tekst Ineke van Kessel & Peter van Lier fotografie Kadir van Lohuizen
Noodhulp tussen neutraliteit en solidariteit
Weldoener, aanklager of rechter?
E
nkele maanden geleden dreigde de Franse tak van Artsen zonder Grenzen de vluchtelingenkam-pen in Zaïre te verlaten. De voedsel-distributie werd volledig gecontro-leerd door de Hutu-milities, de ex-tremisten die in Ruanda moordend hebben huisgehouden en nu in de kampen hun kans afwachten om met militair geweld Ruanda weer binnen te trekken.De noodhulporganisaties komen voor steeds grotere dilemma's te staan. Tijdens de Koude Oorlog was de taak van de humanitaire hulpver-leners duidelijk. Zij deden waartoe zij bevoegd waren: de nood lenigen, daar waar zij door de vechtende par-tijen werden getolereerd. Uitspraken over de oorzaken van de noodsituatie deden ze nauwelijks. Neutraliteit stond voorop.
Sinds de val van de Berlijnse Muur is het aantal, met name bin-nenstatelijke, conflicten sterk toege-nomen. In situaties van volstrekte anarchie worden de humanitaire hulp-verleners meer en meer direct gecon-fronteerd met flagrante schendingen van mensenrechten. Volgens bijvoorbeeld Artsen zonder Grenzen kun je daarover, onder het mom van neutraliteit, niet meer zwijgen. Waarmee de voorheen neutrale hulpverlener zich gaat begeven op het aalgladde pad van de politiek. In haar onlangs verschenen rapport,
Humanitarianism Unbound, wijst de
men-senrechtenorganisatie African Rights op de gevolgen van de nieuwe rol van de noodhulporganisaties. De particuliere hulporganisaties zijn in een aantal Afri-kaanse landen de belangrijkste politieke actoren geworden. Zij hebben - deels door hun eigen gretigheid - het machts-vacuüm opgevuld, ontstaan doordat Oost en West sinds het einde van de Koude Oorlog Afrika de rug hebben
toe-Ze roepen op tot een interventie
in Somalië, maar als die mislukt
wassen zij hun handen in
onschuld. In voormalig
Joegoslavië zijn zij voor de
wereldleiders een excuus om
niet te hoeven ingrijpen.
En in de vluchtelingenkampen
in Zaïre geven zij de
moordenaars uit Ruanda
te eten. Het wordt voor de
hulporganisaties steeds lastiger
alleen maar pleisters te plakken
en hongerigen te voeden.
Een ronde-tafelgesprek met
drie noodhulporganisaties
over hun nieuwe rol, tussen
neutraliteit en politiek
activisme.
gekeerd en daaropvolgend in enkele lan-den de anarchie uitbrak.
Hun prestige en de invloed is groter dan ooit. Daardoor waren ze in staat de internationale gemeenschap op te roepen militair in te grijroepen in Somalië -maar ontliepen de kritiek toen de inter-ventie een fiasco werd. In Ruanda dron-gen ze aan op tussenkomst van VN-blauwhelmen, toen de Hutu-milities na de moordpartijen op de vlucht waren ge-slagen voor de uit Uganda oprukkende Tutsis van het RPF. Zou hun politiek pleidooi echter zijn ingewilligd dan zou-den de massamoorzou-denaars nu wellicht nog de macht in handen hebben.
African Rights vindt dat de humani-taire hulporganisaties zich moeten afvra-gen hoe ver ze zich kunnen inlaten met politieke en juridische vraagstukken. Te-gelijkertijd, meent African Rights, be-staat in tijden van grote conflictsituaties
het risico dat noodhulporganisaties, onder het mom van hun neutraliteit, ernstige schendingen van mensen-rechten niet aanklagen.
Nieuwe grenzen
Het zijn geen eenvoudig op te los-sen dilemma's. Maar de bereidheid erover te discussiëren is groot. Op 6 april, de dag dat precies een jaar eer-der in Ruanda de grootste volkeren-moord sinds de Tweede Wereldoor-log begon, zitten in Utrecht drie he-ren rond de tafel: Henk Zomer, di-recteur van Stichting Oecumenische Hulp, Jacques de Milliano, directeur van Artsen zonder Grenzen en Jaap Timmer, hoofd internationale zaken van het Rode Kruis.
Artsen zonder Grenzen stelt dat de internationale hulp de neutraliteit is ontgroeid. De organisatie verkent de nieuwe grenzen. Je kunt volgens Jacques de Milliano in extreme situ-aties niet blijven zwijgen. Hij noemt het voorbeeld van de kampen in Goma in Zaïre, waar de leiders van de Hutu-milities de macht hebben overge-nomen. De Milliano vraagt zich openlijk af wat de consequenties zijn voor de werkwijze van zijn organisatie. Op de lange termijn blijkt de hulp negatieve ne-veneffecten te hebben voor de onschul-dige vluchtelingen, die ook in de kampen zitten.
De Milliano: 'Als organisatie ben je
dan medeplichtig aan het instandhouden van het machtssysteem in de kampen. Op dat moment moet je getuigen. For-meel ben je dan niet meer neutraal, vol-gens het Rode Kruis. Maar neutraliteit gaat niet ten koste van alles.'
Ook de Stichting Oecumenische Hulp noemt zich geen onpartijdige organisa-tie.
Henk Zomer. 'We zijn er in sommige
situaties ronduit op uit de politieke situ-atie te wijzigen. Wij streven een aantal
Henk Zomer (SOH):
'Soms fluisteren we informatie door naar Amnesty'
fundamentele wijzigingen na in de maat-schappij. We willen dan ook expliciet niet neutraal zijn, zoals we dat ook rond Zuid-Afrika niet geweest zijn.'
In het mandaat van het Rode Kruis daarentegen staat dat de organisatie zich nooit uitspreekt voor een van de partijen in een conflict.
Jaap Timmer. 'Voorwaarde is dat je met beide praat en pleit voor hulp aan de slachtoffers van beide kanten. Zie je din-gen die niet kunnen, in gevandin-genissen bijvoorbeeld, dan spreek je in eerste in-stantie met de eerstverantwoordelijken, dus de gevangenisbewaarders. Levert dat niets op dan ga je naar de directie van de gevangenis, dan naar de commandanten die daar boven staan en dan de toplei-ding. En heb je dan nog geen succes dan spreken we ons wel degelijk publiekelijk uit, zoals enkele weken geleden nog over de situatie van de Koerden.'
De Milliano: 'Wij spreken ons sneller uit. Het wezenlijke verschil is dat Artsen zonder Grenzen bereid is te werken met één van de partijen, zelfs al geeft de cen-trale regering daar geen toestemming
voor. We werken in Zuid-Sudan met de slachtoffers van de regeringsaggressie, en de regering in Khartum vindt dat niet leuk.'
Timmer. 'Ons uitgangspunt is steeds: bereiken wij de slachtoffers, de mensen die buiten de strijd staan. Als we die niet meer kunnen helpen dan kan het zijn dat wij ons terugtrekken.'
De Milliano: 'Dat is geen principiële beslissing, maar een operationele. In zeer extreme situaties stellen wij dat je bereid moet zijn je terug te trekken. Bijvoor-beeld wanneer jouw aanwezigheid als een alibi gebruikt wordt om de politieke dimensie te verhullen.'
Timmer: 'Jullie dreigen de internatio-nale gemeenschap met terugtrekking uit de kampen in Zaïre. Dat brengt je neu-traliteit in gevaar.'
De Milliano: 'Wij hebben als Médecins sans Frontières-Intemational een signaal willen geven om de VN-vluchtelingenor-ganisatie UNHCR wakker te schudden. Alleen de Fransen zouden vertrekken. Helemaal stoppen met de gezondheids-zorg zou de negatieve effecten voor de
slachtoffers erg groot maken. Het is een beetje als een staking, je begint met prik-acties. Je legt even een fabriek stil, je hoeft niet meteen alles plat te leggen. Als hulpverleningsorganisaties zou je dat misschien veel meer moeten doen.'
Zomer vindt dat te ver gaan. 'Ook de gevangenen moeten te eten te krijgen. Al wordt het moeilijk, omdat je hier verdu-veld ook met die moordenaars te maken hebt. Maar de vraag is of ik als organisa-tie in staat ben recht te spreken en te zeg-gen wie schuldig is?'
De Müliano: 'Maar de particuliere or-ganisaties zijn toch de luis in de pels. Als onafhankelijke organisatie kunnen we toch zoiets aankaarten. Buitengewone si-tuaties vragen om buitengewone ant-woorden. Genocide kun je niet in een ge-woon kader passen. Het is geen natuur-ramp. Onze opstelling heeft ook te ma-ken met de frustratie over de politiek, laten we eerlijk wezen. Bij genocide moet je ingrijpen.'
De verbreding van het werkterrein van humanitaire hulporganisaties leidt
tot vervaging van het mandaat. Moeten hulpverleners uitspraken doen waar Am-nesty International patent op heeft? Moeten de organisaties hun personeels-bestand wijzigen en meer politicologen en juristen in dienst nemen en minder artsen?
De Milliano: 'De mensen die wij aan-trekken zullen ook in de toekomst meer en meer in staat moeten zijn een politie-ke analyse te mapolitie-ken. Daar ontkom je niet aan. Als je oproept tot een oorlogstribu-naal moet je dat wel met voldoende ken-nis van zaken kunnen doen.'
Zomer. 'Soms fluisteren we informatie door naar Amnesty. .Dat is ook een van onze taken. Zo'n ojïfaiusatie heeft speci-fieke expertise. ZÏfiMÉï grondig onder-zoek. Dat kunnen' HAaiet. Wij krijgen echter signalen ep,vpfJb die door. En soms zeggen we l
Timmer. 'Wij tijjjjjjft-er moeite mee dat jullie tegelijk hulpverlener en rechter zijn. Voor mij kan dat niet. Jullie veroor-delen de Hutu's voor het plegen van ge-nocide, maar tegelijkertijd wil je hulp verlenen.'
De Milliano: 'Nee, nee, nou vergis je je! Wij zeggen dat er zich in de kampen een machtssysteem ontwikkelt, van wie dat dan verder :ook is, waar we niet aan willen meewerken. Het gaat ons er niet om de Hutu-bevolking te berechten ofte veroordelen. Wij spelen geen rechter. We hebben wel gezegd dat er in Ruanda een oorlogstribunaal moet komen. Wil
hu-.;jjf j:
advertentie
Weer een zendej? de lucht in
In Bosnië Worten de onaf- enige teken van hoop. Press Now hankefljke radiozenders en kranten helpt ze om door te gaan. gesaboteerd.
Toch zijn er Journalisten die doorpan. Hun werk is vaak het
Steun de onafhankelijk» media In Bosnië.
manitaire hulp zinvol blijven in dit soort extreme situaties, dan dien je humanitai-re, politieke en juridische actie aan elkaar te koppelen, waarbij iedereen zijn speci-fieke rol vervult.'
Zomer. 'Artsen zonder Grenzen zit in een ontwikkelingsproces. Jullie gaan ver-der dan in het verleden.'
De MiUiano: *Wij zoeken een balans tussen hulpverlening enerzijds en getui-gen over wantoestanden anderzijds. Dat moet in het licht worden gezien van de ontwikkelingen in de wereld. Naarmate de politieke dimensie van de crisissitu-aties minder en minder wordt afgedekt door de politiek, zullen wij meer en meer tot uitspraken worden gedwongen. Als dat niet gebeurt ontstaat er een vacuüm dat iemand moet invullen. Nu lijkt het alsof neutraliteit voor het Rode Kruis een soort heiligenbeeld is. Alsof je neutrali-teit niet mag aanraken - of de wereld nu verandert of niet. Dat is helder, maar ik vraag me af of je de realiteit er voldoen-de recht mee doet.'
Timmer. 'Met onze neutrale opstelling bereiken we de meeste slachtoffers. Dat is de keuze die wij maken. Destijds koos de Eduardo Mondlane Stichting in Mo-zambique duidelijk partij. Daardoor konden zij in die situatie zeer effectief hulp verlenen. Maar je moet kiezen: je bent neutraal óf je bent solidair. Daar is geen weg tussen.'
Zomer. 'Zowel neutraliteit als solidari-teit heeft zijn grenzen. Voor ons had de strijd tegen de apartheid dat ook. Met het ANC en de Swapo hebben we proble-men gehad over de proble-mensenrechten, die zij ook schonden.'
Unfaire beschuldiging
Strikte neutraliteit kan tot gevolg heb-ben dat het geven van hulp prioriteit krijgt en een politieke oplossing voor een conflict wordt omzeild. In Bosnië maakt de internationale gemeenschap zich drukker over de doorgang van de hulp-konvooien dan over de etnische zuive-ring. Critici menen dat de hulp in Sudan de oorlog alleen nog maar verlengt. Dat-zelfde verwijt kreeg SOH in de jaren tachtig, toen zij hulp bood in Ethiopië en Eritrea, waar dictator Mengistu de hulp en de hulporganisaties manipuleerde. 'Dat vind ik een buitengewoon unfaire beschuldiging,' zegt Zomer. 'En ik vind hem onrecht doen aan het hoofddoel van humanitaire organisaties om mensen in nood te helpen.'
De Milliano: 'Het is moeilijk om daar lessen uit te trekken. Stel: je draagt bij aan verlenging van de oorlog, betekent
dat dan dat je geen hulp meer moet ver-lenen? En verkort je de oorlog automa-tisch als je de hulpverlening stopt?
Timmer. 'Er bestaat zoiets als de Con-ventie van Genève. De daarbij aangeslo-ten landen hebben afgesproken in te grij-pen als in een conflict een van de partij-en zich niet aan de internationale afspra-ken houdt. Maar de politiek neemt die verantwoordelijkheid niet. En dan wordt humanitaire hulporganisaties verweten dat ze de oorlog in stand houden. Je moet iemand in de gevangenis voeden. Daar-bij gaat het er niet om of iemand een mis-daad heeft begaan of niet. Iemand moet zijn menselijke waardigheid kunnen be-waren. Het veroordelen van het slacht-offer is niet aan het Rode Kruis, maar is aan andere organisaties.'
Gedragscode
Kasten vol projectevaluaties en jaar-verslagen zijn er over de effecten van de humanitaire hulp geschreven. Er staat in of het zaaigoed goed is terechtgekomen en hoeveel mensen melkpoeder hebben gekregen. Er is echter maar een handje vol evaluaties waarin noodhulporganisa-ties politieke verantwoordelijkheid afleg-gen. En daar zou gezien de discussie gro-te behoefgro-te aan moegro-ten zijn.
Wat zijn de effecten van de hulp ge-weest op de lokale en nationale machts-verhoudingen? Krijgt nu de man het voedsel toebedeeld, terwijl misschien voorheen de vrouw degene was die het voedsel produceerde? Is de macht van de stamoudste toegenomen doordat de hulp via hem is gelopen? En hebben we als organisatie er goed aangedaan ons met de politiek te bemoeien?
De Stichting Oecumenische Hulp heeft als enige de politieke en maat-schappelijke gevolgen van de hulp aan Eritrea en Somalië in kaart gebracht. En daaruit onder andere de conclusie ge-trokken dat er een gedragscode voor hulpverleners moet komen. Ook pleit SOH sindsdien voor betere coördinatie tussen de noodhulporganisaties en stelt zij voor een onafhankelijke VN-commi-sie in het leven te roepen om de effecten van vredsesoperaties te onderzoeken. Het Rode Kruis en Artsen zonder Grenzen hebben duidelijk minder oog voor de maatschappelijke, lange-ter-mijngevolgen van hun optreden. Tim-mer vindt het schrijven van politieke eva-luaties niet nodig, omdat het Rode Kruis 'de politieke situatie niet wil veranderen' - alsof het dan ook niet gebeurt. Artsen zonder Grenzen zegt er niet aan toege-komen te zijn. We hebben moeite de
Jacques de Milliano
(Artsen zonder Grenzen):
'Bij genocide moet je
ingrijpen'
Jaap Timmer
(Rode Kruis):
'Je kunt niet tegelijk
hulpverlener en rechter zijn'
tualiteit bij te benen,' is het excuus van De Milliano. Wel geeft hij toe dat door de toenemende politieke complexiteit waarin de hulpverlening zich bevindt, de behoefte aan een politieke analyse groeit. Bij het groeiend aantal noodsituaties in de wereld spelen ook de media een steeds grotere rol.
Timmer: 'Tien jaar geleden moesten wij de conflictsituaties bij de media aan-kaarten en onze leden uitleggen wat er aan de hand was. Dat hoeft nu niet meer. De journalisten zitten er bovenop en de mensen voelen zich betrokken omdat ze letterlijk zien wat er gebeurt.'
CNN brengt de doden live de huiska-mer in. Hoe groot de invloed van de te-levisie is geweest op de beslissing van
voormalig president Bush om in Soma-lië in te grijpen blijft gissen, maar dat het een rol speelde staat buiten kijf.
Zomer erkent dat de media steeds meer bepalend zijn voor de hulpverle-ningsoperaties. En zegt hij: *We varen te veel mee op hun golven.' Daarbij signa-leert hij ook de groeiende invloed van de media op de fondsenwerving. 'Ik zie in mijn organisatie de trend dat we meer ge-earmarkte funding (gelden bestemd voor een vast doel, red.) krijgen en minder vrij geld. Afgelopen jaar was er veel geld met de bestemming Ruanda. Waar vroeger in de kerken werd gecollecteerd voor SOH, wordt nu gecollecteerd voor Ruanda. Maar ik heb nog wel wat andere pro-bleemgebieden in de wereld waar we lange tijd betrokken zijn. Daar kunnen
we nu minder activiteiten ondernemen.' De Milliano: 'Je moet voorkomen dat je gaat werven, omdat iets in de media een issue is. Als het publiek gaat bepalen waar het geld naartoe moet, kom je in de problemen.'
De particuliere organisaties beïnvloe-den op hun beurt de media. Door de hulpinfrastructuur zijn journalisten in staat in bijvoorbeeld de vluchtelingen-kampen in Tanzania te filmen, maar gaat er niemand met een camera naar Afgha-nistan, want daar zitten nauwelijks hulp-organisaties. Dat laatste zou De Milliano wel graag anders zien. 'Je kunt als orga-nisatie journalisten stimuleren om naar minder aantrekkelijke gebieden te gaan. Dat lijkt me belangrijker worden naar-mate je meer CNN's krijgt.' •
