Bijlage VWO
2018
Fries
Tekstboekje
Tekst 1
No time for losers
(1) It ronkjende parseberjocht is
opsteld yn de bosken fan Zeist, troch fuotbalbûn KNVB, mar de tekst hie neffens sportsosjolooch Ramón Spaaij ek skreaun wurde kinnen yn 5
syn ûndersyksgebiet: de koarkdrûge efterôflizzende gebieten fan
Australië. “Fuotbal is it grutste sosjale netwurk fan ús lân”, stelde it fuotbalbûn okkerlêsten. “It draacht by 10
oan de maatskiplike tema’s foarming, sûnens en ferbining.” Sport as in heilsum middel, in wûndermiddel foar maatskiplik sear. Spaaij komt dy opfetting hieltyd tsjin: yn de Olym-15
pyske beweging, yn de fuotballerij, sels yn it Australyske gehucht Birchip, dêr’t Australian football neffens him de sosjale funksje fan de tsjerke oernommen hat. In hiel soad 20
ynwenners teagen út dat plattelâns-doarp dat Spaaij twa en in heal jier bestudearre hat. De befolking rûn yn koarte tiid tebek fan 1100 nei 800 minsken. Efterbliuwers fertelden 25
Spaaij dat football ‘de siel fan de mienskip’ foarme. Sy foarseinen dat it doarp ‘dea’ wêze soe sûnder de sport. “Yn in mikrokosmos sjochst dêr in hillich leauwen yn de wearde fan 30
sport foar de maatskippij.”
(2) Dat bline leauwen sinniget de
35-jierrige Spaaij net alhiel. Hy is bysûnder heechlearaar sportsosjo-logy oan de Universiteit van Amster-35
dam en universitêr haaddosint oan de Victoria University yn Melbourne. Hy is oplaat yn de krityske tradysje fan ferneamde Amsterdamske sosjologen as Schuyt, De Swaan en 40
Goudsblom, publike yntellektuelen dy’t harren oppenearren yn
prangjende maatskiplike diskusjes. Spaaij kin gjin bestjoerder lofsjongen hearre oer de maatskiplike wearde 45
fan sport sûnder te tinken: hoesa docht de sport dat allegearre? Effekten fan sport dy’t neffens him komselden beljochte wurde, binne der ek: útslute en ôfstompe. Mei twa 50
kollega’s publisearre er okkerlêsten it boek Sport and Social Exclusion in
Global Society.
(3) Yn in kofjehûs yn in bûtenwyk fan
Melbourne docht bliken dat de jonge 55
ûndersiker in besiele sprekker is, dy’t like maklik Johan Cruijff sitearret as de Frânske sosjolooch Pierre Bour-dieu. Spaaij ûntkent net dat sport in positive bydrage leverje kin oan 60
maatskiplike ûntjouwingen. Sosjale ferbining, yntegraasje, geastlike en lichaamlike sûnens: al dy begripen hawwe harren net sûnder reden set yn sportnota’s. Spaaij freget him 65
lykwols ôf wêr’t it sûne ferstân oergiet yn dogmatyske driuwerij: “Binne netwurken altyd heilsum en deugdsum? Of binne se ek wolris pervers? Wa hat tagong ta
70
ferieningen en wa ûnderfynt der krekt neidielen fan? Ik bin huverich foar in generalisearre byld. Oer wa giet it krekt? Wat binne presys de
effekten?” 75
(4) Neffens Spaaij slút sport nau oan
by it neoliberale gedachtegoed. It is de meritokrasy1) yn in nutedop, is it betinken: elkenien hat in gelikense kâns. Wa’t hurd wurkje wol, kin op 80
eigen krêft slagje. Komôf liket der net ta te dwaan. De Olympyske
100 meter sprint begjint elkenien by 85
nul. As Usain Bolt wint, is it syn eigen fertsjinste. Syn talint hat him safier brocht, de maatskippij stiet dêr los fan. Dy myte bestiet. It is in gedachte dy’t net te wjerstean is, mar dy’t echt 90
ûnsin is. In Australyske tennisser hat mear kâns as in Nederlânske, omdat it opliedingssysteem yn Australië better is.”
(5) Sporten en sportklups hawwe
95
faak in twingende kultuer mei sterke ideeën oer komôf, hûdskleur,
seksueel aard en slachte. Om dy reden sporte homoseksuelen en migranten soms leaver yn harren 100
eigen rûnte, yn eigen ferieningen en kompetysjes. Hja wolle sporte yn in feilige omjouwing. “Koartlyn toande ûndersyk oan dat acht fan de tsien sporters dy’t harren identifisearje as 105
homo- of transseksueel, regelmjittich te krijen hân hawwe mei homofoob taalgebrûk. Der wurdt dan al gau sein dat soks bart ‘in the spirit of the
game’, mar it kin minsken likegoed 110
hiel sear dwaan. Yn sokke gefallen is sport net goed foar dy, mar kin dy negative gefolgen hawwe foar dyn eigenwearde. Ik fyn it gjin probleem dat der aparte kompetysjes bestean, 115
al is dat eins segregaasje. It is in reaksje op it útslettenwêzen dat minsken reëel ûnderfine. Mar hat de sport yn sokke gefallen in maatskiplik probleem oplost? Winliken net.” 120
(6) Spaaij is yn Melbourne te witten
kommen dat it ferlet om de
maatskiplike wearde fan sport yn besprek te jaan yn Australië noch lytser is as yn Nederlân. “Sport stiet 125
sintraal yn de Australyske identiteit. It lân hat al twa kear de Olympyske Spelen organisearre, yn Melbourne yn 1956 en yn Sidney yn 2000. De oerheid stekt in soad jild yn sport. Yn 130
Nederlân kinne we weromgripe op de
Gouden Iuw. Australië is in betreklik jonge mienskip. Sport is in kearn-elemint yn de nasjonale identiteits-foarming fan it lân, lykas de Earste 135
en de Twadde Wrâldoarloch.”
(7) Gjin sport is foar dy identiteit
wichtiger as Australian football, in rûge fariant fan rugby. Blanken dy’t dy sport beoefenje, tinke dat de sport 140
Britske woartels hat, Aboriginals2) beweare dat de spulregels tebek geane op tradysjonele gebrûken. Twa jier lyn late in ynsidint mei topspiler Adam Goodes ta in 145
nasjonale diskusje oer rasisme. Goodes, dy’t foar in part Aboriginal is, waard yn in wedstryd fan syn Sydney Swans tsjin Collingwood Football Club troch in famke fan 150
trettjin jier útmakke foar aap. Goodes bleau stean en spruts har oan op har gedrach. Sy waard fuortfierd. Letter sei Goodes dat hy har neat kwea ôf naam en dat har omjouwing ferant-155
wurdlik wie foar har gedrach. Mar dêrmei wie de saak noch net útiten. De foarsitter fan Collingwood, Eddie McGuire, notabene lid fan in nasjo-nale kommisje ta befoardering fan 160
yntegraasje, sei dat it famke net witten hie dat ‘aap’ in rasistyske term wie en hy ferlike dêrnei Goodes mei filmgorilla King Kong.
(8) Spaaij: “It wie miskien ûnbewust,
165
ûnbedoeld rasisme. Mar likegoed ek hiel fout. It idee dat rasisme bestiet yn it Australian football, dêr is hast net oer te praten. Kom net oan dy sport. Der wurdt sein dat it net sa 170
bedoeld is en dat it better is as tweintich jier lyn. Dat is ek sa, mar it probleem wurdt gau ûnder it kleed fage. Men kin it ferlykje mei de
diskusje oer Swarte Pyt yn Nederlân. 175
(9) De Olympyske propaganda ropt
hieltyd faker protest op. Yn München en Oslo wie der net genôch draach-180
flak om mei te dwaan oan de race foar de Winterspelen fan 2022. Yn Boston waard protestearre tsjin de kandidatuer foar de Simmerspelen fan 2024. Yn Rio de Janeiro wie der 185
ûnfrede oer de Simmerspelen fan 2016. Utsein in hege skuld is de neilittenskip fan de Olympyske Spelen en WK’s hiel lyts, sa toane neffens Spaaij de ûndersiken oan. De 190
befolking wurdt net duorjend gelok-kiger, sûner, riker, sportiver of toleranter.
(10) Sportbûnen moatte ek wach
wêze, benammen yn grutte stêden. 195
Neffens NOC*NSF3) is it tal leden fan de 75 bûnen dy’t by de organisaasje oansletten binne sûnt 2013 mei goed 1 prosint omleech gien. By guon bûnen wie de delgong sterker: tennis 200
(8 prosint), swimmen (3 prosint), kuorbal (5 prosint). Dat hat neffens de sportkoepel te krijen mei besuni-gingen yn de hûshâldingen as gefolch fan de ekonomyske malêze, 205
mar ek mei in grutter wurdend ferlet fan minsken om yn los ferbân te sporten, yn ’e sportskoalle of mei hurdrin- of fytsgroepkes. Spaaij: “Wat betsjut fergrizing foar de amateur-210
sport? Hokker gefolgen hat migraas-je? Jongere generaasjes sykje hieltyd mear oansluting by de net-organisearre sport: fytse, hurdrinne, de sportskoalle. Hoe bliuwt in
215
sportklup relevant yn in feroarjende wrâld? Is dy by steat en lûk minsken oan dy’t minder bûn wêze wolle? Dy fragen wurde steld yn Australië en yn Nederlân.”
220
(11) It binne komplekse problemen,
neffens Spaaij miskien wol te dreech foar de frijwilligers fan de trochsneed sportferiening. Benammen de
omgong mei migranten freget om in 225
iepen each. De sosjolooch bestu-dearre yn Melbourne de betizing tusken Australiërs en Somalyske nijkommelingen. “It sportbûn sei: ‘Wy moatte harren leare hoe wichtich oft 230
sport is’. Kinst ek tinke: faaks moatte wy harkje nei wat foar Somaliërs wichtich is. Foar harren wie sport gjin prioriteit. Te iten en te drinken
hawwe, mei acht bern oerlibje yn in 235
sosjale hierwenning sûnder
oerheidsstipe: dat wie wichtich. Moat men sport dan optwinge? Dat is in skaaimerk fan de dominante kultuer.”
(12) Hoe’t it wol kin, seach Spaaij by
240
in Australyske cricketklup dy’t heal-wei de foarige iuw oprjochte waard troch Súd-Europeeske ymmigranten. Dy seagen dat Pakistaanske studin-ten op harren fjilden spilen en yn stee 245
fan harren fuort te jeien, fregen hja har wêrom’t de studinten gjin lid waarden. It die bliken dat se gjin jild of tiid hiene foar in lidmaatskip. De Pakistanen wiene wol ree om fiif 250
dollar de kear te beteljen foar it brûken fan de fasiliteiten. Se sochten fleksibiliteit, de klup joech dy.
(13) Soe dy tinkwize yn Nederlân
oanslaan? Lytse bûnen sette al 255
foarsichtich in pear stappen yn dy rjochting, sa wit Spaaij, mar hy ferwachtet dat it tiid kostje sil. Nef-fens NOC*NSF is it foar klups lesti-ger as foarhinne om frijwillilesti-gers te 260
finen. Minsken wolle stoom ôfblaze, de deistige realiteit ferjitte troch lekker te bewegen. Sporte om de sport moat kinne, fynt Spaaij, wat bestjoerders ek sizze yn harren 265
ronkjende parseberjochten. Yn eigen hûs hawwe dy bestjoerders faak noch genôch wurk te dwaan. Spaaij stiet in resinte bekentenis fan in NOC*NSF-topman by: “Hy seach mei 270
allinne blanke kollega’s. Doe foel it kwartsje: Wy sizze tsjin bûnen dat sy
diverser wêze moatte, mar binne wy dat sels?”
275
naar: Mark van Driel, de Volkskrant, 8 april 2015
noot 1 Meritokrasy is in maatskippijmodel dêr’t de sosjaal-ekonomyske posysje fan elk
yndividu yn basearre is op syn fertsjinsten. Dêrby giet it dus net drekst om jins talinten, mar wat men dêrmei docht. Oare faktoaren lykas komôf, ras en geslacht meie dêr yn prinsipe gjin rol by spylje.
noot 2 De Aboriginals binne de earste bewenners fan it Australyske kontinint. Harren
ôfstammelingen binne troch de blanke befolking lange tiid as minderweardich beskôge. noot 3 It NOC*NSF is in Nederlânske sportorganisaasje dy’t in koepel foarmet foar in tal
Tekst 2
It rûge ferline fan streektaalmuzyk (1) Ynteressant oan bepaalde
streektaalmuzyk is de fassinaasje foar de rûge, proletaryske en
subversive kanten fan it eigen lokale ferline. By Rowwen Hèze sit him dat 5
drekst al yn de namme. De Limburch-ske dialektband ferneamde himsels nei in histoarysk figuer: Christiaan Hesen (1853-1947), in kluzener en in ôfgryslike ferskining yn America, it 10
Noard-Limburchske doarp yn de Peel. Syn bynamme wie ‘Rowwen Hèze’, wat frij fertaald ‘rûge Hesen’ betsjut. De bandleden fûnen dat de namme lekker bekke, mar learden de 15
man dêrefter pas kennen doe’t sjoernalisten ûndersyk nei him dien hiene.
(2) Fan dyselde fassinaasje foar it
rûge ferline fan in earme streek as de 20
Peel wurkje ik hjir in Frysk foarbyld út fan in oantal muzykgroepen. De muzykgroepen Strawelte, De Hûne-kop en De Doelleazen binne mei-inoar dwaande om de kultuer fan 25
harren bertestreek, De Wâlden, (op ’e nij) út te finen. De kultuer dy’t se útdrage, fynt men (foar in part) ek by oare groepen, bygelyks by Meindert Talma of Nyk de Vries yn de mear 30
literêre hoeke en hielendal yn it sjenre fan de smartlappen.
(3) Yn de teksten fan dy bands spilet
de fassinaasje foar de antyboarger-like, proletaryske en subversive 35
kanten fan harren lokale identiteit in beskiedende rol. Ornaris sjonge se yn it Wâldfryske dialekt oer de rûge ûnderkant fan de maatskippij yn De Wâlden. De antyboargerlike frijbûtser 40
dy’t ea op de wyldlannen fan de
heidestreek libbe hawwe soe, is harren úteinlik foarbyld.
(4) Ofgeand op it lânskip kin men
Fryslân ferdiele yn twaen: in part dat 45
op de see wûn waard en in stik dat der al folle langer wie. De Wâlden hearre by dat lêste part. Se besteane – lykas de Peel – út sân- en
feangrûnen en it byld fan de streek 50
wurdt oan hjoed-de-dei ta bepaald troch de eardere earmoede. En dy earmoede wurdt wer by útstek belicheme yn de figuer fan de
‘heidebewenner’, de antyboarger pur 55
sang, de Christiaan Hesen fan De Wâlden en fan Fryslân.
(5) De byldfoarming om de
heide-bewenner hinne hat in lange skiednis. Al fan de lette achttjinde 60
iuw ôf ûntstiene op de heidefjilden oan de grinzen fan de boargerlike gemeenten yn De Wâlden de delsettingen fan earme lju. De wenomstannichheden wiene werklik 65
beroerd. De minsken libben dêr – lykas de histoaryske Rowwen Hèze – mei it fee heal yn de grûn útgroeven, heal fan heideseadden opboude spitketen. It oansjen dêrfan makke by 70
de stedsboargerij in net te stuitsjen driuw los ta ûntginning en beskaving, mar ek in fassinaasje foar dat ‘oare’, foar it net-boargerlike, dat sa tichteby om de hoeke op de heide libbe. 75
(6) By safolle ellinde en earmoede
fertsjinne dy – romantysk oan-dwaande – oanlûkingskrêft dy’t de heidebewenner útoefene wol wat útlis. Dy fine wy bygelyks yn it wurk 80
de minsken dêr en sketste it byld fan ‘de eksoat yn eigen lân’: “In heide- en 85
huttebesite kin de frjemdling
oanrekkomandearre wurde. It is like fernuverjend as learsum. Hjir is om samar te sizzen in stikje natuer en libben fan foar tûzen jier te finen.” Yn 90
de eagen fan Hepkema en syn tiidgenoaten libbe middenmank it boargerlike, moderne Fryslân op efterôflizzende heidefjilden, yn de figuer fan de heidebewenner, dus in 95
soarte fan primitive wylde, in folslein ‘oaren’ as hysels. De fassinaasje dêrfoar waard fersterke trochdat oan de ein fan de njoggentjinde iuw de heidedelsettingen diel begûnen út te 100
meitsjen fan de boargerlike maatskip-pij. Der waarden tsjerken en skoallen stifte yn wat ‘de heidedoarpen yn De Noardlike Wâlden’ kaam te hjitten. It ûnlân waard greidlân en de
105
bewenners feroaren fan los folk yn – benammen yn ploegen wurkjende – grûn-, lân- of strjitarbeiders. En alhoewol’t de spitkeet leech kaam te stean, bleau de byldfoarming en dy 110
gie oer op de arbeiders út dy doarpen.
(7) Nei de Twadde Wrâldoarloch
waard de frijfochten, opljeppene, earbewuste en gewelddiedige 115
heidebewenner haadfiguer yn alderhande wittenskiplike literatuer en ek yn fiksje en films. Guon witten-skippers mienden dat de frijfochten mentaliteit fan de heidebewenner it 120
wêzen fan de heidedoarpen útmakke. Rink van der Velde syn roman
Feroaring fan lucht fan 1971 gie oer
sa’n frijbûtser, ien dy’t by Philips yn Drachten te wurkjen gie, yn in 125
rychjeshûs wenje moast, mar dy’t it ferpofte om tenei yn in porsleinen húskepot te pisjen. Mei 35.000 ferkochte eksimplaren wie it boek it grutste ferkeapsúkses út de Fryske 130
literatuer ea; ien op de fyftjin Friezen kocht it en dat lit sjen hoe werkenber oft dy figuer fan de antyboargerlike ‘heidebewenner’ wie en hoe’t krekt hy yn Fryslân ek de nei-oarlochske 135
oergong fan in lânbou- nei in yndustriële en tsjinste-ekonomy belichemje koe.
(8) Sa waard de kultuer fan de eigen
streek útfergrutte as in soarte 140
tsjinwicht tsjin de grutskalige oergong nei oare, nije omstannichheden fan libjen, wenjen en wurkjen. It
‘efterlikste’ (yn de sin fan: yn de tiid efterrinnend) út de streek waard 145
kompensaasje foar de ûnwissich-heden dy’t maatskiplike feroaringen feroarsaken foar de takomst fan it yndividu. Dit ‘efterlike’ is lykwols gjin ûnderdiel fan it ‘echte’, wurksume 150
libben dêr’t jild fertsjinne wurdt, mar fan frijetiidsbesteging en ûntspanning dêr’t jild útjûn wurdt. En krekt dat makket ek it ferskil út tusken de hurde realiteit en de romantyske 155
fassinaasje.
(9) De streektaalmuzyk fan de trije
bands út De Wâlden makket folop gebrûk fan datselde byld fan de rûchhouwerige, frijfochten arbeider 160
fan de heidedoarpen. En ek no kinne wy dat sjen as in reaksje op in
feroaring, nammentlik dy fan de gearhingjende prosessen fan globalisearring en digitalisearring 165
sûnt de jierren njoggentich fan de foarige iuw. Ek Wâldfriezen reizgje en ferhúzje mear, hawwe by it finen fan in baan mear konkurrinsje te duchtsjen fan binnen- en no ek 170
bûtenlânske generaasjegenoaten en se binne dêr troch de ûnbidige ynternettichtens ek goed fan op ’e hichte.
(10) De ûnwissichheid en stress dy’t
175
wrâldwiid is, mar lokaal ynfolle wurdt. Yn de streektaalkultuer en
streektaalmuzyk is mei tank oan 180
bygelyks smartphones en YouTube de relaasje tusken de fysike lokale mienskip fan de konsertseal en de firtuele community fan fans folle mear komplisearre, hechter en foaral ek 185
massaler wurden as earder. Filmkes fan Strawelte, de Hûnekop of de
remixen troch de Doelleazen wurde
hûnderttûzenen kearen besjoen.
(11) Dy ferfrisseling fan ynternet en
190
popmuzyk is in wrâldwiid fenomeen, de lokale kant fan dat proses is folle nijsgjirriger. De kar fan ûnderwerpen yn dy heiderockmuzyk, de spesifike wurden en útdrukkingen, klankfari-195
aasjes en stereotipen bepale de spesifike kleur. In moai, net al te oplein foarbyld fan dit alles is de
remix troch de Doelleazen fan it
lietsje ‘Strjitlizzer’ fan Bricquebec. 200
Ofwiksele troch Ingelsktalige yells (‘Listen to this track’, of ‘Where’s the breakbeat’) sjongt sjongeres Else yn ûnferfalske Wâldfrysk oer in kuier troch it heidedoarp Kollumersweach 205
en oer de opwining dy’t se fielt as se sa’n strjitlizzer, in typysk berop foar arbeiders út heidedoarpen, mei in moai bosk hier oant healwei de rêch (se binne rûch, dy arbeiders) en 210
stielblauwe eagen (en se binne ek earlik en hurd) klinkerts lizzen sjocht: ‘Hee strjitlizzer, lis dyn klinkerts no ris del en klopje mei dyn rubberham-mer tsjin myn waarme fel’. De fideo 215
fan de remix dy’t de dj’s fan de
Doelleazen makken, skoarde mear as 30.000 hits op YouTube en wurdt nei fiif jier noch hieltyd wykliks troch mear as tûzen minsken besjoen en 220
troch de bulte fans bekommenta-riearre.
(12) Guon bands dogge der – en se
soene dit ôfsjoen hawwe kinnen fan Rowwen Hèze – ek fan alles oan om 225
fia websites harren muzyk en de kultuer dy’t derby heart sels te
marketen. De superpopulêre
Hûnekop docht dat yn in webshop, dêr’t bygelyks klompen te keap 230
binne, dêr’t it publyk inoar de harsens mei ynslaan kin – yn de byldfoarming de klassike manier om op ’e heide in skeel te besljochtsjen. ‘Ik bin in âlderwetske wâldpyk en ik hou dy op 235
’e bek’, sjonge se. Dat rûge,
frijfochten imago is it hannelsmerk wurden: ‘Rûch as tou’, sa
presintearje sawol Hûnekop as Strawelte harren. Yn harren lietsjes 240
(bygelyks ‘Ik bin in rûchhouwer’) sjogge wy hieltyd de trekken werom dy’t Hepkema mear as in iuw lyn al taskreau oan de heidebewenner: it wantrouwen oer de boargerlike 245
maatskippij, it ferhearlikjen fan geweld en drankgebrûk en de frijfochten hâlding foar elk gesach oer.
(13) En sa binne wy ek werom by
250
Rowwen Hèze, en by de ferhearliking fan it rûge ferline dêr’t dit stikje mei begûn.
De teksten die voor dit examen gebruikt zijn, zijn bewerkt om ze geschikt te maken voor het examen. Dit is gebeurd met respect voor de opvattingen van de auteur(s). Wie kennis wil nemen van de oorspronkelijke tekst(en), raadplege de vermelde bronnen.
