SCR 6513
EN
over de van een beeld
Een vergelijkend literatuuronderzoek naar het geloot in z.eerneerminnen in het vroeg-moderne Noordwest-Europa en de hedendaagse Marni Wata-cultus in West-Afrika
ZEEMEERMINNEN
over de populariteit van een beeldEen vergelijkend literatuuronderzoek naar het geloof in zeemeerminnen in het vroeg-moderne Noordwest-Europa en de hedendaagse Mami Wata-cultus in West-Afrika
Marijn Swarte
Culturele Antropologie/Niet-Westerse Sociologie Faculteit der PSCW Universiteit van Amsterdam
Begeleiding: Dr. Jojada Verrips
Colofon
ZEEMEERMINNEN; over de populariteit van een beeld een vergelijkend literatuuronderzoek naar het geloof in zeemeerminnen in het vroeg-moderne Noordwest-Europa en het hedendaagse
geloof in de Mami Wata-godin in West-Afrika.
Doctoraalscriptie van Marijn Swarte
Culturele Antropologie/Niet-Westerse Sociologie Faculteit der PSCW
Universiteit van Amsterdam Juni 1995
Begeleiding: Dr. Jojada Verrips Examencommissie: Dr. Jojada Verrips Drs. Harrie Leyten
Dr. Wilhelmina van Wetering
Voorwoord
Een bezoek aan West-Afrika was de indirecte aanleiding om mij te verdiepen in Mami Wata, en via deze zeemeermin-godin in Europese zeemeerminnen.
In eerste instantie interesseerde ik mij voor alles wat met zeemeerminnen te maken had. Het leek mij een poging waard te proberen dit fenomeen op mondiaal niveau in kaart te brengen. De hoeveelheid informatie deed mij echter al snel beseffen dat dit in het bestek van een doctoraal-onderzoek onmogelijk was.
De grote hoeveelheid afbeeldingen en verhalen over zeemeerminnen riep echter ook een andere vraag op, namelijk, wat de oorzaak van deze omvang kon zijn. Deze vraag is in de docto-raalscriptie het uitgangspunt gebleven: Wat kan de populariteit van het beeld van zeemeerminnen verklaren? In deze literatuurstudie heb ik geprobeerd iets van dit mysterie, over het bestaan van zeemeerminnen, te ontsluieren.
Voor het schrijven van deze scriptie heb ik een lange periode uitgetrokken. Er zijn een aantal mensen die ik, in moreel, wetenschappelijk of financieel opzicht, wil bedanken voor hun steun gedurende deze periode.
Harrie Leyten voor zijn enthousiasme en voor de kennismaking met Mami Wata. Birgit Meyer voor haar begeleiding tijdens de oriënteringsfase op het onderwerp en Jojada Verrips voor zijn begeleiding tijdens het schrijven.
In moreel opzicht bedank ik de leden van de studie~club (.i\:..nne Klaas, Dineke, !\1aria, l\1arijke,
Marion en Saskia) voor het 'mij bij de les houden'. Ik wil Dineke Mol en Maryvonne van Poelje bedanken voor het kritisch lezen van de eerste versies van de scriptie, en hen en Jeroen Swarte voor de onmisbare persoonlijke steun. Karin de Kiewit wil ik bedanken voor het (een jaar lang!) uitlenen van haar computer. Verder bedank ik mijn moeder voor haar speurtocht naar materiaal en mijn vader en oma voor de broodnodige sponsoring. Tenslotte wil ik in het bijzonder Manon Havermans bedanken, omdat zij me het vertrouwen heeft gegeven de scriptie op mijn manier en in mijn tempo te schrijven.
Rest mij nog te zeggen dat ik hoop dat een ieder die, net als ik, nieuwsgierig is naar zeemeerminnen mijn verhaal met veel plezier zal lezen.
Marijn Swarte Amsterdam, 7 mei 1995
Inhoud
Voorwoord
Hoofdstuk 1: Inleiding
1.1 Inleiding op het onderwerp 1. 2 De onderzoeksvraag 1.3 De onderzoekswijze 1.4 De opzet
Hoofdstuk 2: Mami Wata 2 .1 Inleiding
2.2 De historie van Mami Wata 2.3 Mami Wata 's afbeelding 2.4 Mami Wata: de godin 2.5 Mami Wata: de cultus
2.6 Invloeden uit christendom en hindoeïsme Hoofdstuk 3: Interpretatie van Mami Wata
3 .1 Inleiding
3.2 Algemene drijfveren voor het geloof in Mami Wata 3.3 Syncretistische processen en traditionele invloeden 3.4 Mami Wata als individuele voorstelling
3.5 Mami Wata als collectieve fantasie
3.6 Mami Wata vanuit een sociaal-economisch perspectief Hoofdstuk 4: Zeemeerminnen in Europa
4.1 Inleiding
4.2 De historie van Europese zeemeerminnen 4.3 Over overleveringen en sprookjes Hoofdstuk 5: Het geloof in zeemeerminnen
5.1 Inleiding
5.2 Mami Wata en Europese zeemeerminnen 5.3 Gelijkende situaties
5.4 Gelijkende thema's:
5.4.1 De rijkdonmzen van zeenzeerminnen 5.4.2 Vluchtige verschijningen op marktplaatsen 5.4.3 De macht over vruchtbaarheid
5.4.4 Westenschouwen Samenvatting en conclusies Noten Appendix Bibliografie 9 9 10 12 15 17 17 19 23 26 30 33 37 37 37 40 41 44 47 55 55 56 61 65 65 65 67 70 71 73 74 76 83 89 101 121
1. 1
1
Inleiding
Inleiding op het or1derwerp
De zeemeermin kennen we tegenwoordig vooral als een sprookjesfiguur. Een lieflijk wezentje met grote blauwe ogen, lang blond haar en boven haar vissestaart een welgevonnd lichaam. Ze hoort thuis in de fantasiewereld en hoewel iedereen weet dat ze in werkelijkheid niet bestaat, is er niemand te vinden die haar niet kent.
Het beeld dat wij van haar hebben is grotendeels gebaseerd op de beschrijvingen van dit schepsel in allerlei sprookjes, waar zij met name staat voor schoonheid en verleidelijkheid. Zo komen deze eigenschappen bijvoorbeeld naar voren in het zeer bekende sprookje 'De kleine zeemeermin' van de Deense schrijver Hans Christian Andersen. Het sprookje dateert uit 1837, de periode van de romantiek, en behoort inmiddels tot het culturele erfgoed van West-Europa.
Dat het fenomeen van de zeemeennin een veel langere geschiedenis kent, waarin bovendien hele andere eigenschappen van dit wezen aan bod zijn gekomen, is echter minder bekend. Voordat zij haar plaats kreeg in sprookjes uit de romantische periode, figureerde zij al in een grote hoeveelheid overleveringen die vanaf ongeveer de veertiende eeuw in Europa de ronde deden. Verhalen die vaak zijn ontstaan naar aanleiding van allerhande getuigenverklaringen: door zeelieden gesignaleerd al zwemmend voor de boeg van hun schip, door een visser betrapt op een rots voor de kust.
Het is natuurlijk de vraag hoe het mogelijk was dat mensen oprecht in het bestaan van zeemeerminnen geloofden. Ondanks het feit dat deze wezens nooit werkelijk hebben bestaan, moet het beeld toch een bepaalde aantrekkelijkheid hebben gehad dat haar bestaan tenminste aannemelijk maakte. Het geloof in zeemeenninnen blijkt zelfs zo sterk dat men haar niet alleen met eigen ogen zág, maar haar ook allerlei karaktereigenschappen toedichtte. Uit de overleveringen blijkt dat het daarbij vaak helemaal niet ging om het lieftallige wezentje zoals zij later in sprookjes naar voren komt, maar veel meer om een wispelturig schepsel waar men wel degelijk iets van te duchten had. Bij de ontmoetingen tussen zeemeerminnen en mensen blijkt dat ook: ze kon mensen met rijkdommen overladen, maar tegelijkertijd schepen doen vergaan. Het was dus niet altijd even aantrekkelijk om in haar bestaan te geloven. Wat zijn dan de motieven om dat wel te doen?
Bij het beantwoorden van deze vraag kan ik mij slechts baseren op beschrijvingen en overleveringen over zeemeerminnen die door de eeuwen heen in Europa te boek zijn gesteld. Om toch achter de mogelijke motieven van het geloof in zeemeenninnen te komen, wil ik de over-leveringen vergelijken met soortgelijke hedendaagse verhalen.
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
hier het hedendaagse geloof in een meermin-godin, Mami Wata genaamd, dat met name de laatste veertig jaar is uitgegroeid tot een ware cultus. Hoe beleven de mensen in West-Afrika deze zeemeermin?, Waarom gebmiken de mensen dit beeld?, en: Wat zijn de mogelijke motieven die ten grondslag liggen aan dit geloof?
Inmiddels is het geloof in Mami Wata redelijk gedocumenteerd en kunnen de beschrijvingen dienen als vergelijkingsmateriaal voor de Europese zeemeenninnen uit de vroeg-moderne tijd. Naar aanleiding van de uitkomsten van deze vergelijking zal blijken of ze op hun beurt inzicht kunnen geven in de vraag waarom het beeld van zeemeerminnen in het vroeg-moderne, noordwestelijke deel van Europa zo aansloeg.
De verhalen die zowel in Europa als Afrika over zeemeenninnen werden en worden verteld, kunnen gezien worden als uiting van een bepaalde situatie, en als een middel om uitdrukking te geven aan de eigen levensomstandigheden. Dat men hierbij gebruik maakt van beelden die in onze moderne tijd door velen als fantasie van de hand worden gedaan, doet daar niets aan af. Zoals uit de verhalen uit Afrika zal blijken, maakt het beredeneren van dit soort geloofsbeelden ze ook niet minder reëel voor hen die in deze beelden geloven. Het is dan ook niet mijn bedoeling geweest het geloof in het bestaan van zeemeerminnen te ontkrachten, het te degraderen tot louter gedachtenspinsels, die hun waarde verliezen naarmate de motieven inzichtelijker worden gemaakt. Het zoeken naar de motieven leidt mijns inziens juist tot een groeiend respect voor de wijze van omgaan van déze mensen met hun situatie.
1.2 De onderzoeksvraag
Het beeld van zeemeerminnen zoals wij dat in ons deel van Europa kennen, heeft een eeuwenlange geschiedenis die reikt tot ver voor het begin van onze jaartelling. Maar ook buiten Europa bestaan er beelden van zeemeerminnen of soortgelijke wezens die al sinds eeuwen bestaan. De conclusie die hieruit getrokken kan worden, is dat het beeld een grote aantrekkingskracht bezit. De centrale vraag die ik me bij dit onderzoek heb gesteld komt hier uit voort, namelijk:
Wat kan de populariteit van het beeld van zeemeerminnen verklaren?
In dit onderzoeksverslag hoop ik een tipje van de sluier op te kunnen lichten. Ik doe dit aan de hand van een aantal vragen zoals deze hieronder zijn geformuleerd.
Er kunnen zeer uiteenlopende oorzaken, zoals bijvoorbeeld van historische en sociaal-economische aard, ten grondslag liggen aan de populariteit van het beeld van zeemeerminnen. Om er achter te
Inleiding
komen welke invloeden belangrijk zijn geweest voor de ontwikkeling van het beeld in Europa, moet ik uitgaan van een periode waarin het bestaan van zeemeerminnen nog serieus werd geno-men. Daarbij is telkens het uitgangspunt: Wat betekenen deze beelden voor deze mensen in deze situatie? Van daaruit kan dan de volgende vraag gesteld worden:
Wat zijn voor de Europeanen in de vroeg-moderne tijd de mogelijke motieven geweest om in het bestaan van zeemeerminnen te geloven?
Bij het beantwoorden van deze vraag ga ik er van uit dat de populariteit van het beeld te verklaren is uit de betekenis die men toen aan de zeemeermin verleende. Het beeld had de mensen iets te vertellen. De vraag is dan:
Wat is de latente boodschap die de zeemeermin-verhalen bevatten?
Om een antwoord op deze vraag te vinden, moet ik inzicht krijgen in de belevingswereld van de mensen die deze verhalen vertelden. Tegelijkertijd zijn het juist deze verhalen over zeemeerminnen die uitdrukking geven aan de belevingswereld waaruit ze zijn ontstaan. Om toch de populariteit van het beeld in het vroeg-moderne Europa te kunnen verklaren, vergelijk ik de verhalen met beschrijvingen van een soortgelijk geloof dat zich heden ten dage in West-Afrika voordoet. Het gaat hier om het geloof in een godin, Mami Wata genaamd, die grote gelijkenissen vertoont met de zeemeerminnen uit Europese overleveringen. Hier is voldoende onder-zoeksmateriaal over verzameld, ook juist ten aanzien van de belevingswereld van hen die in het bestaan van Mami Wata geloven. Aan de hand van de volgende vragen zal ik op de Westafrikaanse situatie ingaan:
Wat is de Mami Wata-cultus?
Welke mogelijke verklaringen liggen ten grondslag aan het geloof in Mami Wata?
Pas wanneer ik voldoende antwoord heb gekregen op deze twee vragen, kan ik de inzichten gebruiken in een vergelijking met de vroeg-moderne Europese situatie. Daarbij dienen de verhalen over de Afrikaanse Mami Wata-godin zoveel mogelijk als leidraad binnen deze vergelijking. Met het geloof in Mami Wata als uitgangspunt, kom ik dan ten aanzien van het Europese geloof in zeemeerminnen tot de volgende vragen:
Op welke manier komen de overeenkomçten en de verschillen tussen enerzijds het
zeemeer-Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
minnen tot uitdrukking? Met andere woorden: kunnen de Afrikaanse verhalen dienen als uitgangspunt in een vergelijking m.et de Europese verhalen en op welke manier?
Wanneer deze vragen zijn beantwoord, kunnen de volgende vragen ten aanzien van het vroeg-moderne Europa gesteld worden:
Kunnen de door mij gevonden verklaringen voor het geloof in Mami W ata ook als
verklaringen gezien worden voor het geloof in zeemeerminnen in het vroeg-moderne Noordwest-Europa?
In welke overleveringen is deze verklaring terug te vind.en en op welke wijze geven deze verhalen over zeemeerminnen op hun beurt uitdrukking aan de belevingswereld van de vroeg-moderne Europeanen?
Welke boodschap kan het beeld van zeemeerminnen in zich herbergen?
Met het beantwoorden van deze laatste vraag ben ik terug bij de centrale vraag zoals ik deze aan het begin formuleerde, namelijk: Wat kan de populariteit van het beeld van zeemeerminnen verklaren?
In de volgende paragraaf ga ik dieper il1 op de wijze waarop ik bovenstaande onderzoeks-vragen wil gaan beantwoorden.
1.3 De onderzoekswijze
Het onderzoek naar de populariteit van het beeld van zeemeerminnen is volledig gebaseerd op een literatuurstudie. Met betrekking tot de Europese zeemeerminnen heb ik vooral gebruik gemaakt van overleveringen en sprookjes, naast een klein aantal studies die specifiek op het verschijnsel zeemeerminnen zijn gericht. Ook met betrekking tot de Westafrikaanse zeemeermin heb ik alleen gebruik gemaakt van de literatuur die inmiddels over dit onderwerp verschenen is.
Onderzoek in het veld had een waardevolle empirische basis voor deze studie kunnen betekenen. Veldwerk bleek in de afgelopen periode echter om verschillende redenen niet haalbaar. Een dergelijk veldonderzoek had in het totaal van deze scriptie vermoedelijk ook te veel nadruk gelegd op de Westafrikaanse situatie en op de Mami Wata-cultus als vergelijkingsmateriaal. Daarnaast is er voldoende literatuur over het Mami Wata-fenomeen voorhanden dat door antropologen naar aanleiding van veldonderzoek is geschreven, waarop ik mijn literatuur-onderzoek kan baseren.
Inleiding
Het gaat mij bij mijn onderzoek, zoals is gebleken, niet zozeer om een exacte beschrijving van wat een zeemeermin is, aan welke definities zij behoort te voldoen en welke verschillen en overeenkomsten zij vertoont met andere fabelwezens of natuurgeesten waaraan Europeanen geloofden. Mijn interesse gaat, mede omdat het hier om een fantastische voorstelling gaat, uit naar het bééld van zeemeenninnen. Een probleem is echter dat de invulling van dit beeld in Europa door de tijden heen sterk is veranderd en men tegenwoordig een geheel andere betekenis aan dit beeld toekent dan bijvoorbeeld zo'n vijfhonderd jaar geleden. In tegenstelling tot onze huidige sprookjes-associatie van zeemeenninnen, waren toen de meeste mensen er oprecht van overtuigd dat zeeën en oceanen werden bevolkt door deze wezens. Dit geloof was zelfs zo hecht dat het leidde tot de meest spectaculaire verhalen omtrent het voorkomen van zeemeerminnen. Om inzicht te krijgen in deze belevingswereld uit een voorbije tijd, gebruik ik hedendaags materiaal uit Afrika dat grote gelijkenissen vertoont met het Europese materiaal over zeemeerminnen.
De vraag die zich nu onmiddellijk opwerpt is of een dergelijke vergelijking gerechtvaardigd is. Er zijn immers twee knelpunten te overbruggen, namelijk die van plaats en tijd. Kan ik de verhalen over Mami Wata die voortkomen uit de Westafrikaanse cultuur vergelijken met overleveringen uit het Europese erfgoed? En: Kunnen verhalen die heden ten dage de ronde doen (in Afrika) vergeleken worden met overleveringen uit de veertiende tot en met de achttiende eeuw?
Wanneer ik slechts het Europese beeld van zeemeerminnen als uitgangspunt zou nemen, stuit ik onherroepelijk op het probleem dat het de verhalen zélf zijn die hun geheimen zouden moeten prijsgeven, omdat er over de belevingswereld van de toenmalige Europeanen niet veel meer bekend is dan wat er in de verhalen, zoals nagelaten overleveringen en sprookjes, tot uitdrukking komt. Wanneer deze verhalen als enig materiaal worden gebruikt, kan slechts geconcludeerd worden dat het beeld van de zeemeermin een grote populariteit kent en dat dit een hoogtepunt bereikte in de vroeg-moderne tijd. De vraag waarom dit beeld op dát moment zo populair was, kan echter niet aan de hand van deze verhalen worden beantwoord.
Door het maken van een vergelijking met een soortgelijk geloof m het bestaan van zeemeenninnen, kan er wel inzicht in de redenen omtrent de populariteit van het beeld worden verkregen. Hierbij wil ik mij niet blind staren op de vraag of de zeemeerminnen uit beide culturen wel met elkaar te vergelijken zijn, wanneer zij niet in alles aan dezelfde kenmerken voldoen. Zo verschilt de Afrikaanse Mami Wata-godin in een aantal opzichten sterk met kenmerken die in de Europese overleveringen naar voren komen. Ik hanteer hierbij de uitgangspunten volgens de methodische richtlijnen van Blok1
• Daarin gaat het niet zozeer om het grootste aantal gelijkmatigheden en het kleinste aantal verschillen om met recht te kunnen spreken van een vergelijking. Ook wanneer een verschijnsel niet altijd voldoet aan de belangrijkste gemeenschappelijke kenmerken, kan op grond van familiegelijkenissen wel degelijk worden
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
vergeleken. Het is een misvatting dat slechts de grootste generalisaties door hun algemeenheid op wetenschappelijk verantwoorde wijze inzichten kunnen geven in samenlevingen en maat-schappelijke processen. Het verlangen naar algemeenheid doet eerder afbreuk dan dat het iets toevoegt aan de kennis over een specifieke cultuur.
De vergelijking tussen de verschillende elementen van de Afrikaanse en de Europese zeemeerminnen is één van de uitgangspunten van dit onderzoek. Zij is echter ondergeschikt aan het doel: waarom bevatten zeemeenninnen deze elementen? Welke beleving maken deze beelden zichtbaar? Wanneer niet wordt gestreefd naar een vergelijking van zeemeerminnen op basis van de grootste gemeenschappelijke kenmerken, doet men juist meer recht aan alle overeenkomsten en verschillen tussen Mami Wata en meerminnen uit Europa, die op hun beurt weer meer inzicht geven in de ontwikkeling van elk individueel geval afzonderlijk. Op deze manier komt ook de context waarin het verschijnsel zich voordoet beter tot z'n recht.
Een vergelijking tussen plaats (Europa en Afrika) en tijd (tegenwoordige en vroeg-moderne tijd) kan op eenzelfde wijze benaderd worden. Ook hier kan uitvoerig ingegaan worden op de vraag op welke punten deze vergelijking wel of juist niet gemaakt kan worden, voordat men überhaupt aan het vergelijken toekomt. De kans is dan groot dat er generalisaties ontstaan: veralgemeniseringen van processen zodat ze met elkaar overeenkomen om hen volgens zoge-naamde objectieve maatstaven met elkaar te kunnen vergelijken. Dit doet afbreuk aan de structuur van een bepaald historisch proces, juist daar waar een vergelijking met soortgelijke processen uitkomst zou moeten bieden in het zichtbaar en begrijpelijk maken van die structuur2. Door de nadruk op het zoeken naar, en het hanteren van algemene tenuen verliest men bovendien snel uit het oog dat het gaat om processen die voortdurend in ontwikkeling zijn. Het streven in de verscheidenheid van culturen het gelijkblijvende te vinden, terwijl het om de processen gaat, levert een te statisch perspectief op. In navolging van Elias, zegt Blok hierover het volgende:
Voor een beter begrip van vroegere feodale maatschappijen en hun structuur is een nauwkeurige vergelijking met nog bestaande feodale maatschappijen onontbeerlijk. Antropologen zouden hun studieveld niet meer moeten beperken tot de zogenaamde schriftloze culturen alleen, maar moeten uitbrei-den met onderzoek van samenlevingen die qua structuur verwant zijn met Europese middeleeuwse maatschappijen, die vanwege het fragmentarisch beschikbare materiaal nog onvoldoende zijn ontsloten. Vergelijkende studies van deze signatuur, waarin de structuur van kontemporaine maatschappijen wordt onderzocht, kunnen licht werpen op plaatsen waar het materiaal over vroegere feodale maatschappijen gebrekkig is. Dergelijke vergelijkende studies kunnen dus bijdragen tot een beter begrip van zowel vroegere als nog bestaande feodale maatschappijen en hun structuur. 3
Mijn vergelijking is gebaseerd op dit uitgangspunt. Het zoeken naar een verklaring van het hedendaagse Mami Wata-fenomeen kan mijns inziens licht werpen op àe vroeg-moàeme Europese
Inleiding
situatie en de uit deze periode overgeleverde zeemeermin-verhalen, en op de betekenis die de Europeanen aan het door hun gecreëerde beeld van zeemeerminnen verleenden.
Door mij niet slechts te richten op een vergelijking van zeemeerminnen en op de vraag aan welke elementen zij moeten voldoen om over een dergelijke afstand en tijd met elkaar vergeleken te kunnen worden (zodat de verhalen iets over de belevingswereld van de vroeg-moderne Europeanen kunnen vertellen), laat ik meer ruimte aan de situaties op zich. Een vergelijking tussen Europa en Afrika gaat snel mank wanneer slechts de grootste gemeenschappelijke overeenkomsten met elkaar vergeleken worden. De verschillen benadrukken vaak de eigenheid van een cultuur of maatschappij en de processen die zich daarbinnen afspelen. Juist deze eigenheid kan ons veel vertellen over de belevingswereld waaruit de verhalen voortkomen. "Het gaat niet om de generaliseerbaarheid van specifieke sociologische, etnografische en historische kennisresultaten, maar om hun reikwijdte - het licht dat ze werpen op vergelijkbare, soortgelijke figuraties en sociale processen "4
•
De vergelijking, die als uitgangspunt dient bij dit onderzoek, werkt dus twee kanten op. Enerzijds kunnen de Afrikaanse verhalen mogelijkerwijs inzicht bieden in de belevingswereld van hen die in het vroeg-moderne Europa verhalen vertelden over het bestaan van zeemeerminnen. Anderzijds biedt de vraagstelling de mogelijkheid het Afrikaanse materiaal vanuit een ongebruikelijke invalshoek te bestuderen, wat nieuw licht werpt op processen die zich momenteel in de hedendaagse Westafrikaanse samenleving afspelen.
1.4 De opzet
Alvorens aan de Europese overleveringen toe te komen, beschrijf ik in hoofdstuk twee op uitvoerige wijze het hedendaagse geloof in Mami Wata, de Westafrikaanse meermin-godin. Ik ga uitgebreid op de historie en op de hedendaagse uitingen van het geloof in, omdat alleen een zo compleet mogelijke beschrijving kan leiden tot een juiste interpretatie van dit beeld.
In hoofdstuk drie gebruik ik de uitgebreide beschrijving van Mami Wata uit het vorige hoofdstuk om tot een analyse en interpretatie van dit verschijnsel te komen. Na het bespreken van een aantal mogelijke verklaringen, spits ik de verklaringen toe op de huidige sociaal-economische situatie van West-Afrika. Mijns inziens geldt deze situatie als één van de belangrijkste verklaringen voor de populariteit van Mami Wata. Het plaatsen van het beeld in een bredere context maakt het dan mogelijk de Westafrikaanse situatie te vergelijken met de situatie waarin het beeld van de Europese zeemeermin tot bloei kwam.
Hoofdstuk vier handelt in z'n geheel over de Europese zeemeerminnen en de manier waarop het nog beschikbare materiaal kan worden aangewend om inzicht te krijgen in de belevingswereld van de vroeg-moderne Europeanen.
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
In hoofdstuk vijf tenslotte, gebruik ik de beschrijving, analyse en interpretatie van de Mami
Wata-godin voor een vergelijking met het beeld van de Europese zeemeerminnen zoals dat in
hoofdstuk vier werd beschreven. Aan de hand van een vergelijking van situaties kunnen nu ook de Europese overleveringen worden beschreven, geanalyseerd en geïnterpreteerd. De frappante overeenkomsten van de meermin-verhalen geven op hun beurt inzicht in de belevingswereld van de Europeanen die deze verhalen vertelden, ook wanneer er sprake is van een thematiek die in het geheel niet in het Afrikaanse materiaal is terug te vinden.
2.1
Oh Queen, Queen of the water, our mother, you who bring us luck, we greet you. You give us charms. Thank you, thank you. Mamy Wata you are so beautiful, give us your protection, give us our children, give us wealth.5
2
Mami Wata
Inleiding
In grote delen van Afrika kent men haar: Mami Wata. Een godin met een aanhang die zich de snelst groeiende cultus mag noemen sinds de komst van het christendom. De verering van Mami Wata6 is tegenwoordig in minstens twintig landen en in ongeveer vijftig culturen, van Senegal tot
Tanzania, bekend7 •
Mami Wata is een zeemeermin. Op vele afbeeldingen is zij te zien als een mooie vrouw met
een vissestaart, met in de ene hand een kam en in de andere een spiegel. Doorgaans ziet men haar alleen wanneer men er niet op verdacht is, bijvoorbeeld wanneer zij haar lange haren kamt op een rots in de branding. Ze woont in een kristallen paleis op de bodem van de zee, voorzien van alle moderne luxe.
afbeelding 1 Mami Wata
Mami Wata is vooral beroemd vanwege het schenken van grote rijkdommen en het in
vervulling doen gaan van de meest uiteenlopende wensen. Maar, daaraan zit ook een keerzijde. Wie zich met deze wispelturige en ambivalente vrouw inlaat, loopt evenzeer de kans door haar in het ongeluk te worden gestort en alle verkregen rijkdommen in één keer te verliezen. Mami Wata
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
vereenzamen. Anders dan bij de Europese zeemeermin is voor dit alles echter ook één remedie: zich vol overgave wijden aan de Mami Wata-cultus8•
Hoewel Mami Wata 's voorkomen als zeemeermin wellicht haar meest markante verschijning is, is dit echter niet de enige gedaante waarin zij zich manifesteert. Ze wordt ook omschreven als een slangenbezweerster, of als een ogenschijnlijk normale blanke vrouw. Andere gedaantes zijn bijvoorbeeld die van een kind of een slang, en soms bezoekt zij een vrouw in de hoedanigheid van een man. Een eenduidig beeld bestaat er dus niet van Mmni Wata.
afbeelding 2 Plotselinge verschijning van Mami Wata.
Haar vele gedaantes en karaktertrekken komen in de verhalen over Mami Wata op verschillende wijze aan bod. Op grond van de rol die Mami Wata speelt, onderscheid ik twee soorten verhalen. In het eerste geval gaat het vooral om verhalen waarin de verbeelding een belangrijke plaats inneemt. Dit zijn de verhalen waarin nadruk wordt gelegd op haar verschijning als zeemeermin of één van haar andere gedaantes. Ze dragen een vrij algemeen karakter en, terwijl velen de verhalen zullen kennen, blijken de gebeurtenissen of beschrijvingen moeilijk te verifiëren. Zo vertellen verhalen dat het bemachtigen van Mami Wata 's gouden kam grote welvaart brengt, maar niemand schijnt aan te kunnen tonen de kam werkelijk in zijn of haar bezit te hebben.
Betreft het de cultus, dan blijkt er meestal sprake van een ander soort beleving van Mami
Wata, die veel meer op geloof in een machtige godin is gebaseerd. Het geloof in haar bestaan
demonstreert zich dan door het inrichten van huisaltaren en het behoren tot een specifieke cultus-groep.
Mami Wata
Het materiaal waar ik mij bij de beschrijving van Mami Wata en de cultus hoofdzakelijk op baseer, is afkomstig uit literatuur over West- en Centraal-Afrika, en dan vooral over de landen Nigeria, Togo, Ghana, Ivoorkust en Zaïre. Hoewel de cultus zich bijvoorbeeld ook in Tanzania schijnt voor te doen9, is mij daar weinig tot niets over bekend.
2.2 De historie van Mami Wata
Uit de beschrijving van Mami Wata is een aantal specifieke kenmerken van deze godin en de cultus naar voren gekomen. Om meer inzicht te krijgen in de mogelijke verklaringen voor het geloof in Mami Wata, zal ik eerst dieper op de geschiedenis van dit fenomeen ingaan. Die geschiedenis kan misschien een antwoord geven op de vraag waarom dèze mensen op dèze manier in Mami Wata geloven.
Het geloof in een Mami Wata-godin en het ontstaan van verschillende Mami Wata-cultussen is vooral de laatste vier decennia, en met name sinds het einde van de koloniale periode, tot bloei gekomen. Veel facetten van dit geloof zijn echter ontstaan in de afgelopen vier- à vijfhonderd jaar. Inmiddels zijn de ontstaanswijzen die mogelijk ten grondslag hebben kunnen liggen aan de geschiedenis van Mami Wata, vrij nauwkeurig onderzocht10• Hoewel verder onderzoek zeker nieuwe feiten aan het licht zal brengen, hebben deze studies bovenal aangetoond dat van één enkele oorsprong geen sprake is. Gebleken is dat het geloof in de Mami Wata-godin is ontstaan vanuit een voortdurende en eeuwenoude wisselwerking tussen traditionele geloofsopvattingen, externe invloeden en nieuwe elementen. Kenmerkend voor haar geschiedenis is de ongedwongen-heid geweest waarmee de cultus zich heeft kunnen ontwikkelen; het geloof in Mami Wata is
vrijwillig ontstaan en bevat geen elementen die onder dwang aan de gelovigen zijn
opgedrongen11•
West-Afrikanen zijn van oudsher vertrouwd met het geloof in vele goden en geesten. Een realiteit die ook nu nog voor velen bestaat. Hoewel er tussen de verscheidene culturen onderlinge verschillen bestaan, spelen in het geloof watergoden en -geesten vaak een belangrijke rol, ook in gebieden die niet aan de kust liggen.
Deze watergoden kunnen daarbij de gedaante aannemen van meerminnen. Bij de Mende in Sierra Leone en Liberia, heet ze Tingoi: een zeemeermin van grote schoonheid die zowel mannen als vrouwen verleidt. Ze heeft lange zwarte haren, een blanke huid, spitse neus, een welgevormd bovenlijf en het onderlijf van een vis of slang. In haar handen houdt ze kam en spiegel12
. Bij het buurvolk de Temne gaan dezelfde schepselen schuil onder de naam Oyaro. Ook bij hen kan het in handen krijgen van de gouden kam enorme rijkdom betekenen, aangezien de zeemeermin vaak
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
bereid schijnt de kam tegen grote rijkdommen te ruilen.
Volgens de Tsulu aan de Niger-rivier bevinden meerminnen zich vaak op rotsen in de rivier, waar zij zingen en musiceren en daarmee boten en schepen in groot gevaar kunnen brengen. Jaarlijks worden deze watergodinnen offers gebracht om hen gunstig te stemmen13•
De Yoruba en de Bini kennen een zeer belangrijke plaats toe aan Olokun, 'eigenaar van de zee'. Deze zeegeest wordt voorgesteld als een ware zeemeerman, inclusief (gespleten) vissestaart. Van hem wordt gezegd dat hij in grote rijkdom onder de zee leeft, tezamen met een grote schare zeemeerminnen als eega's14.
Naast deze voorbeelden zijn er in West-Afrika vele andere voorbeelden te vinden van het geloof in goden en geesten waar-bij slechts één of twee facetten overeen kunnen komen met elementen die ook bij de Mami Wata-godin te vinden zijn15.
Het hedendaagse geloof in Mami Wata bestaat uit een mengeling van enerzijds het geloof in eigen, traditionele watergoden en na-tuurkrachten, en anderzijds het daarmee versmolten geloof in geesten die in oorsprong andere, vreemde volkeren toebehoren of daam1ee in verband worden gebracht. Deze laatste categorie is van oudsher in Afrika bekend, meestal als geesten van veroveraars zoals de Somaliërs en de Zulu's, maar ook als geesten van andere, buiten Afrika afkomstige volken: van Europeanen, Indiërs en Arabieren16
• De geesten openbaren zich veelal in bezetenheidsriten. Opvallend is dat in de loop van de koloniale tijd de geesten en goden van veroveraars zich in aantal enorm hebben vermeerderd17•
afbeelding 3 De zeegeest Olokun.
Dat één van de opvallendste eigenschappen van Mami Wata haar Europese uiterlijk, gewoonten en attributen is, is mede door deze vermenging niet zo verwonderlijk. Grote delen van West-Afrika hebben al vroeg kennis gemaakt met de blanke Europeanen en via hen met Europese culturele gewoonten18
. Het is hierbij belangrijk te realiseren dat dit contact niet slechts van één kant kwam. Net zo min als Europeanen wisten wat Westafrikanen waren, wisten de Afrikanen niet wat Europeanen waren, of wat zij van hen wilden. Het contact was dus voor beiden een 'trans-afrikaanse' gebeurtenis19
• Aangezien de Europeanen altijd over zee naar de Afrikanen kwamen en nooit over land, zoals zij dat van de Afrikaanse handelskaravanen gewend waren, is het geen vreemde veronderstelling van de W estafrikanen dat dit geen mensen waren zoals zij. Daarbij kwam nog dat deze 'vreemde wezens' een blanke huid hadden en kleren droegen die volgens
Mami Wata
sommigen te vergelijken waren met de huid van zeedieren20• Of men nu dacht d~t het onbekende zeedieren betrof, watergoden of zelfs vooroudergeesten, altijd werden ze in verbinding gebracht met de zee, op de bodem waarvan de geestenwereld volgens velen haar thuishaven had. De onbekende wezens werden dus in eerste instantie ingepast in de belevingswereld van de Afrikanen en kregen vanwege hun herkomst uit zee vaak de rol van watergeest toegeschreven.
Een andere belangrijke eigenschap van de Europeanen die paste binnen het Afrikaanse beeld van watergeesten of voorouders, was de rijkdom die zij met zich meebrachten. Uit hun enorme schepen kwamen grote hoeveelheden felbegeerde voorwerpen, zoals stoffen, bronzen gebruiksvoorwerpen, glazen kralenkettingen, tabak, oesterschelpen en wapens21
•
Het versmelten van de ideeën over watergeesten en de rijkdom brengende Europeanen is een belangrijke pijler geweest voor het ontstaan van de Mami Wata-cultus. Zo zeggen de Igbo uit Zuidoost-Nigeria dat Mami Wata tezamen met de Europeanen tot hen gekomen is. En van de Europeanen beweert men dat ze schier onuitputtelijke geldvoorraden bezitten ... 22•
Er zijn enkele verhalen bekend van de voorstellingen die de West-Afrikanen zich in eerste instantie maakten van de Europeanen en hoe de Afrikanen de eerste contacten hebben ervaren. Ook hieruit blijkt weer het ontzag dat zij hadden voor de rijkdom die de Europeanen tentoonspreidden en de vreemde uitrustingsstukken die de scheepvaarders bezaten. Zo vermeldt Astley in 1745 een ritueel zoals dat rond 1700 werd uitgevoerd door inwoners van de Bissao-eilanden, waarbij druppels bloed van een geofferde haan zowel op de voeten van de scheepsge-neraal als aan de voet van de mast en de pomp van het schip werden geplengd, omdat zij meenden met watergoden van doen te hebben. Op de vraag van de generaal wat de reden van deze ceremo-nie was, gaf de man ten antwoord:
... , that the People of his Country looked on the Whites as the Gods of the Sea; that the mast was a Divinity that made the Ship walk, and the Pump was a Miracle, since it could make Water rise-up, whose natural Property is to descend.23
Uit de volgende voorbeelden24 blijkt hoezeer gezocht werd naar een 'logische' verklaring van hetgeen zij zagen, die het mogelijk maakte de nieuwe beelden in hun bestaande wereldbeeld in te passen.
Bij de Fante leefde de voor de hand liggende gedachte dat de Europeanen inderdaad aan de diepte van de oceaan ontstegen. Immers vanaf de kust gezien ziet men van een naderend schip als eerste het puntje van de mast, waarna langzaam de rest van het schip opdoemt.
Een ander sprekend voorbeeld:
De Bangala zagen de Europeanen als afgezanten van hun watergod lbanza. Bij observatie bleek namelijk dat, telkens wanneer de Europeanen hun handelswaren ophaalden, zij afdaalden in het
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
binnenste van het schip, alwaar zich dan een deur moest bevinden die toegang gaf tot de bodem van de zee; daar waar de schatten te vinden moesten zijn.
En:
Bij de Malinke uit Guinea leefde de idee dat de Europeanen vooral erg geschikt en bovendien geprivileerd waren in de omgang met de watergeesten. De waardevolle handelsgoederen waren dan ook niet van de Europeanen zelf afkomstig, maar waren het werk van de watergeesten. Nu wilde het geval dat de watergeesten van nature erg schuw waren. Om dit probleem op te lossen hadden de watergeesten bij de ingang van hun onderwaterwereld een bel geplaatst. Wanneer de Europeanen nu een bestelling hadden, legden zij een stuk papier met daarop hun wensen en het benodigde geld bij de bel neer, waarna zij de bel lieten klingelen. Hierna verdwenen de Europeanen en kwamen pas dan tevoorschijn wanneer de bel een tweede keer geklonken had, als teken dat de Europeanen hun waren konden afhalen.
Uit latere tijden is bekend dat de Mengu in Kameroen en de Baga in Guinea meenden dat hun watergeesten zich zo nu en dan als Europese vrouwen voordeden en zich zo aan hen lieten zien25. Ook elders werden watergeesten steeds meer met Europese attributen, zoals spiegel, kam en sieraden voorgesteld.
De komst van de Europeanen heeft, zoals uit bovenstaande voorbeelden blijkt, grote invloed gehad op de denkbeelden, met name het geloof in watergoden, van West-Afrikanen die direct of indirect met de Europeanen in contact kwamen. Ook de aard van de contacten, die meestal sterk op ruilhandel waren gericht, hebben een belangrijke rol gespeeld bij het ontstaan van het Mami Wata-geloof.
Wendl26 ziet het als zeer mobiel bekend staande Kru-volk uit Liberia als mogelijke wegberei-ders die het Mami Wata-geloof een belangrijke impuls heeft gegeven. Zij stonden van oudsher in contact met de Europeanen, vooral vanwege hun kwaliteiten als kanovaarders, waarmee zij de handel van het schip naar de kust brachten. Maar ook als tolken, waarmee zij het Pidgin,
oorspronkelijk bekend als Kruman-Engels, in West-Afrika introduceerden. De Kru lieten zich echter nooit tot slavernij dwingen, noch door de katholieke missie bekeren, maar werkten voor de Europeanen in de uitzonderlijke positie van loonarbeiders. Daarbij werkten de Kru volgens een één of twee-jarig contract in dienst van een handelsschip, waarna ze werden uitbetaald met geld, maar vaker nog met Europese handelsgoederen zoals geweren, kostuums, bestek, cosmetica, tabak en alcohol.
Een duidelijk gegeven hierin dat van grote invloed moet zijn geweest op de ontwikkeling van het beeld van Mami Wata, waren de contacten die, tijdens de één of twee jaar dat de Kru-mannen aan boord van een schip verbleven, tussen hen en de Europese scheepslieden hebben kunnen
Mami Wata
ontstaan. Lange en eentonige scheepsreizen konden worden verkort met het vertellen van verhalen. Dat de Kru-bemanning daarbij het één en ander oppikte over zeemeerminnen en hun folklore, lijkt zeer voor de hand liggend. De verhalen sloten goed aan bij hun eigen geloof in watergeesten en bovendien waren ze het aanhoren waard: alle begeerde rijkdommen (waar kenne-lijk zelfs de Europeanen met ontzag over spraken!) bevonden zich op de bodem van de zee! Daar-naast is ook het 'oude' Kruman-Engels, waarvan zeer waarschijnlijk het woord Mami Wata
afstamt, een opmerkelijke aanwijzing.
Andere speculaties betreffen de boegbeelden van de vele handelsschepen die de W estafrikaanse kust aandeden. Inderdaad zijn er voorbeelden bekend van de verering van boegbeelden, zoals blijkt uit een reisbeschrijving van De Barro: "they bowed down and adored the figurehead of the Portuguese flagship - a wooden statuette of the Angel Gabriel "27
. De aanbidding van een boeg-beeld in de vorm van een zeemeermin als 'menselijk' herkenningspunt die schatten en rijkdom vanuit zee meebrengt, lijkt dan ook niet onlogisch. Echter, scheepsversieringen met de beeltenis van zeemeerminnen waren, anders dan meestal wordt gedacht, een uitgesproken zeldzaamheid in de scheepsgeschiedenis28• Ondanks dit gegeven blijft een dergelijke vooronderstelling, zij het niet als enige optie, interessant bij het nagaan van de invloeden die werkzaam zijn geweest bij het ontstaan van het Mami Wata-geloof.
Tenslotte is er een andere factor die mogelijk heeft bijgedragen aan de oorsprong van de Mami
Wata-cultus. Het betreft hier speculaties omtrent de, op zich verrassende, overeenkomsten tussen de zeemeermin en de in deze contreien levende zeekoeien. Deze kolossale dieren doen, misschien van veraf, denken aan meerminnen met hun grote staartvin en hun borsten op de bij mensen ver-trouwde plaats. Deze manati leven inderdaad in de kustwateren van die gebieden waar tegen-woordig de Mami Wata-cultus voorkomt. De aan deze soort verwante dieren, de dugong, leven vooral in de kustwateren van de Indische Oceaan. Ook nu nog worden er toespelingen op deze weinig fijnzinnige schepselen gemaakt wanneer het gaat om de herkomst van het geloof in zeemeerminnen29
• Dit is ook terug te vinden in de Latijnse naam die men de dugong gaf, namelijk Sirenia30•31
2.3 Mami Wata's afbeelding
Het is niet alleen de aansluiting met de belevingswereld van de mensen geweest die Mami Wata
levend heeft gehouden en het geloof tot op de dag van vandaag heeft doen verbreiden. Binnen de
Mami Wata-cultus is een belangrijke rol weggelegd voor een afbeelding van de godin: een prent
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
koloniale ambtenaren aan het einde van de vorige eeuw naar Nigeria is meegenomen. Het gaat om een van oorsprong Duitse circusposter van een slangenbezweerster met de naam Maladamatjaute:
een Indische of Samoaanse vrouw die vanaf ongeveer 1880 in het Hamburgse circus 'Hagenbeck' optrad. Rond 1887 is van haar onderstaande foto gemaakt.
Deze foto diende naar alle waarschijnlijkheid als voorbeeld voor het vervaardigen van de circusposter32
• De poster werd hierna in grote getale in Engeland zowel als India gedrukt, met name als kalenderplaat. Het bewijs dat de prent uiterlijk rond de eeuwwisseling in West-Afrika belandde, wordt geleverd door een foto van een houtsnijwerk, gemaakt in de Nigeriaanse havenstad Bonny in 190133, dat duidelijk geïnspireerd is op de poster. Sindsdien circuleert de afbeelding in grote delen van West- en Centraal-Afrika34• 35
De afbeelding van Mami Wata (zie bladzijde 25) sluit op uitzonderlijke wijze aan bij de invulling die de mensen aan hun eigen beeld van de Mami Wata-godin geven.
Daarbij gaat het om de volgende elementen. afbeelding 4 Foto van de slangenbezweerster Maladamatjaute.
Allereerst is er op de afbeelding een prominente rol voor de slang weggelegd. De slang is in Afrika een van oudsher bekend symbool voor zowel het water als de regenboog36• De wijze waarop de slang door de slangenbezweerster boven het hoofd wordt gehouden, onderstreept deze samenhang met de regenboog37•
De invulling van de achtergrond van de prent, een blauwgroene kleur zonder verdere afbeeldingen zoals gebouwen en dergelijke, kan gemakkelijk het idee geven dat het om een situatie gaat die zich onder water afspeelt. Vele cultus-aanhangers zijn er dan ook van overtuigd dat het niet slechts om een schildering gaat, maar om een foto. "Someone must have gone under the water to snap it"38. Deze gedachte illustreert in zichzelf de idee dat het om een niet-Afri-kaanse godheid gaat, waarvan een foto is gemaakt met behulp van superieure technologie.
Een ander belangrijk aspect van de afbeelding is hetgeen juist niet is afgebbeld, namelijk zee-meermins vissestaart! Het is niet moeilijk voor te stellen dat daar waar de beeltenis van de slangenbezweerster eindigt, een vissestaart begint. Volgens volgelingen is Ma'ffii Wata "hiding her secret, the fishtail"39
Mami Wata
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
Mami Wata 's mooie en lange haardos, haar sprekende en evenwichtige gezicht met de
hypnotiserende ogen en haar schitterende figuur benadrukken overduidelijk haar adembenemende schoonheid. Een voorkomen zoals dat een zeemeermin waardig is, maar dat door velen bovendien geassocieerd wordt met welzijn.
Tenslotte is er nog een ander karakteristiek die van belang is, namelijk de juwelen die de slangenbezweerster draagt: de grote oorringen, de medaillons op haar borst en om haar middel. Het zijn uitingen van rijkdom en welvaart die men bovendien van oudsher met watergeesten in verband brengt.
De afbeelding van de slangenbezweerster past dus precies in het beeld dat de Afrikanen zich hebben gevormd van een watergodin waarvan één van de belangrijkste eigenschappen het vervullen van wensen en het schenken van rijkdom is40• En rijkdom werd van oudsher in verband gebracht met de zee en met handel, met name doordat sinds de vijftiende eeuw Europese, maar later ook Libanese en Indische handelaren hun goederen aan de Afrikaanse kust kwamen ver-handelen. Vooral Europeanen en de Indiërs hebben deze positie tot op heden in de W estafrikaanse samenleving behouden. Het is dus niet verwonderlijk dat deze economisch machtige klasse nog altijd geassocieerd wordt met rijkdom en macht.
Door al deze associaties die zich gedurende een aantal eeuwen hebben gevormd, heeft de afbeelding van Mami Wata een geheel eigen dimensie gekregen. De aantrekkingskracht van de afbeelding is dus niet alleen te vinden in de uiterlijke kenmerken, maar ook in de nieuwe betekenis die er in wordt geprojecteerd. Dat deze projectie bepalend kan zijn voor hóé men kijkt en wát men ziet, demonstreert de geschiedenis van deze prent: een Europese schilder trachtte een Samoaanse slangenbezweerster op het doek vast te leggen. Nog geen eeuw later zien Afrikanen de afbeelding als een foto van een moderne Europese watergeest!
2.4 Mami Wata, de godin
Onder de Afrikanen die in de Mami Wata-godin geloven, bestaat geen eenduidig beeld van haar, noch een duidelijk idee op welke terreinen zij actief is of om wat voor redenen zij aanbeden dient te worden. Ik zie drie redenen waarom de beelden van Mami Wata zo uiteenlopen.
Ten eerste strekt het Mami Wata-geioof zich uit over een enorm gebied met een grote culturele diversiteit, en met verschillende invloeden op het beeld van de godin. Ten tweede bevat ze zowel elementen die voortkomen uit het eigen Afrikaanse geloof in watergoden, als ook eigenschappen die verband houden met Europa en de Europese traditie en geschiedenis. Zo verschijnt zij vaak, met name ook in haar gedaante als zeemeermin, als een blanke, Europese vrouw die door haar volgelingen niet als godin van Afrikaanse origine, maar als een moderne Europese watergeest
Mami Wata
wordt beschouwd. Tenslotte is het ook het karakter van Mami Wata zelf, dat een grote verschei-denheid aan beelden oproept. Haar verschijning als half vrouw half vis representeert daarbij op uiterlijke wijze de ambivalentie van dit schepsel. Ze is wispelturig, mysterieus en ongenaakbaar.
In de loop van de laatste paar decennia heeft Mami Wata zich ontwikkeld tot een zeer machtige en duidelijk aanwezige godin. Ze wordt in staat geacht grote invloed te kunnen uitoefenen op iemands leven. Mami Wata schenkt rijkdom, zorgt voor het nodige succes en bedeelt mensen met een gunstig lot. Ze kan mensen de toekomst voorspellen en haar kennis van geneeskrachtige kruiden heeft menigeen van ernstige ziektes genezen. Ze wordt vereerd als een moderne bescherm-engel, een eigenschap die men vroeger wellicht andere goden toeschreef. Vele verzoeken houden ook vooral verband met moderne zaken: geluk in de loterij, het in de wacht slepen van een lucratieve baan, het behalen van een examen, het bemachtigen van een rijbewijs of de aanschaf vari een mooie auto41
•
Maar andersom geldt hetzelfde: het plotseling verliezen van een baan, van geld of zelfs van een kind, kan evenzeer het werk zijn van Mami Wata. Vele scheepsongevallen worden aan haar toegeschreven, het ontvoeren van kinderen die toevallig aan de waterkant speelden, het moedwillig laten vereenzamen van mensen en het veroorzaken van ernstige ziektes; in al deze situaties kan zij de hand hebben. Ze vermomt zich als vlinder, kind, dievegge of man. Als slang verzwelgt ze geiten en ruïneert ze huizen. Een slang in de slaapkamer is Mami Wata die 's mans moed danig op de proef stelt, ook wanneer even later blijkt dat niet de slang, maar een naakte, blanke vrouw naast hem in bed ligt. Vaak komt ze tot zowel mannen als vrouwen in dromen, niet zelden met een specifieke boodschap. Ze wordt gezien op drukke marktplaatsen waar ze de boel aardig op stelten kan zetten, om vervolgens spoorloos in de menigte te verdwijnen42• In het water beweegt ze zich vooral voort met haar vissestaart, te land soms per voet, liever neemt ze een taxi43.
Mami Wata is gevaarlijk, maar beschermt tegelijkertijd. Ze verlangt totale toewijding en is
tegelijkertijd bijzonder gul. Mami Wata vraagt én geeft. En dit geldt niet alleen voor haar meest toegewijde volgelingen, maar ook voor hen die (nog) niet bij de cultus betrokken zijn. In beide gevallen wordt het treffen met Mami Wata, zeker als dergelijke ontmoetingen zich een aantal malen hebben herhaald, geïnterpreteerd als een teken, een appèl van Mami Wata om haar volgeling te worden. Dit wordt nog eens onderstreept door de idee dat ontmoetingen met Mami
Wata nooit gearrangeerd kunnen worden. Meestal is er sprake van toeval, van het opvangen van
een glimp van haar verschijning. Bijvoorbeeld wanneer zij als een zeemeermin nietsvermoedend op een rots in de branding haar haren kamt, of wanneer een onwaarschijnlijk mooie vrouw net voor iemands ogen in de menigte van de markt verdwijnt.
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
Welke ervaringen mensen ook hebben met Mami Wata, altijd zijn het situaties waar zij zelf geen greep op hebben. Het logische gevolg kan zijn dat mensen, met in hun achterhoofd het verleide-lijke vooruitzicht van grote rijkdom, oevers en stranden afstropen op zoek naar een gouden kam.
Ook Mami Wata is wel eens vergeetachtig ... 44
De andere mogelijkheid om haar te ontmoeten is een bezoek aan een individuele persoon, op initiatief van Mami Wata zèlf. Zij kan zich openbaren in dromen, of iemand een bezoek brengen door zich voor te doen als een onschuldig kind. Van haar wordt gezegd dat ze mensen in het water naar beneden trekt en hen zeven dagen in haar luxueuze onderwaterpaleis of -stad vasthoudt, waar zij getuige zijn van haar enorme rijkdom. Mami Wata voorziet deze personen van de heerlijkste Europese gerechten en dranken, waarna zij hen soms met rijkdommen overlaadt. Hierna laat Mami Wata hen gaan en komen zij aan land met kurkdroge kleren en een devote uitstraling. Vanaf dan zullen zij als speciale, door Mami Wata zelf geïnitieerde mensen door het leven gaan45
•
Uit veel verhalen blijkt hoe selectief Mami Wata te werk gaat bij het leggen van contacten en dat het bovendien gaat om zeer individuele relaties tussen haar en de persoon in kwestie. Telkens blijkt de aard van de relatie van belang, waarbij de vaak zeer persoonlijke band in het oog springt. Voor deze band lijken beide partijen verantwoordelijk. Tegelijkertijd is Mami Wata,
mede door haar macht en haar wispelturige karakter, verreweg de meest onafhankelijke van de twee. Haar uitverkorene kan ze immers grote rijkdom schenken, maar evengoed tot waanzin bren-gen. Alles lijkt daarbij afhankelijk van hóé zij door haar gunstelingen behandeld wordt. Door de machtspositie van Mami Wata gaat het dus in lang niet alle gevallen om een vrije keuze om tot de cultus toe te treden.
In eerste instantie hebben maar weinig mensen het vermoeden door Mami Wata uitverkoren te zijn. Door hun onbekendheid met de cultus worden allerlei signalen van de godin vaak pas achteraf herkend en geïnterpreteerd. Niet zelden overkomt hen iets ernstigs: een ziekte of een ongeval hetgeen hen aan Mami Wata doet denken. Of de thematiek van telkens terugkerende dromen of andere aan Mami Wata gerelateerde ervaringen worden niet onderkend. Pas wanneer deze blijven aanhouden en men een vermoeden begint te krijgen dat er mogelijk meer aan de hand is, zoekt men hulp. Soms wordt men getipt door familie of vrienden, die hen aansluitend aanraden een bezoek te brengen aan een traditionele priester.
Het zijn dus niet alleen positieve ervaringen die mensen tot een volgeling maken, maar vaak ook negatieve. Zo kunnen de redenen om een traditionele genezer te consulteren ook tweeërlei zijn: om een uitverkorene voor te bereiden op een initiatie in de cultus, of om iemand juist te bevrijden van de band en de verplichtingen die Mami Wata de betrokkene oplegt.
Mami Wata
Als volgeling van Mami Wata hoopt men vaak te kunnen meedingen naar haar rijkdom. Wanneer een persoon door haar is uitverkoren komt men vaak niet alleen in het bezit van geld en andere waardevolle goederen, maar wordt men binnen de gemeenschap ook een invloedrijk persoon. Bovendien schijnt men er uiterlijk ook nog eens aantrekkelijker op te worden. Maar Mami Wata
gééft niet alleen, ze vraagt ook. En het offer dat zij vraagt is niet gering: vaak ontneemt zij haar volgelingen hun vruchtbaarheid46. Zij verlangt totale toewijding, waarbij de persoon in kwestie moet afzien van alle andere sexuele relaties. In ruil hiervoor bezoekt zij hen regelmatig 's nachts in de gedaante van een man of vrouw om met hen de iiefde te bedrijven. Salmons47 schrijft dat,
als gevolg van dit idee, in sommige streken bijzonder mooie meisjes moeilijkheden ondervinden bij het vinden van een huwelijkspartner: men is bang dat het meisje een uitverkorene van Mami
Wata is en daardoor steriel.
Onvruchtbaarheid wordt in de meeste Afrikaanse samenlevingen gezien als een groot ongeluk waar een grote vloek op rust. De oorzaak hiervoor moet gezocht worden in een belangrijke economische reden: veel mensen zijn voor hun oude dag volledig aangewezen op de verzorging, ook in financiële zin, door hun kinderen en eventuele andere familie. Het opofferen van een mogelijk nageslacht voor de geneugten die Mami Wata je in ruil hiervoor zal schenken, is voor de meesten dan ook een te groot offer.
De keuze tussen rijkdom en nageslacht wordt ook beschreven in het verhaal 'Uncle Ben's Choice'48 van de Nigeriaanse schrijver Chinua Achebe, waarin Uncle Ben 's nachts wordt bezocht door Mami Wata (hier Mami Wota), maar haar verjaagt door het maken van licht, zodat haar identiteit zou worden onthuld.
"I don't know whether you <lid well or not to scare her away," was what Matthew said.
1 don't knowhow to explain it but those words from Matthew opened my eyes. I knew at once that I had been visited by Mami W ota, the Lady of the River Niger. Matthew said again: "It depends what you want in life. If it is wealth you want then you made a great mistake today, but if you are a true son of your father then take my hand."
Het verhaal illustreert de keuze voor traditionele waarden: het verkiezen van kinderen boven alles, zelfs boven de welvaart die blanken je kunnen bieden.
Maar Mami Wata is vooral ook een hele moderne godin en wat steriliteit betreft zijn er meerdere verhalen in omloop. Zo raadpleegt men haar aan de andere kant ook vaak in gevallen van onvruchtbaarheid en kindersterfte. Soms om zich, in ruil voor de verkregen vruchtbaarheid, voortaan volledig aan de cultus te wijden. Drewal49 geeft een voorbeeld van een man wiens vijf kinderen allen vroeg waren overleden. Pas nadat hij gehoor had gegeven aan Mami Wata liet hij zich initiëren tot priester, waam~ zijn vrouw hem alsnog vele kinderen had geschonken.
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
Ook veel vrouwen proberen zich, juist door aanhanger van de cultus te worden, van de vloek die steriliteit in de samenleving met zich meebrengt, te bevrijden. In ieder geval wordt Mami
Wata met haar macht zeker in staat geacht dit grote probleem op te kunnen lossen50
•
2.5 Mami Wata, de cultus
Het geloof in de Mami Wata-godin komt het best tot uitdrukking in het functioneren van de verschillende Mami Wata-cultussen die de laatste decennia zijn ontstaan. De organisatie van een dergelijke cultusgroep, de riten en de attributen die zij daarbij gebruiken, geven inzicht in de dagelijkse beleving van de godin door de cultus-aanhangers51
•
De volgelingen van Mami Wata zijn vaak georganiseerd in cultusgroepen onder leiding van een priester. De priester is het medium tussen enerzijds Mami Wata en eventuele aanverwante geesten, en anderzijds de mensen. Hij of zij wordt omringd door volgelingen die sinds korte of langere tijd in de cultus zijn geïnitieerd en daarbinnen vaak functioneren als hulppriesters. Daar omheen bevindt zich een grote groep cliënten die af en toe gebruik maken van de gaven van de priester als genezer en waarzegger. De priesters wenden hun, via Mami Wata verkregen gaven dus aan ten dienste van de gemeenschap van gelovigen.
afbeelding 6 Uithangbord van een Mami Wata-priester.
Er zijn drie opvallende gebruiken die een belangrijke plaats innemen in het functioneren van een
Mami Wata-cultus, namelijk de initiatie-riten, de bezetenheidsrituelen en de waarzeg-zittingen.
Mami Wata
cultus in te leiden, zodat zij binnen een cultusgroep de rol van (hulp)priester kunnen gaan vervullen. Een dergelijke belangrijke gebeurtenis voltrekt zich in verschillende stadia52
. Door het brengen van allerhande offers aan de godin wordt de initiatie door de aanhangers vaak aangegre-pen om de verschuldigde dankbaarheid aan Mami Wata te tonen.
Ook kan een initiatie aanleiding zijn voor bezetenheidsrituelen onder volgelingen. Vaak gaat daar een apart dansritueel aan vooraf, zoals bijvoorbeeld de 'peddeldans': de deelnemers maken daarbij met peddels roeiende bewegingen. Met trommels wordt de geest van Mami Wata opgeroe-pens3.
Voor het waarzeggen bevindt een priester zich vaak in staat van trance. De priester vertelt zijn (of haar) cliënten wat hij ziet aan het oppervlak van een spiegel of een schaal met water. Soms leest hij op, wat daarin door Mami Wata geschreven wordt. Het schrift, de spiegel en het water-oppervlak verwijzen alledrie vooral naar de Europese en aquatische achtergrond van Mami Wata
en zijn in culten rondom andere goden nauwelijks gebruikelijk54• In Centraal-Afrika, met name in Kameroen en Zaïre, komt ook een vierde en zeer verrassende mogelijkheid voor om in contact te treden met Mami Wata: per telefoon.
VOH;t A MOi ~" ", . , ," ' <' ., ~· " " .,.. ... ", '' ~ ... ; _" , l , • ..: . " 't~"'' ."" .. " • ' ' " • • ~f'"'-~ " ' " ' ' ' ~, J '
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
Een belangrijke plaats binnen de cultus-gebruiken wordt ingenomen door het Mami Wata-altaar. Iedere priester heeft zo'n altaar, iedere geïnitieerde zal er door de jaren heen één opbouwen. Op het altaar bevinden zich allerlei zaken die in verbinding worden gebracht met Mami Wata, zoals spiegels en kammen, geld, cosmetica, pruiken, zonnebrillen, bonbons, likeuren, sigaretten, kettingen en oorbellen, zeewater in flessen, modellen van stoomschepen en vliegtuigen, peddels, visnetten, geneeskrachtige planten, etcetera. Alles wat Mami Wata naar hun idee aangenaam vindt, met name wat glittert en fonkelt, kan een plek krijgen op het altaar'5.
afbeelding 8 Priester bij zijn Mami Wata-altaar. Op de achtergrond de afbeelding van Mami Wata.
Vele attributen hangen nauw samen met rijkdom, met exotica uit Europa en met voorstellingen van de geestenwereld, zoals afbeeldingen en houtsnijwerken van Mami Wata en andere goden. Bijna alle voorwerpen zijn te herleiden tot de kenmerken die uit eerdere verhalen over Mami Wata naar voren kwamen.
De laatste decennia is er veel geschreven over de verwordingen van het Afrikaanse traditionele geloof in samenlevingen die, met name in West-Afrika, sinds lange tijd invloeden hebben moeten ondergaan van christendom en islam, van koloniale overheden zowel als onafhankelijkheidsbe-wegingen. De Mami Wata-cultus, met haar vele Europese zowel als traditionele facetten, is een goed voorbeeld van de dynamiek van Afrikaanse religies. Deze religies zijn nooit volledig door
Mami Wata
externe invloeden overvleugeld, ook niet door de bekeringsijver die de christelijke kerk in West-Afrika aan de dag heeft gelegd. Of de veranderingen nu vrijwillig werden ondergaan of van buitenaf werden opgedrongen, altijd blijkt dat de verschillende invloeden, waaronder de be-ïnvloeding vanuit het eigen erfgoed, een rol blijven spelen. Hieruit ontstaat vaak een aangepast of zelfs geheel nieuw geloof, bestaande uit allerlei oude, externe en nieuwe elementen.
Het functioneren van de Mami Wata-cultus geeft inzicht in de werking van dergelijke syncre-tistische processen: de wisselwerking tussen bestaande elementen en invloeden van buitenaf. Het geloof in de Mami Wata-godin, met haar vele Europese elementen, vindt vooral in die gebieden ingang waar de mensen al van oudsher vertrouwd zijn met het cultuswezen56• Dat het bij de
Mami Wata-cultus, waarvan de wortels weliswaar in de eerste contacten met de Europeanen
gelegen moeten hebben, niet slechts gaat om een beeld dat in z'n geheel is overgenomen door de West-Afrikanen, blijkt uit het feit dat haar populariteit toenam tegen het einde van de koloniale tijd, en vooral na de verkregen onafhankelijkheid57
•
Als gevolg van deze wisselwerking neemt de Mami Wata-cultus niet overal in de Westafrikaanse samenleving eenzelfde positie in. Wendl58 ziet vier manieren waarop het Manii
Wata-geloof zich manifesteert. Ten eerste als een volledig zelfstandige cultus die functioneert
naast traditionele culten (bijvoorbeeld bij de volken Igbo en Ibibio in Nigeria). Ten tweede vormt ze soms een 'onderafdeling', geïntegreerd binnen een reeds bestaande cultusstructuur (zoals bij de Poro in Liberia). Een andere variant is het verdringen of overstemmen van oude watergoden-cultussen door Mami Wata, zodat de oude cultus zich als gevolg hiervan vernieuwt (bij de
Mengu-cultus in Kameroen). Tenslotte kan de Mami Wata-cultus op haar beurt een oudere cultus als 'onderafdeling' in zich opnemen (bij de Ewe en Mina in Ghana en Togo).
2.6 Invloeden uit christendom en hindoeïsme
Een priester in een Mami Wata-cultus is vaak niet alleen een medium tussen Mami Wata en haar volgelingen, maar hij (of zij) onderhoudt ook de contacten met aanverwante goden en godinnen. Uit het onderzoek van Wendl59 bleek dat bij de Ewe en Mina er veelal sprake is van geloof in
een Mami Wata-familie: goden die onderling slechts verschillen in de nadruk die gelegd wordt op
hun eigenschappen. De familie lijkt onuitputtelijk aangezien zich in elke droom een nieuw familielid kan aandienen. Priesters zijn ervan overtuigd dat men nog lang niet alle leden heeft ontmoet. De drie bekendste familieleden zijn Mami Apuke, Mami Dabe en Mami Densu.
Zeemeerminnen; over de populariteit van een beeld
afbeelding 9 Beeldjes van aanverwante goden en godinnen:
Papi Dabe, Mami Densu, Mami Apuke,
Mami Dabe en nochmaals Mami Densu.
Mami Apuke komt het meest overeen met het beeld van de verleidelijke zeemeermin, terwijl
Mami Dabe zich vooral manifesteert als de slangenbezweerster. Het beeld dat men heeft van
Mami Densu is terug te voeren op een afbeelding afkomstig uit de hindoeïstische religie.
Vermoedelijk gaat het om een afbeelding van de god Shiva.
De idee van een Mami Wata-familie sluit aan bij zowel het traditionele geloof in meerdere goden, als bij afbeeldingen van engelen en heiligen uit de christelijke traditie enerzijds en beeltenissen van hindoeïstische goden anderzijds. Zij kunnen namen krijgen als Mami Gabriel en Manzi
St.Eric. Jezus van Nazareth wordt Mami Jesuvi en Maria wordt Mami Namaria. Hindoeïstische
invloeden zijn duidelijk terug te vinden in namen als Mami Vishnu of Mami Lakshmi, de Hindoe-godin van rijkdom, schoonheid en gelu00. Wanneer de beelden van christelijke Mami
Wata-goden ten grondslag liggen aan een ritueel zullen daarbij ook christelijke voorwerpen en afbeeldingen, zoals kruizen en bijbels, gebruikt worden. Hetzelfde geldt voor hindoeïstische attributen, zoals wierook en bloemenkransen.
Mami Wata
afbeelding 10 Links een afbeelding van een mannelijke Mami Densu, dat als voorbeeld diende voor het houtsnijwerk op de rechter foto.
Uitingen van beide religies laten zien dat het ook hier telkens om een syncretistisch proces gaat, waarbij de christelijke en hindoeïstische geloofsbeelden blijven bestaan en tegelijkertijd een nieuwe betekenis krijgen. Elementen die bruikbaar zijn worden overgenomen, andere niet. Vele aanhangers beschouwen zichzelf zelfs als overtuigd christen en gaan dien ten gevolge ook regelmatig naar de kerk. Henry Drewal61 werd zelfs verteld dat Mami Wata zèlf christen was en hen die niet naar de kerk gingen daarvoor kon straffen.
Dat dit veel minder opgaat voor het hindoeïstische geloof, wordt vermoedelijk veroorzaakt door de geringe bekeringsijver die de Indiërs in West-Afrika aan de dag hebben gelegd. Hun geloofsovertuiging werd vooral in eigen kring beleden. Dit in tegenstelling tot de Europeanen, die al in 1842 een christelijke missiepost aan de Westafrikaanse kust vestigde.
De aard van de contacten tussen West-Afrikanen en Europese handelslieden heeft, zoals ik al eerder beschreef, al in een vroeg stadium geleid tot een associatie van Europeanen met rijkdom. Toen het door de eeuwen heen steeds duidelijker werd dat de blanken geen watergeesten of afgezanten daarvan waren, ging men op zoek naar mogelijke andere verklaringen van het materiële succes van de Europeanen. Deze verklaringen zochten de Afrikanen bijvoorbeeld in het door de
