvorm kan in verschillende vrolijke kleuren geschminkt worden (vooral rood en roze liggen natuurlijk voor de hand, aangezien deze kleuren regelmatig gebruikt worden voor het uitbeelden van harten). Daarnaast kan op de lippen een kleiner hart geschminkt worden in een andere kleur. Op deze manier doet de helper van Sinterklaas niet meer denken aan een bepaalde etniciteit.
(In figuur 21 is een suggestie te zien van hoe Harte(n)piet eruit zou kunnen komen te zien).
Het hart is een religieus en seculier symbool van de liefde.216 De keuze voor het hart past goed bij de pre-Christelijke en Christelijke wortels van het
Sinterklaasfeest. In het verleden was het Sint Nicolaasfeest een vergelijkbaar feest met Sint Valentijnsdag. Dit was door de kerk zo bepaald om eerdere
74 vruchtbaarheidsfeesten te verdringen. Op het feest van Sint Nicolaas vroegen
jongens en meisjes de Sint om een geliefde of bezorgden als ze al iemand op het oog hadden anoniem gedichten.217 Ook is er in het huidige sinterklaasfeest nog steeds seksuele of vruchtbaarheidssymboliek te bespeuren. Een voorbeeld hiervan is de roe, een vruchtbaarheidsbrenger.218 Nu de roe in onbruik raakt is het teruggrijpen op het liefdeselement van het sinterklaasfeest een manier om wat van de wortels van het sinterklaasfeest terug te brengen. Ook zou deze oplossing goed passen bij de huidige rol van Zwarte Piet. Tegenwoordig relativeert hij als een soort hofnar de serieuzere Sinterklaas. Het kostuum van Piet heeft ook iets weg van dat van een hofnar.219 Een meer nar-achtig uiterlijk zou hier goed bij passen.
Uiteraard is ook deze oplossing niet zonder nadelen. Hartenpiet zou wat te clownachtig over kunnen komen. Hoewel clowns in principe vrolijke figuren zijn, is een angst of zelfs fobie voor clowns een bekend verschijnsel. De recente incidenten met zogenaamde horrorclowns zou de angst voor clownachtige figuren zelfs
verergerd kunnen hebben. Aan de andere kant is uit onderzoek al bekend dat kinderen Zwarte Piet meer met clowns dan met zwarte mensen associëren.220 Net als voor clowns zijn er ook kinderen bang voor Zwarte Piet.221
Sinterklaas uit de publieke sfeer
Hoewel het aanpassen van Zwarte Piet de meest voor de hand liggende en ook de gemakkelijkste oplossing is, is dit niet de enige oplossing. In Suriname is in 2012 de Sinterklaasintocht en het bezoek van Sinterklaas aan scholen afgeschaft door het parlement.222 Sinterklaas werd hier al met een schuin oog bekeken na de
onafhankelijkheid van Suriname van Nederland in 1975. De goedheiligman werd gezien als een symbool van de blanke overheerser en Zwarte Piet als diens geknechte onderdaan.223 In 1980 was het Sinterklaasfeest al eerder afgeschaft in Suriname door het militaire regime. Als alternatief kwam hier Goedoe Pa voor in de plaats. Dit was in tegenstelling tot Sinterklaas een man met een donkere huid. Dit alternatief voor Sinterklaas sloeg echter niet aan. Ook het instellen van kinderdag op 217 Van Trigt 2016, 14-15, 70. 218 Wouters 2009, 219. 219 Smith 2014, 220. 220
Mesman, Janssen & van Rosmalen 2016, 6-7.
221
Hassankahn 1988, 49.
222
Bas 2013, 19.
75 5 december was geen groot succes. Er werd in huiselijke kring nog steeds
Sinterklaas gevierd.224
Het Sinterklaasfeest is ook in Nederland jarenlang een feest in de huiselijke sfeer geweest. Intochten en schoolbezoeken zijn relatief nieuwe 19de- en 20ste- eeuwse toevoegingen aan het feest.225 Het is niet ondenkbaar dat het
Sinterklaasfeest weer terug naar de huiselijke sfeer gaat. Daar kan iedereen invulling geven aan de helper van Sinterklaas naar eigen keuze. Niet ieders Sinterklaasviering hoeft er binnenshuis hetzelfde uit te zien.
Tegenstanders van Zwarte Piet zullen dan niet meer op straat met deze figuur geconfronteerd worden. Het is natuurlijk echter de vraag in hoeverre het mogelijk is om het Sinterklaasfeest geheel binnenskamers te houden. Tegenwoordig, nu veel van het sociale leven zich online afspeelt, zullen berichten over de Sinterklaasviering thuis ook online opduiken.
Een nadeel van het afschaffen van de intocht is dat de intocht wordt gebruikt om kinderen over Nederlandse steden en hun tradities te informeren. Zonder intocht zou dit wegvallen. Hier zijn echter wel oplossingen voor te bedenken. Koningsdag zet op een vergelijkbare manier de spotlight op een stad en ook The Passion en het
Glazen Huis besteden aandacht aan een stad. Als één van deze initiatieven zich
meer op kinderen zou richten zou dat een weggevallen intocht kunnen opvangen. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat Nederland haar meest geliefde traditie zomaar af zou schaffen. Zelfs de tegenstanders van Zwarte Piet pleiten hier niet voor. Het lijkt daarom een te drastische maatregel, die alleen voor meer protest zou zorgen. Het sinterklaasfeest heeft wel meer verboden en beperkingen overleefd. Zonder slag of stoot afschaffen lijkt daarom niet reëel.
Daarnaast zal het afschaffen van het Sinterklaas niet alleen leiden tot protest van Nederlandse burgers. De winkeliers die met Sinterklaas goede omzetten draaien zullen het afschaffen van het feest niet kunnen waarderen. Als Sinterklaas niet
ronduit verboden wordt zullen winkeliers waarschijnlijk taken van de overheid overnemen en zelf sinterklaasvieringen gaan organiseren.
224
Ibidem, 37-38.
76 Het introduceren van een nieuwe Piet
Het aanpassen of afschaffen van Zwarte Piet is geen volledige oplossing voor de problematiek rond Zwarte Piet. Het zal ook niet leiden tot een verstommen van de zwartepietendiscussie. Wat voor nieuwe soort helper er ook gekozen wordt voor Sinterklaas, er zullen altijd mensen zijn die het niet eens zijn met deze keuze.
Daarnaast is het lastig om te bepalen wie bevoegd is om een nieuwe helper voor Sinterklaas te kiezen. Zoals beschreven in hoofdstuk 4.1. komen initiatieven voor een nieuwe helper voor Sinterklaas vaak uit de media in de vorm van op kinderen gerichte televisieprogramma’s of uit de gemeentepolitiek. Op Nationaal niveau willen politici hun handen niet branden aan het reguleren van een helper van Sinterklaas. Een initiatiefwetsvoorstel om het uiterlijk van Zwarte Piet te reguleren is afgewezen226 en volgens demissionair Minister-President Mark Rutte heeft de politiek een faciliterende rol in het debat over Zwarte Piet, maar moet verandering vanuit de samenleving komen.227 Aangezien de samenleving de afgelopen jaren elk jaar even verdeeld lijkt over de figuur van Zwarte Piet is het onwaarschijnlijk dat alle
Nederlanders samen een breed gedragen vervanger voor Zwarte Piet gaan introduceren.
Kunst en (jeugd)literatuur kunnen misschien een rol spelen in het
enthousiasmeren van Nederland voor een alternatieve Zwarte Piet. Kunstenares Tinkebell geeft in de podcast Iets doen aan dat ideeën en verandering vaak uit de kunst afkomstig zijn.228 Deze ideeën moeten echter wel genoeg mensen kunnen bereiken om invloed te hebben. Hierin is misschien een rol voor de media
weggelegd.
Het Sinterklaasjournaal, wat voor sommige afleveringen meer dan één miljoen
kijkers trekt,229 lijkt het beste platform om een nieuwe helper voor Sinterklaas te introduceren. Aangezien het Sinterklaasjournaal ook verantwoordelijk is voor de uitzending van de landelijke intocht, wordt zowel bij de voorpret als bij de aankomst één lijn getrokken op het gebied van de helper van Sinterklaas. Scholen en
jeugdverenigingen volgen voor hun sinterklaasviering vaak ook de lijn van het Sinterklaasjournaal. 226https://www.volkskrant.nl/binnenland/kamer-verwerpt-zwarte-piet-wet-overheid-bemoeit-zich-niet-met- tradities~a4463364/ 227 http://www.nu.nl/binnenland/3819757/vn-werkgroep-vindt-zwarte-piet-racistisch.html 228 Iets doen 2017. 229https://www.geenstijl.nl/5055622/alstu_kijkcijfers_sinterklaasjournaal_2016/
77 Aangezien gemeentelijke intochten soms al de dag na de landelijke intocht plaatsvinden is het misschien wat kort dag om dan nog aanpassingen door te kunnen voeren in het uiterlijk van de helper van Sinterklaas. Hoewel het Sinterklaasjournaal enkele dagen voor de landelijke intocht al begint met uitzenden is er voor het
plannen van de plaatselijke intocht waarschijnlijk meer tijd nodig dan enkele dagen. Misschien kan dit opgevangen worden door het Sinterklaasjournaal hun verhaal en helpers eerder aan Nederlandse gemeenten te laten communiceren of door een overleg van gemeenten en het Sinterklaasjournaal.
Een nadeel hiervan voor het Sinterklaasjournaal is het risico op teruglopende kijkcijfers. De kijkers van het Sinterklaasjournaal zijn immers de fans van Sinterklaas, die voor een groot deel overlappen met de aanhangers van de traditionele Zwarte Piet. Zoals aan de kijkcijfers van 2016 te zien was, liepen de kijkcijfers van het Sinterklaasjournaal van dat jaar terug toen in de eerste uitzending duidelijk werd dat er niet slechts traditionele Zwarte Pieten te zien zouden zijn.230 Met een bewezen negatief effect op de kijkcijfers durft het Sinterklaasjournaal iets risicovols als de introductie van een nieuwe helper van Sinterklaas misschien niet aan.
Daarnaast wordt het Sinterklaasjournaal gemaakt door een kleine groep programmamakers. Als zij een nieuwe Piet bedenken is dit, hoewel de
programmamakers uiteraard luisteren naar geluiden in de samenleving, niet een initiatief dat uit de gehele samenleving voortkomt. Het is onwaarschijnlijk dat zo’n bedachte oplossing breed gedragen gaat worden. Waarschijnlijk leidt dit vooral tot een extra hevige opleving van de zwartepietendiscussie.
Het lijkt daarom onmogelijk om een nieuwe helper voor Sinterklaas te bedenken die niet tot meer in plaats van minder discussie gaat leiden en deze aan Nederland voor te stellen op een manier die niet voor meer, maar voor minder discussie over de figuur van Zwarte Piet gaat zorgen. Natuurlijk is Zwarte Piet in de huidige vorm ook bedacht in de 19de eeuw en door op kinderen gerichte media (in de vorm van een kinderboek) geïntroduceerd, maar de Nederlandse bevolking heeft er zelf voor gekozen om deze figuur te omarmen.
Natuurlijk hebben tradities tijd nodig om te veranderen en went een vervanger voor Zwarte Piet vanzelf. Dat wil echter niet zeggen dat gewenning tot acceptatie leidt. De Kleurpiet is geen nieuw fenomeen. In de jaren ‘90 werd hier al mee
230
http://www.dagelijksestandaard.nl/2016/12/kijkcijfers-npo-maakt-sinterklaasjournaal-kapot-met- neppieten-niemand-kijkt/
78 geëxperimenteerd. Dat wil echter niet zeggen dat de Gekleurde Piet nu breed
geaccepteerd is.
Het is zo moeilijk om een nieuwe helper voor Sinterklaas te introduceren omdat er niet één discours over Zwarte Piet is. Verschillende groepen binnen de zwartepietendiscussie hebben een eigen discours met daarmee een eigen agenda.