Weergave van 'Koopmansrenaissance'. Het Amsterdamse woonhuisinterieur in de zestiende eeuw

Het Amsterdamse woonhuisinterieur in de zestiende eeuw

Ronald Glaudemans

In 1511 a r r i v e e r d e de k o o p m a n en bankier P o m p e i u s O c c o vanuit Z u i d - D u i t s l a n d in A m s t e r d a m om daar het handelshuis F u g g e r te g a a n v e r t e g e n w o o r d i g e n . ' A l s k o o p m a n , m a a r z e k e r ook als geldschieter van koning Christiaan II van D e n e ­ marken en l a n d v o o g d e s M a r g a r e t h a van Parma verwierf hij fortuin en groot aanzien. Zijn fortuin w e n d d e hij onder meer aan als mecenas van de kunsten in A m s t e r d a m . In 1531 liet O c c o ( 1 4 8 3 - 1 5 3 7 ) z i c h z e l f d o o r de p o r t r e t s c h i l d e r Dirck Jacobsz. voor de e e u w i g h e i d vastleggen in een statig portret dat zich m o m e n t e e l in de c o l l e c t i e van het R i j k s m u s e u m b e v i n d t .

Dit portret sierde ongetwijfeld een w a n d in zijn huis aan de Kalverstraat, dat een uitgebreide bibliotheek met kostbare handschriften herbergde en dat een trefpunt was van kooplieden, d r u k k e r s , kunstenaars en dichters. De vraag rijst hoe z o ' n rijk huis er in de zestiende e e u w uitzag en wat er nu e i g e n l i j k b e k e n d is o v e r d e a f w e r k i n g en i n r i c h t i n g van A m s t e r d a m s e huizen in d e z e periode. Het huis van O c c o is er niet meer. m a a r aan de hand van vele vondsten van delen van i n t e r i e u r a f w e r k i n g e n , g e d u r e n d e de afgelopen d e c e n n i a bij b o u w h i s t o r i s c h o n d e r z o e k v a s t g e l e g d , is het t o c h mogelijk om een beeld te vormen van het z e s t i e n d e - e e u w s e w o o n h u i s in A m s t e r d a m .

A a n de hand van t h e m a t i s c h te behandelen w a n d - en plafondbeschilderingen, en decoratie van het hout­

skelet, wordt getoond wat er in A m s t e r d a m b e w a a r d bleef uit d e z e p e r i o d e . H e t huis W a r m o e s s t r a a t 145 w o r d t tenslotte afzonderlijk nader belicht, omdat er zoveel van het bijzonde­

re, recent h e r o n t d e k t e z e s t i e n d e - e e u w s e interieur b e w a a r d bleef, dat een uitgebreide behandeling o p z i j n p)aatsis.

H a n d e l s c e n t r u m A m s t e r d a m

Dat het belangrijke h a n d e l s h u i s F u g g e r in 1511 iemand als O c c o naar A m s t e r d a m stuurde, is tekenend voor het groeien­

de belang van de stad. In de zestiende e e u w was A m s t e r d a m een d y n a m i s c h , zich snel o n t w i k k e l e n d h a n d e l s c e n t r u m . De welvaart en de b e v o l k i n g van de stad groeiden explosief. Bin­

nen de m i d d e l e e u w s e stadstructuur vond een sterke verdich­

ting plaats, die zou voortduren tot de grote stadsuitbreidingen in de z e v e n t i e n d e e e u w .

H e t v e r a n d e r i n g s p r o c e s van de stad in de zestiende e e u w w a s anders van aard maar wellicht n o g ingrijpender dan dat in de veelbeschreven z e v e n t i e n d e eeuw.

De snelle e c o n o m i s c h e groei leidde tot een o v e r e e n k o m s t i g e

b e v o l k i n g s t o e n a m e . Met n a m e uit het huidige V l a a n d e r e n en het noorden van het huidige D u i t s l a n d afkomstige k o o p l i e ­ den, vaak van n i e t - o n b e m i d d e l d e huize, vestigden zich in de stad. Zij f i n a n c i e r d e n d e b o u w van n i e u w e o p s l a g h u i z e n , z o g e n a a m d e 'spijckers". en stichtten vooral ook grote nieuwe h a n d e l s h u i z e n . In d e z e h a n d e l s h u i z e n c o m b i n e e r d e m e n o n d e r ιιn dak op traditionele, m i d d e l e e u w s e wijze verschil­

lende functies als w o n e n , handel drijven en g o e d e r e n o p s l a g . D e t o e g e n o m e n rijkdom en w e l v a a r t w e r d g e t o o n d in de architectuur van het huis en de interieurdecoratie.

De n i e u w e handelshuizen w e r d e n in de b e s t a a n d e structuur van de m i d d e l e e u w s e stad i n g e v o e g d en vervingen de lage.

houten b e b o u w i n g aan onder andere het noordelijke deel van de Voorburgwallen, de Nieuwendijk. maar vooral aan de War­

moesstraat, dat aan de achterzijde aan de z e e h a v e n , het D a m ­ rak, g r e n s d e . D e elite van b e s t u u r d e r s en grote h a n d e l a r e n vestigde zich voornamelijk in deze hoofdstraat, die in de zes­

tiende eeuw de meest prestigieuze en v o o r n a m e van de stad w a s . Z o werden hier in 1557 van alle straten qua taxaties en h u u r w a a r d e n v e r r e w e g de hoogste a a n s l a g e n o p g e l e g d , w a t iets zegt over de rijkdom en o m v a n g van de h u i z e n .

De rijk­

ste i n t e r i e u r a f w e r k i n g e n uit d e z e p e r i o d e w o r d e n dan o o k langs de Warmoesstraat en in m i n d e r e mate langs de O u d e ­ zijds Voorburgwal aangetroffen.

A m s t e r d a m was een houten stad en zou dat tot het begin van de zeventiende e e u w blijven. Bleef het houtskelethuis d o o r de e e u w e n qua constructie in principe gelijk, het interieur veran­

d e r d e met de m o d e m e e . De afwerking van r e p r e s e n t a t i e v e r u i m t e s en w o o n v e r t r e k k e n in het m i d d e l e e u w s e huis w a s kleurrijk, hoewel daar niet veel van b e w a a r d is gebleven. Bij b o u w h i s t o r i s c h o n d e r z o e k naar i n t e r i e u r a f w e r k i n g e n moet m e n zich in A m s t e r d a m meestal tevreden stellen met afdruk­

ken of fragmentarisch b e w a a r d e restanten. Dit heeft vooral te m a k e n met de noodzaak o m v a n w e g e de weinig draagkrachti­

ge b o d e m zo licht mogelijk te b o u w e n . M e e r dan in andere steden werd het A m s t e r d a m s e huis bij elke v e r b o u w i n g tot o p het skelet g e s t r i p t o m v e r v o l g e n s n a a r d e l a a t s t e m o d e o p n i e u w aangekleed te worden. De welvaart van de Amster­

d a m m e r s d o o r de e e u w e n h e e n m a a k t e i m m e r s dat er vol­

doende middelen waren om de huizen meer dan oppervlakkig te m o d e r n i s e r e n . O o k de z e v e n t i e n d e - e e u w s e g e v e l v e r n i e u - w i n g e n in de o u d e kern van A m s t e r d a m gingen vaak niet

P A G I N A ' S

2 1 5 - 2 3 3

alleen gepaard met een o p h o g i n g van het oude huis, m a a r o o k m e t een totale i n t e r i e u r v e r n i e u w i n g . G e l u k k i g w o r d e n bij verbouwingen n o g regelmatig zaken aangetroffen die ons bij het o n d e r z o e k naar de interieurs v e r d e r helpen en n i e u w e gezichtspunten verschaffen op het terrein van wandafwerkin- gen, plafondschilderingen en versierde houtskeletten.

I n t e r i e u r f r a g m e n t e n

Wandafwerkingen

De wanden van de houtskelethuizen waren aanvankelijk ook aan de binnenzijde met houten delen b e s c h o t e n . O m d a t de zijmuren van deze houten huizen in de loop der tijd zijn ver­

steend, worden dergelijke afwerkingen niet m e e r aangetrof­

fen. Wel zijn in enkele huizen nog v r o e g e indelingswanden bewaard gebleven. Deze waren aanvankelijk van o n b e s c h i l ­ d e r d eikenhout, later m o n o c h r o o m beschilderd. Het gebruik van andere - minder d u u r z a m e - houtsoorten heeft ongetwij­

feld bijgedragen aan het aanbrengen van een kleur.

Van figuratieve b e s c h i l d e r i n g e n op houten wanden bleef in A m s t e r d a m bijzonder weinig bewaard. Het enige g e d o c u m e n ­ teerde voorbeeld is een o m s t r e e k s 1500 g e d a t e e r d e schilde­

ring in het huis Begijnhof 34. O p de houten scheidingswand tussen voor- en a c h t e r k a m e r in het huis bleef een deel van een voorstelling van Maria met de eenhoorn bewaard (afb. 1).

Maria zit binnen een ronde o m m u r i n g , de " H o r t u s C o n c l u - sus", in een weelderig met wijnranken gevuld landschap. Dit in de m i d d e l e e u w e n veel gebruikte motief, dat verwijst naai­

de m a a g d e l i j k h e i d van M a r i a , bleef v a n w e g e de k l a s s i e k e herkomst van de eenhoorn ook gedurende de renaissance een geliefd thema. Bij de grondige renovatie van het huis in 1956-

1957 werd de voorstelling uitgezaagd, deels gerestaureerd en in het huis tentoongesteld/' Het ligt voor de hand dat er veel m e e r van dergelijke s c h i l d e r i n g e n w a r e n , m a a r v o o r a l s n o g zijn deze niet bekend of behouden gebleven.

Van het als ' k o s t b a a r ingericht' o m s c h r e v e n huis De K e y s e - rinne, Warmoesstraat 104, is bekend dat er muurschilderingen in waren a a n g e b r a c h t . Het h u i s . dat een l a a t m i d d e l e e u w s houtskelet met peerkraalsleutelstukken herbergt, werd in het

1

\ ^lp™

V • V t v

~~~>

i

I T T —

Ajb. 1. Begijnhof 34. Amsterdam. Beschilderd beschot met Maria in de Hortus Conclusus met de eenhoorn, omstreeks 1500 (montagefoto D. Schaap (BMA) met overtekening door de auteur)

vierde kwart van de zestiende eeuw b e w o o n d door Cornelis C o r n e l i s z de V l a m i n c k , een telg van het uit A n t w e r p e n en Gent afkomstige koopmansgeslacht Van Outshoorn. Cornelis, die o n d e r a n d e r e k o o p m a n w a s in "rogge, c o o r n . m o u t e n greyn" en op E n g e l a n d en Frankrijk voer. moest in 1572 omwille van zijn geloof A m s t e r d a m ontvluchten, maar keerde in 1578 n a de Alteratie t e r u g .

Zijn al of niet g e d w o n g e n o m z w e r v i n g e n brachten hem er blijkbaar toe om bij de aan- kleding van zijn huis te kiezen voor b e k e n d e klassieke t h e - m a ' s uit de renaissance, want Cornelis liet na zijn terugkeer d r i e w a n d s c h i l d e r i n g e n a a n b r e n g e n , die ' d e d o l i n g h e van U l i s s e s ' (de reizen van Odisseus) uitbeeldden. Vermoedelijk b e v o n d e n deze schilderingen zich in de h o g e r gelegen achter- k a m e r van de begane grond, maar bij de restauratie van het huis werden er g e e n sporen van aangetroffen. Het is niet b e k e n d of de schilderingen o p houten wanden, dan wel op de stenen zijmuren waren a a n g e b r a c h t .

De vondst van een aan- tal laatzestiende-eeuwse veelkleurige majolicategels die ooit deel u i t m a a k t e n van een met a r a b e s k e n o m k a d e r d w a n d t a - bleau met j a c h t s c è n e s , geeft een beeld van de verdere rijke aankleding van het huis in die p e r i o d e .

Van dit soort figuratieve m u u r s c h i l d e r i n g e n van vóór 1600 rest weinig in A m s t e r d a m .

" Een klein fragment van een figu- ratieve muurschildering in het depot van Bureau M o n u m e n - ten & Archeologie ( B M A ) . is afkomstig uit een huis aan de Nieuwezijds Kolk (afb. 2). De fijne schildering was a a n g e - bracht op een b i n n e n m u u r of een klampmuur. want de restan- ten bevinden zich o p twee bakstenen die ' o p zijn plat' (dus rechtop staand) waren g e m e t s e l d . Het b e w a a r d e stuk toont een deel van een landschap, dat vermoedelijk deel uitmaakte

van de achtergrond van een veel grotere v o o r s t e l l i n g . " Tij- dens de restauratie van het huis L a n g e Niezel 22 werden o p de verdieping muurschilderingen uit de bouwtijd van het huis v a s t g e l e g d .

De l a a t z e s t i e n d e - e e u w s e m u u r s c h i l d e r i n g laat o n d e r de vensters o m k a d e r d e velden of panelen zien, m e t geraffineerd en los geschilderde taferelen, waaronder karika- t u r a l e p o r t r e t j e s . F i g u r a t i e v e w a n d s c h i l d e r i n g e n zijn in A m s t e r d a m verder alleen bekend uit kerken en kapellen.

Een bij interieuronderzoek nogal eens vergeten aspect is het o n d e r z o e k naar de bevestiging van g e h a n g e n of g e s p a n n e n stoffen wandafwerkingen. Een aanwijzing voor deze afwer- kingen is vaak het ruw afgewerkt laten van de wanden tussen de stijlen van het houtskelet. Het ruwe. niet geëffende stuc- werk, zoals onder andere is teruggevonden in het hierna nog te bespreken achterhuis van Warmoesstraat 145. werd vanaf het midden van de zestiende eeuw in de rijkere huizen afge- dekt met wandtapijten.

Waar fragiele zaken als beschilderd pleisterwerk en bevesti- gingen voor wandtapijten vaak niet m e e r te vinden zijn, zijn de gedecoreerde houtskeletten beter bewaard o m d a t deze van- w e g e hun d r a g e n d e functie niet straffeloos k o n d e n worden verwijderd. Het huis Nieuwendijk 65 heeft een fraai alterne- rend houtskelet dat goed bewaard is gebleven. O p de j u k k e n van de tweede verdieping werden bij de restauratie van 1970 de restanten van een sjabloonschildering aangetroffen. Gezien het motief en de o v e r e e n k o m s t met andere schilderingen moet de datering ervan in het vierde kwart van de zestiende e e u w worden gezocht (afb. 3). Vergelijkbare sjabloonschilderingen komen ook voor op het houtskelet en plafond van de hierna te bespreken huizen Zeedijk 3 0 . Rusland 1 (Oudezijds Achter- burgwal 199) en Warmoesstraat 159.

Een z e l d z a m e b e s c h i l d e r i n g werd aangetroffen in het huis Oudezijds Voorburgwal 105. De muurstijlen van het rijk van

A

V

A

A

1 2

V '

3

Ajb. 2. Nieuwezijds Kolk. Amsterdam. Fragmenten van een muurschildering, collectie BMA (foto auteur)

Ajb. 3. Voorbeelden van zestiende-eeuwse sjabloonmotieven in Amsterdam. 1: Zeedijk 30. schildering op het korbeel. ca. 1560; 2: detail plafondschildering Oudezijds Achterburgwal 199 tXild); 3:

sjabloonschildering op het hout skelet van Nieuwendijk 65 (tek. auteur)

snijwerk voorziene houtskelet zijn geheel g e m a r m e r d , alsof het natuursteen moest voorstellen. De marmering hield o p ter h o o g t e van d e aanzet van d e z w a n e n h a l s k o r b e l e n . Het is niet meer vast te stellen of de marmerimitatie direct bij de bouw van het huis aan het einde van de zestiende e e u w werd aange­

bracht, of later t o e g e v o e g d . O v e r de bijbehorende wandaf­

werking tussen de stijlen werd helaas niets vastgelegd.

Beschilderde plafonds

A m s t e r d a m herbergt nog slechts enkele plafondschilderingen uit de vijftiende en zestiende eeuw. O n b e k e n d is of er in ver­

houding tot andere steden minder versieringen werden aange­

bracht, of dat er g e w o o n weinig resteert. Het lijkt er op dat het A m s t e r d a m s e huis o v e r het a l g e m e e n t e r u g h o u d e n d b e s c h i l d e r d w e r d en met een relatief s o b e r k l e u r e n p a l e t . E i k e n h o u t bleef veelal o n b e s c h i l d e r d en w a n n e e r h o u t van m i n d e r e kwaliteit aan het zicht moest w o r d e n o n t t r o k k e n , g e b e u r d e dat meestal met een m o n o c h r o m e b e s c h i l d e r i n g . Voor een groot deel van de zestiende eeuw geldt dat het zicht­

b a a r laten van k o s t b a a r e i k e n h o u t u i t d r u k k i n g gaf aan de bereikte of gewenste status van d e b e w o n e r s van het huis. In de tweede helft van de zestiende eeuw. zeker vanaf 1560. zien we een trend - mogelijk gestimuleerd door de komst van vele i m m i g r a n t e n uit de Zuidelijke N e d e r l a n d e n - om plafonds kleurig te gaan beschilderen.

Bij de restauratie van het al eerder g e n o e m d e huis W a r m o e s ­ straat 104 o n t d e k t e men een o u d e r e s c h i l d e r i n g o n d e r de z e v e n t i e n d e - e e u w s e jachttaferelen op de m o e r b a l k e n .

Tegen de onderzijde van de balken van het laatmiddeleeuwse hout­

skelet waren de contouren zichtbaar van een sierlijke schilde­

ring van ranken o m een rondstaaf. De datering van de schil­

dering is problematisch, m a a r kan teruggaan tot het einde van de vijftiende eeuw. Dat geldt e v e n e e n s voor de schilderingen die w e r d e n aangetroffen op de balklaag van het achterhuis van D a m r a k 57. De z i j - en o n d e r k a n t e n van de moerbalken vertonen rode biezen, waartussen een d o n k e r e rankenschilde- ring op een okerkleurige achtergrond was geschilderd. In de ranken waren o o k l i c h t b l a u w e , g r o e n e en gele accenten te zien. mogelijk van bloemen. Of de kinderbinten ook beschil­

derd waren is onbekend.

O p een m o e r b a l k van d e v e r d i e p i n g s b a l k l a a g van het huis Begijnhof 33 werd bij de restauratie in 1985 een deel van een ( r a n k e n ? ) s c h i l d e r i n g aangetroffen (afb. 4). Het motief van bloemen o m een rondstaaf doet denken aan de beschildering van het houtskelet van de O u d e Kerk, waar diverse trekbal- ken van vergelijkbare patronen en bloemen zijn voorzien. De datering van deze fragmentarisch vastgelegde schildering is arbitrair maar zou rond 1500 kunnen liggen. De schildering is destijds helaas niet verder vrijgelegd of g e d o c u m e n t e e r d en is niet in het huis b e w a a r d gebleven.

De r a n k e n s c h i l d e r i n g o p het houtskelet van het v o o r m a l i g e turfpakhuis aan de N e s (later S t a d s b a n k van L e n i n g ) k a n , h o e w e l dit geen w o o n h u i s betreft, niet onbesproken blijven.

Een klein afgescheiden en v e r w a r m b a a r deel van het e n o r m e . in 1550-i55} gebouwde turfpakhuis had vermoedelijk een

Afb. 4. Begijnhof 33. Amsterdam. Fragment van een beschilderde moerbalk (foto BMA)

kantoorfunctie. Het houtskelet in deze ruimte, w a a r van oor­

sprong een stookplaats was, werd gedecoreerd met een ran­

kenschildering. O p de m o e r b a l k e n . sleutelstukken, korbelen en muurstijlen zijn g r o e n e , s l i n g e r e n d e ranken g e s c h i l d e r d binnen zwart omlijnde kaders. De ranken zelf zijn geaccentu­

eerd d o o r een z w a r e d o n k e r e b e l i j n i n g . O p g r o n d van de

vormgeving is het aannemelijk dat de uitmonstering al bij de

b o u w in 1551 of kort daarna is aangebracht. D e schildering

werd bij een renovatie van het c o m p l e x in de twintigste e e u w

herontdekt en gerestaureerd (afb. 5).

Afb- 5. Nes 57, Amsterdam. Beschilderd korbeelstel op de eerste verdieping van het turfpakhuis, 1550-1551, nu Stadsbank van Lening. De afwerking van het houtskelet heeft al renaissance kenmerken, terwijl de rankenschildering tamelijk traditioneel is (foto BMA)

Beslagwerk, sjabloonwerk en houtingen

O m s t r e e k s het midden van de zestiende e e u w is een duidelij- ke kentering z i c h t b a a r in de d e c o r a t i e van de b e s c h i l d e r d e plafonds. De r a n k e n s c h i l d e r i n g e n w o r d e n v e r d r o n g e n d o o r meer classicistisch opgezette patronen als hoofdmotief, met beslagwerk en medaillons. Bovendien wordt de sjabloonschil- dering opnieuw g e ï n t r o d u c e e r d .

Het plafond uit het achter- ste deel van het - gesloopte - huis Zeedijk 30 toont deze nieu- we v o r m e n . D o o r m i d d e l van een r e d d i n g s a c t i e kon het beschilderde plafond met houtskelet tijdens de afbraak wor- den g e d e m o n t e e r d en in 2 0 0 2 zijn de onderdelen met b e s c h i l - dering in de n i e u w b o u w op het perceel geplaatst. Het beschil- derde vertrek bevond zich op de begane grond aan de achter- zijde van het huis. dat met de achtergevel in het water van de

iïl iïl m m 1 1

Ajb. 6. Zeedijk 30. Amsterdam. Overzicht van huis met souterrain/kelder (boven/ en plattegrond van de begane grond (onder) met de fasering van het houtskelet en grijs gemarkeerd de omvang van de beschilderde kamer in het achterhuis. Het hoofdmotief van het beslagw'erk is daarbij

weergegeven (tekening auteur, naar opmetingen van A. Reinst ra, F. van der Waard en de auteur)

Oudezijds Achterburgwal stond. Grote gekoppelde kruisven- sters in deze achtergevel gaven licht aan de k a m e r die smaller w a s dan het huis; vanaf het begin w a s er aan één zijde een o p het w a t e r u i t k o m e n d e g a n g a f g e s c h e i d e n (afb. 6). Uit het bouwhistorisch onderzoek, dat voorafgaand aan de sloop en g e d u r e n d e de herplaatsing werd uitgevoerd, is gebleken dat de geschilderde decoratie vrijwel direct na de bouw o m s t r e e k s 1560 moet zijn aangebracht.

-

Het plafond heeft in de velden tussen de balken een hoofdmotief van rood b e s l a g w e r k met medaillons, waartussen en o m h e e n een weelderig lijnenspel van ranken is geschilderd (afb. 7). Tussen de ranken zijn res-

Afb. 7. Zeedijk 30. Amsterdam. Foto van het deels vrijgelegde beschilderde plafond in het achterhuis, circa 1560 (foto BMA)

Afb. 8. Sint Annenstraat 12, Amsterdam. Tekening van een van de beschilderde balkvakken. 1565, reconstructie (tek. auteur, naar documentatie van A. Teesing en P. Mannuhutu)

tarnen van b a n d e r o l l e n zichtbaar. De b a l k e n , m u u r s t i j l e n ,

s l e u t e l s t u k k e n en k o r b e l e n zijn e v e n e e n s voorzien van een geschilderde decoratie (zie ook afb. 3). Heel bijzonder zijn de o p g e p l a k t e , p a p i e r e n m e d a i l l o n s die in de s c h i l d e r i n g zijn o p g e n o m e n . D o o r de o v e r s c h i l d e r i n g is niet duidelijk wat d e z e d o o r b e s l a g w e r k o m g e v e n , ovale m e d a i l l o n s voorstel­

len, maar a a n g e n o m e n m a g worden dat het gaat o m een fijn­

schildering met bijvoorbeeld portretkoppen.

Opmerkelijk is ook het gebruik van sjablonen om de schildering op de korbe­

len aan te brengen. In tegenspraak met de rijke schildering is de t o e p a s s i n g van e e n v o u d i g e holle korbelen - in de plaats

van voor die tijd r e p r e s e n t a t i e v e z w a n e n h a l s k o r b e l e n - wat meestal wijst op een m i n d e r belangrijk v e r t r e k .

Uit dezelfde periode dateert een plafond in Sint Annenstraat 12. Het huis werd in 1565 g e b o u w d door de 'zijdelaken c o o p - m a n ' Frans Stoffelsz. Van C a m p , die zelf een groot huis aan de Warmoesstraat b e w o o n d e en tot een familie b e h o o r d e die in de eerste helft van de zestiende eeuw uit V l a a n d e r e n was g e k o m e n .

Het plafond werd enige jaren geleden ontdekt en is slechts f r a g m e n t a r i s c h b e w a a r d g e b l e v e n .

O o k hier is b e s l a g w e r k met m e d a i l l o n s t o e g e p a s t als d e c o r a t i e . B i n n e n de vakken zijn fijn g e s c h i l d e r d e ranken en arabesken aange­

bracht (afb. 8). Net als bij het hierna te b e s p r e k e n plafond was het fond in de velden "gehout', oftewel beschilderd met een imitatiehoutnerf. O o k d e z w a n e n h a l s k o r b e l e n van het h o u t s k e l e t w a r e n g e h o u t en m e t b e s l a g w e r k en r a n k e n b e s c h i l d e r d (zie o o k afb. 18). D e g e d e c o r e e r d e vloerdelen werden uiteindelijk in 1994, na een totale h e r b o u w van het huis. in sterk gereconstrueerde vorm teruggeplaatst. De voor­

gevel, tot dan toe aangeprezen als de oudste stenen gevel van de stad, werd op een o m s t r e d e n wijze g e r e c o n s t r u e e r d .

In het huis Oudezijds Achterburgwal 199 o p de hoek met het R u s l a n d , dat in later tijd sterk v e r a n d e r d e , resteert nog een deel van een l a a t z e s t i e n d e - e e u w s e houtskeletconstructie. O p

Afb. 9. Oudezijds Voorburgwal 199 (Rusland l), Amsterdam. Overzicht van twee beschilderde balzakken, XVld (foto Han van Gooi. BMA)

de begane grond bleef in de achterste twee b a l k v a k k e n het restant van e e n bijzondere p l a f o n d s c h i l d e r i n g bewaard. D e uit het laatste kwart van de zestiende eeuw s t a m m e n d e d e c o - ratie is aangebracht op en tussen de alternerende balklaag en vloerdelen. O p e n k e l e b e s c h a d i g i n g e n na is de schildering goed geconserveerd en verkeerde bij de herontdekking in een uitzonderlijk goede conditie. De twee zwaardere balken van de v o o r m a l i g e j u k k e n zijn later o v e r g e s c h i l d e r d . Mogelijk waren de verwijderde muurstijlen en korbelen ook voorzien van een decoratieve schildering, gezien vergelijkbare schilde- ringen in de stad. De tussenbalken zijn aan de zijkanten en de onderzijde gedecoreerd met donkerrode biezen en daartussen een wit schakelmotief op een oker fond. Waarschijnlijk had- den de m o e r b a l k e n aan de o n d e r z i j d e een v e r g e l i j k b a a r motief, m a a r dat is door de overschildering niet meer zicht- baar. In de twee velden in de voorste travee is de beschilde- ring tegen de onderzijde van de vloerdelen aangebracht. Het fond is gelig met daarop een houting in lichtbruin. De hoofd- o p z e t b i n n e n d e v a k k e n w o r d t w e d e r o m g e v o r m d d o o r beslagwerk. Het motief is aangebracht in donkergrijs met een lichte hoging en een zwarte schaduwrand. De m i d d e n a s van het beslagwerk wordt onderbroken door twee medaillons per vak. Ook loopt het beslagwerk om de vakken, langs de balken en haaks daarop richting medaillons. Op de knooppunten zijn klinknagels geschilderd. In de medaillons is steeds een gra- naat- of sinaasappel, of een druiventrosje aangebracht. In het hart van de met rolwerk g e v o r m d e vakken wordt telkens een fruittros weergegeven. Hierin zijn granaat- of sinaasappel- en druiventrosjes tussen groen en geel loof geschilderd. Bij wij- ze van een in verstek gezaagde houtimitatie lopen vanuit het denkbeeldige midden (achter de fruittrossen) diagonale, vrij- wel vervaagde lijnen naar de hoekpunten van het vak. Hier- tussen zijn met sjabloontechniek zwarte motieven (arabesken) geschilderd (afb. 9).

Een van de fraaiste voorbeelden van een renaissancebeschil- dering van een plafond was aangebracht in het achterhuis van het huis W a r m o e s s t r a a t 159. Tijdens e e n zeer ingrijpende renovatie in 1983. waarbij het pand goeddeels gesloopt werd.

konden de restanten van de schildering op foto w o r d e n vast- g e l e g d .

De beschildering is vermoedelijk direct na de bouw van het houtskelet in het derde kwart van de zestiende e e u w

Afb. 10 Warmoesstraat 159. Amsterdam. Detail van de beschilderde ba/klaag. Aan de onderzijde van de balk zijn nog juist de met sjabloon aangebrachte arabesken zichtbaar (foto BMA)

a a n g e b r a c h t .

O n d e r meer waren in perspectief geschilderde d i a m a n t k o p p e n zichtbaar. Aan de o n d e r z i j d e van de balken w a s een vlakvullend patroon van arabesken aangebracht. De door middel van sjablonen aangebrachte schildering is verge- lijkbaar met d e c o r a t i e s uit dezelfde periode in Bergen o p Z o o m . Middelburg en ' s - H e r t o g e n b o s c h .

De zijden van bal- ken waren beschilderd met elkaar afwisselende vierkante en r e c h t h o e k i g e velden w a a r t u s s e n m a s c a r o n s e n c a r t o u c h e s (afb. 10).

Deze bijzondere schilderingen in Amsterdam vertonen opval- lende o v e r e e n k o m s t e n met m u u r - en p l a f o n d s c h i l d e r i n g e n van vóór 1585 in A n t w e r p e n .

Vooral het gebruik van het beslagwerk als motief, en met name de houtingen en de sja- bloonmotieven zijn gelijkend. Ook het gebruik van al of niet gesjabloneerde arabesken lijkt beïnvloed vanuit de Zuidelijke N e d e r l a n d e n .

Het lijkt een logisch gevolg van de vestiging in A m s t e r d a m van vele k o o p l i e d e n , maar ook a m b a c h t s l i e - den, uit Antwerpen. Hel beslagwerk. een typisch renaissance- motief dat is ontleend aan ijzeren sierbeslag en veelvuldig v o o r k o m t in de v o o r b e e l d b o e k e n van H a n s V r e d e m a n de Vries, is een patroon dat ook na 1600 nog bij A m s t e r d a m s e plafonddecoraties werd t o e g e p a s t .

Peerkraal, kroonlijst, zwanenhals; versiering van het houtskelet

Iets wat voor d e ontwikkeling en verschijningsvorm van de A m s t e r d a m s e r e n a i s s a n c e m i s s c h i e n nog wel van g r o t e r e invloed is g e w e e s t dan de b e s c h i l d e r i n g e n , is de g e s n e d e n versiering van het houtskelet. G e d u r e n d e e e u w e n werd het houtskelet in de vrijwel houten stad uiterst t e r u g h o u d e n d bewerkt. Het bleef beperkt tot het sleutelstuk, waar aan het uiteinde ervan een peerkraalprofilering in oneindig veel vari- anten werd uitgesneden.

" Daarnaast lijkt de uitholling van de zijkanten van het sleutelstuk, waarin een rozetje werd uitge- spaard, bijna s t a n d a a r d voor het A m s t e r d a m s e skelet. Het aanbrengen van een extra rozet aan de onderzijde of het ver- sieren van de randen met gutswerk of uitgestoken driehoekjes bleef beperkt tot e n k e l e u i t z o n d e r i n g e n .

D e n d r o c h r o n o l o - gisch gedateerde peerkraalsleutelstukken zijn nog bekend tot

L538-r540.

"

D e p e e r k r a a l p r o f i l e r i n g aan het s l e u t e l s t u k m a a k t e v a n a f

o m s t r e e k s 1540 plaats voor de in A m s t e r d a m zo b e n o e m d e

'kroonlijstprofilering" (afb. 11). Dit s a m e n g e s t e l d e profiel

d a n k t zijn n a a m aan het b o v e n s t e deel van het k l a s s i e k e

h o o f d g e s t e l , w a a r m e e het g e m e e n heeft dat het m e e s t a l

bestaat uit een samenstel van verschillende profiellijstjes en

ojieven. Deze vormen werden g e c o m b i n e e r d met - eveneens

van klassieke komaf - voluten en acanthusbladen als decora-

tie van de onderzijde en soms ook van de zijkanten van het

sleutelstuk. Het korbeel. sinds het ontstaan van het houtskelet

niet m e e r dan een e n i g s z i n s uitgeholde schoor, w e r d in de

z e s t i e n d e e e u w e v e n e e n s van versieringen voorzien. Vanaf

o m s t r e e k s 1550 k o m t in Amsterdam het g e b o m b e e r d e , z o g e -

n a a m d e ' z w a n e n h a l s k o r b e e l ' voor. Bij dit tot ver in de zeven-

tiende e e u w p o p u l a i r e k o r b e e l t y p e . dat in de h o u t b o u w in

Ajb. II. Warmoesstraat 44, Amsterdam (links). Traditionelepeerkraalproj'dering aan het sleutelstuk. XVIa; Warmoesstraat 16. Amsterdam (rechts).

Overgang naar de 'kroonlijstprofilering 'aan het sleutelstuk, midden zestiende eeuw (foto 's BMA)

Ajb. 12. Oudezijds Voorburgwal 78. Amsterdam (links). Zwanenha/skorbeel en sleutelstuk met acanthusblad. 1555-183?. Warmoesstraat 42. Amsterdam (midden). Zwanenha/skorbeel met beslagwerk. cannelures. schakelmotieven, diamantkoppen en rozet, 1570-1575. Oudezijds Voorburgwal 101. Amsterdam (rechts). Zwanenhalskorbeel met arcanthusbladeren. rol- en beslagwerk. XVId (foto s BMA)

N o o r d H o l l a n d een l a n g d u r e n d e n a v o l g i n g kent. krijgt de voorzijde een ojiefvormig verloop, een o p e e n v o l g e n d uitge- z w e n k t e en i n g e z w e n k t e lijn. Ook hier is het kroonlijstprofiel terug te vinden, s o m s zelfs b o v e n en onder de ' z w a n e n h a l s ' , en kunnen de korbeel- en sleutelstukvlakken bewerkt zijn met b i j v o o r b e e l d ( a c a n t h u s - ) b l a d w e r k , voluten of c a n n e l u r e s (afb. 1 2 ) .

De vroegst b e k e n d e t o e p a s s i n g van de r e n a i s s a n c e v o r m e n aan het A m s t e r d a m s e houtskelet is te vinden in de huizen Begijn­

hof 2 en 3 . die dateren uit omstreeks 1540 en kort na e l k a a r w e r d e n g e b o u w d .

In b e i d e huisjes heeft het h o u t s k e l e t zowel een gebint met het m o d e r n e kroonlijstprofiel en zwa- n e n h a l s k o r b e e l , als een gebint met de g o t i s c h e p e e r k r a a l .

Ook de vermoedelijk iets later o p g e t r o k k e n huizen Begijnhof 1 en 18 illustreren deze geleidelijke overgang naar een andere v o r m g e v i n g . Daar wisselt echter de k e u z e voor een traditio­

nele dan wel nieuwe decoratie per v e r d i e p i n g .

In 1550-1551 laten de Oudezijds Huiszittenmeesters een turfpakhuis optrek­

ken tussen de Nes en de Oudezijds Voorburgwal, destijds ιιn van de grootste g e b o u w e n van de stad. In dit al g e n o e m d e g e b o u w zijn de sleutelstukken van het houtskelet versierd met het kroonlijstprofiel, de uitholling aan de zijkant is gebleven m a a r het traditionele roosje is v e r d w e n e n ; de korbelen zijn nog van het traditionele, uitgeholde type. De kroonlijstprofie­

len van het in de periode 1546-1550 gedateerde ' h o u t e n h u i s ' Zeedijk 1 ontberen echter iedere verwijzing naar de traditio­

nele v o r m e n .

Het oorspronkelijke w o o n h u i s Oudezijds Ach­

terburgwal 7 8 is in de t w e e d e helft van de achttiende e e u w ingrijpend v e r b o u w d tot pakhuis, waarbij het s a m e n g e s t e l d e eiken houtskelet uit de t w e e d e helft van de zestiende e e u w vrijwel geheel intact bleef. O p de t w e e d e verdieping zijn de z w a n e n h a l s k o r b c l e n uit die tijd nog a a n w e z i g , met een kroon­

lijstprofiel boven en onder. De sleutelstukken o p beide ver­

diepingen zijn stuk voor stuk versierd met een vlak a c a n t h u s ­ bladreliλf (afb. 12. links). E r is ιιn o p m e r k e l i j k e u i t z o n d e ­ ring; een korte balksleutel waarin het g e k r o o n d e stadswapen is g e s n e d e n , geflankeerd d o o r twee s c h i l d d r a g e n d e leeuwen

Afb. 13. Oudezijds Voorburgwal 78. Amsterdam. Korte balksleutel met hei wapen van Amsterdam, lussen 1555-1583 (foto Han van Gooi. BMA)

tegen de a c h t e r g r o n d van een r e n a i s s a n c e c a r t o u c h e (afb.

1 3 ) .

T w e e rijk gesneden e i k e n h o u t e n korbelen met b i j b e h o r e n d e s l e u t e l s t u k k e n uit het huis H a s s e l a a r s s t e e g 3 w o r d e n sinds 1911 b e w a a r d in de c o l l e c t i e van het R i j k s m u s e u m .

De v o r m g e v i n g van de o p stilistische g r o n d e n tussen 1560 en

1570 g e d a t e e r d e z w a n e n h a l s k o r b e l e n toont een g r o t e over­

e e n k o m s t met de later te behandelen korbelen uit het achter­

huis van Warmoesstraat 145 (afb. 14). Net als daar het geval

een baldakijn. Het ene korbeel toont een man en een vrouw, e n i g s z i n s van de b e s c h o u w e r w e g g e d r a a i d , het a n d e r e een j o n g e vrouw, leunend op een pilaar die op een stapel b o e k e n rust. Mogelijk wordt hier een van de d e u g d e n , die de zeven vrije kunsten verbeelden, gepersonifieerd. Het zou ' R e t o r i c a ' of ' G r a m m a t i c a ' kunnen zijn, m a a r ook is het mogelijk dat de met b o e k e n g e a s s o c i e e r d e ' M e l a n c h o l i e ' is u i t g e b e e l d . D e voorzijde van de sleutelstukken is telkens voorzien van een g e s n e d e n v r o u w e n k o p j e binnen b e s l a g - en rolwerk. H o e w e l niet duidelijk is wat de figuren v o o r s t e l l e n , en b o v e n d i e n

Afb. 14. Hasselaarsteeg 3, Amsterdam (collectie Rijksmuseum), twee korbeelstellen. 1560-1570 (foto collectie BMA)

slechts twee e x e m p l a r e n van een grotere reeks bewaard zijn.

lijkt een klassieke inspiratie wat de v o r m g e v i n g betreft over­

duidelijk. Dat is eveneens het geval bij drie korbelen uit een v e r d e r o n b e k e n d huis a a n de M a n d e m a k e r s s t e e g . o o k bewaard in de collectie van het R i j k s m u s e u m .

Tegen de kor­

belen staan klassiek g e k l e d e figuren, twee v r o u w e n en een m a n o p e e n a c a n t h u s b l a d , ieder met een hoorn d e s over- vloeds. Z o n d e r twijfel zijn a l l e g o r i s c h e figuren uitgebeeld, m a a r d o o r een gebrek aan context en het ontbreken van enig inzicht in het overige deel van de reeks, is weinig m e e r te zeggen o v e r de betekenis. Uit dezelfde periode bleef een kor- beel bewaard met een gehurkte sater, de verbeelding van Wel­

lust, in de collectie van het voormalige Koninklijk Oudheid­

kundig G e n o o t s c h a p (afb. 15. l i n k s ) .

In een zandstenen c o n ­ sole in het Wijnkopersgildehuis. Koestraat 10-12 is e v e n e e n s een sater tussen rolwerk a f g e b e e l d .

Verschillende connota­

ties worden verenigd in een rijk gesneden zwanenhalskorbeel uit een huis aan de Warmoesstraat, in 1928 gesloopt voor de b o u w van de Effectenbeurs (afb. 15, r e c h t s ) . Een klassiek g e k l e d e v r o u w berijdt hierop de e e n h o o r n , waarbij zij een groot schild en een zuil meedraagt. O n d e r de eenhoorn wordt een C u p i d o vertrapt. Staan de zuil en het schild voor Kracht en Standvastigheid (Fortitudo). de eenhoorn verbeeldt door­

gaans Kuisheid. Kracht en Kuisheid komen echter ook samen tot u i t d r u k k i n g in het schild, dat e v e n e e n s met K u i s h e i d wordt geassocieerd omdat met het schild de op Diana gerichte liefdespijlen van A m o r (Cupido) werden afgeweerd.

Het huis Oudezijds Voorburgwal 105 bevat nog een compleet h o u t s k e l e t uit het laatste kwart van de zestiende eeuw. Ter hoogte van de bel-etage is het skelet ontdaan van de korbelen.

De deels b e w a a r d e sleutelstukken daarentegen bevatten aan de onderzijde een rozet gevat in beslagwerk. De voorzijden tonen g e s n e d e n e n g e l e n k o p j e s op rolwerk (afb. 16). O p de eerste verdieping zijn de zwanenhalskorbelen prachtig afge­

werkt met beslagwerk en een acanthusblad. De bijbehorende sleutelstukken zijn aan de onderzijde w e l i s w a a r vlak, m a a r hebben aan de uiteinden rolwerk op een acanthusblad (afb.

Ajb. 17. Oudezijds Voorburgwal 105, Amsterdam. Een van de

zwanenhalskorbelen op de eerste verdieping, XVId. Het korbeel bleef aan de rechter zijde onafgewerkt omdat hier oorspronkelijk een wand was gesitueerd (foto BMA)

Ajb. 15. Twee voorbeelden van verdwenen zestiende-eeuwse korbelen uit Amsterdam: een gehurkte sater uit de collectie van het K.O.G. (links) en rechts een eenhoorn die Amor vertrapt uit een in 1928 gesloopt huis in de Warmoesstraat (foto 's stadsarchief Amsterdam)

Afb. 16. Oudezijds Voorburgwal 105. Amsterdam. Detail van een van de sleutelstukken op de beletage. XVId (foto BMA)

Ajb. 18. Warmoesstraat 42 flinks) en Sint Annenstraat 12 (rechts).

Amsterdam. Zwanenhalskorbelen met respectievelijk gesneden beslagwerk, 1570-1575 en geschilderd beslagwerk. 1565 (tekening auteur, deels naar documentatie van A. Teesing en P. Manuhutu)

Afb. 19. Oudezijds Voorburgwal 57, Amsterdam. Korbeel met renaissance houtsnijwerk. 1570-1575, eerste verdieping (foto Vereniging Hendrick de Keyser)

17). De zwanenhalzen o p de b e g a n e grond van het grote, tus­

sen 1570 en 1575 g e b o u w d e huis Warmoesstraat 42 zijn voor­

zien van d i a m a n t k o p p e n , s c h a k e l s , rozetten en c a n n e l u r e s (afb. 12, r e c h t s ) .

De zijkanten zijn versierd met g e s n e d e n b e s l a g w e r k . wat d o e t d e n k e n a a n de vrijwel e v e n o u d e (1565). maar geschilderde variant in het huis Sint Annenstraat

12 (afb. 18).

Een recent herontdekt hol korbeel op de eerste verdieping van het huis Oudezijds Voorburgwal 57 is zowel aan de voor- als zijkant van g e s n e d e n b e s l a g w e r k voorzien (afb. 19). Hoewel de precieze b o u w g e s c h i e d e n i s van het huis nog niet vast staat, m o e t d e d a t e r i n g van dit korbeel rond 1570-1575 worden g e z o c h t .

Het huis werd g e b o u w d d o o r k o o p m a n Jan Jelisz Valckenier ( 1 5 2 2 - 1 5 9 2 ) , die na een ver­

blijf in N o o r w e g e n het perceel al v o o r 1557 in bezit h a d .

Een k o o p m a n s h u i s a a n de W a r m o e s s t r a a t

Vaak blijft onze kennis over de zestiende-eeuwse interieuraf­

werking beperkt tot een collectie van losse fragmenten. Een enkele keer blijken de puzzelstukjes een vrij compleet beeld op te leveren, zoals bij de interieurafwerking van het huis ' d e Gulden C l o c k \ Warmoesstraat 145, een van de rijkste huizen van de zestiende-eeuwse s t a d .

Het was een groot, hoog han­

delshuis met een deels boven straatniveau gelegen kelder. Bij de b o u w omstreeks 1560 kreeg het weliswaar bakstenen zij­

muren, maar werd de draagconstructie zoals gebruikelijk in A m s t e r d a m uitgevoerd als een zwaar h o u t s k e l e t .

De achter­

gevel werd opgetrokken in baksteen, terwijl de voorgevel o p traditionele wijze nog in hout werd g e b o u w d . Direct bij de b o u w v e r s c h e e n er achter het huis een a c h t e r h u i s , met het hoofdhuis verbonden via een nu verdwenen galerij. De bel­

etage van het h o o f d h u i s bestond uit ιιn grote r u i m t e , een representatieve zaal die zich uitstrekte van voor- tot achterge­

vel. A a n de achterzijde bevond zich tegen de linker zijmuur een grote schouw, waarvan nu nog slechts de afdruk zichtbaar is. D e zaal w e r d alleen d o o r b r o k e n d o o r e e n niet m e e r b e s t a a n d e t r a p . h a l v e r w e g e tegen de a n d e r e z i j m u u r (afb.

2 0 ) .

Deze niet meer bestaande, ruime spiltrap was o p e n g e ­ werkt om de ruimte niet te veel o p te delen e n op de eerste verdieping met beschot o m t i m m e r d . De afdrukken van deze w a n d e n en die van de a a n s l u i t e n d e s c h e i d i n g s w a n d tussen een voor- en achterkamer zijn nog steeds in de vloer en het plafond af te lezen. Ook de ruimtes o p de verdieping hadden een representatieve functie, gelet op de fraaie afwerking van de eikenhouten moer- en kinderbalken, zorgvuldig afgedicht met eikenhouten spreidsel. Beide vertrekken beschikten over een grote s c h o u w tegen de linker zijmuur. Van de oorspron­

kelijke zwanenhalskorbelen o p deze verdieping is er slechts ιιn b e w a a r d g e b l e v e n . De v e r t r e k k e n d e d e n v e r m o e d e l i j k dienst als w o o n - en slaapvertrekken, functies die in die tijd nog gecombineerd werden. Gaan we via de spiltrap nog een verdieping hoger, dan k o m e n w e in e e n wat gedrukte r u i m t e , die duidelijk niet v o o r r e p r e s e n t a t i e v e d o e l e i n d e n bestemd was. Opvallend voor deze opslagverdieping zijn de onversier­

de holle korbelen en luikvensters in beide zijmuren. De nu

dichtgemetselde vensters kunnen alleen dienst hebben gedaan

hoofdhuis achterhuis

Aft). 20. Warmoesstraat 145. Amsterdam. Overzichtstekening van het hoofdhuis, galerij oftassenlid en achterhuis; plattegrond en langsdoorsnede. De plaats van de korbelen in het voorhuis is aangeduid met A t/m K; die van het achterhuis met 1 t/m 8 (tekening auteur naar een opmeting van M. Bimmel, BA AC s-Hertogenbosch)

in de periode dat de buurhuizen nog aanzienlijk lager waren e n W a r m o e s s t r a a t 145 d u s ver b o v e n zijn b u r e n uitstak.

Boven deze v e r d i e p i n g b e v o n d e n zich in de k a p nog t w e e o p s l a g z o l d e r s , die tot in d e z e tijd c o m p l e e t b e w a a r d zijn gebleven.

Wapens en deugden

Tot 1905 w a s de zaal o p de bel-etage van dit huis versierd m e t uitzonderlijk rijk g e s n e d e n s l e u t e l s t u k k e n en z w a n e n ­ halskorbelen. D e z e e l e m e n t e n maakten w e l i s w a a r construc­

tief onderdeel uit van het houtskelet, m a a r werden hier toch uitgezaagd en door de toenmalige eigenaar van het huis, h e t Bestuur van de Vereniging voor de Effectenhandel, aan het R i j k s m u s e u m geschonken. Enkele jaren ervoor w a s het rijke houtsnijwerk al o p g e m e r k t door de architecten G. van Arkel en A.W. Weissman. Zij namen het op in hun publicatie Noord- Hollandsche Oudheden en beeldden vier korbeelstellen af.

Deze publicatie zal hebben bijgedragen aan de verhuizing van

de korbelen naar het Rijksmuseum tijdens de verbouwing. De collectie o m v a t in totaal tien korbelen met sleutelstukken uit het voorhuis, waarvan er momenteel enkele zijn o p g e n o m e n in de vaste opstelling van het A m s t e r d a m s Historisch M u s e ­ u m .

Vijf van de korbelen bevatten mascarons van engelen, leeu­

wen en r a m m e n , met daaronder wapenschilden op acanthus­

bladeren. De gekroonde wapens zijn in willekeurige volgorde dat van de koning van Spanje (Karei V) met de ketting van het Gulden Vlies; het door twee leeuwen geflankeerde wapen van A m s t e r d a m m e t de drie andreaskruisen; het wapen van Polen; het wapen van koning Hendrik IV van Frankrijk met de drie lelies en het door twee leeuwen o p g e h o u d e n wapen van d e stad D a n z i g ( G d a n s k ) . Vermoedelijk w a r e n er oor­

spronkelijk nog drie korbelen met w a p e n s , m a a r deze zijn bij een vroegere v e r b o u w i n g verdwenen. Behalve de w a p e n s is er een reeks korbelen met vrouwenfiguren die deugden uit­

beelden. De in klassieke kleding gehulde vrouwenfiguren zijn

geplaatst o p rolwerk met acanthusbladeren en staan onder een

Afb. 21. Warmoesstraat 145. Amsterdam (collectie Rijksmuseum). De tien bewaard gebleven korbelen uit de zaal in het voorhuis. Bovenste rij. van links naar rechts: het wapen van Polen, het wapen van Karei Vals koning van Spanje, hel wapen van de Franse koning Hendrik IV van Bourbon, hel wapen van Amsterdam en het wapen van Donzig. Onder de deugden, van links naar rechts: Waarheid, Rechtvaardigheid, Liefde. Geloof en Standvastigheid

baldakijn. Ook hiervan waren er vermoedelijk zeven of acht, w a a r v a n er nu vijf resteren. De uitgebeelde d e u g d e n op de b e w a a r d e korbelen zijn d e R e c h t v a a r d i g h e i d (Iustitia) met opgeheven zwaard en w e e g s c h a a l ; de Waarheid (Veritas) met een zon of w e r e l d b o l ; de Liefde (Charitas) met drie kleine k i n d e r e n ; het Geloof (Fides) met een kruis en kelk en de Standvastigheid (Fortitudo). steunend op een zuil (afb. 21).

Uit foto's g e n o m e n v o o r de verwijdering in 1 9 0 5 . is op te maken dat de korbelen met de wapenschilden aan de ene zijde van de zaal waren geplaatst en de deugden er tegenover. Of de betreffende deugden ook een regelrechte verwijzing waren naar de persoon of instantie die er recht tegenover was uitge­

beeld, is niet meer na te g a a n . o m d a t de exacte plaats van de wapens niet bekend is. Samen met de zorgvuldig afgewerkte, van het fijnste e i k e n h o u t v e r v a a r d i g d e h o u t s k e l e t , de met spreidsel afgewerkte moer- en kinderbinten en de o n g e t w i j ­ feld prachtige schouw, moeten deze fraai gesneden korbelen deel hebben uitgemaakt van een belangrijke ruimte.

Zeven Keurvorsten en een Keizer

Alsof de l u x u e u z e u i t m o n s t e r i n g van het h o o f d h u i s moest worden overtroffen, werd ook het houtskelet van het achter­

huis versierd met acht rijk g e s n e d e n korbeelstellen. Uitge­

beeld is het door Paus Innocentius III in 1198 ingestelde col­

lege van geestelijke en wereldlijke Duitse vorsten, dat verant­

woordelijk was voor het kiezen van de keizer van het Heilige R o o m s e Rijk. De drie geestelijke keurvorsten zijn de aartsbis­

schop van M a i n z , de aartsbisschop van Keulen en de aartsbis­

schop van Trier. De vier wereldlijke keurvorsten zijn de palts­

graaf aan de Rijn, de hertog van Saksen, de m a r k g r a a f van Brandenburg en de koning van B o h e m e n . De zeven keurvor­

sten staan o p r o l w e r k , o n d e r een t e n t v o r m i g baldakijn. De geestelijke vorsten zijn duidelijk herkenbaar aan de mijters die zij dragen, terwijl de overige vorsten gekroond zijn uitge­

beeld (afb. 22). In de voorzijde van de sleutelstukken zijn de

desbetreffende persoonlijke wapens van de weergegeven per-

Afb. 22. Warmoesstraat 145. Amsterdam (collectie Rijksmuseum). Twee van de acht bewaard gebleven korbelen uit het achterhuis. 1550-1560.

Links met mijter een van de geestelijke keurvorsten: rechts met kroon een van de wereldlijke keurvorsten (foto archief BMA)

sonen a a n g e b r a c h t .

Het is vooralsnog niet mogelijk om alle h e e r s e r s te identificeren, m a a r het achtste korbeel geeft de R o o m s keizer zelf weer, zittend onder een baldakijn, met kei­

zerskroon, scepter en rijksappel. Afgaand op de d o o r dendro- c h r o n o l o g i s c h o n d e r z o e k v e r k r e g e n b o u w d a t u m van omstreeks 1557, is hier keizer Ferdinand I uitgebeeld. Deze vroegere k o n i n g van B o h e m e n , zoon van Philips de S c h o n e en j o n g e r e broer van Karei V, werd al in 1531 door de keur­

vorsten tot R o o m s koning gekozen en als opvolger van Karei V a a n g e w e z e n . N a diens troonsafstand in 1556 regeerde Fer­

dinand I tot 1564 als keizer (afb. 23).

Het is niet bekend waarom de zestiende-eeuwse eigenaar nu juist deze historische figuren of hun wapens heeft laten aan­

brengen. Heeft dit iets te maken met zijn handelscontacten?

H o e moeten we dit zien in relatie tot de wapens die zijn aange­

bracht in het hoofdhuis? Een zekere Evert Horswinkel werd in 1556 eigenaar van het huis en b e w o o n d e het tot 1 5 9 1 .

Daar­

mee is hij verantwoordelijk voor de bouw van het huis en de aankleding.

Horswinkel, gehuwd in een familie van lakenko- pers en schepenen, de Benninghs, was zeker niet onbemiddeld of onbelangrijk want in 1571 was hij pachter van de import op wijnen en bieren in de stad en mocht hij hierover belasting innen.

Hierin zouden we een verklaring kunnen vinden voor de aanwezigheid van het wapen van de Franse koning - de wijnhandel richtte zich geheel op de Franse kust - en wellicht voor het wapen van Danzig, omdat de handel in bier voorna­

melijk op de Oostzee was gericht.

Het is mogelijk dat Hors­

winkel, over wie niet veel bekend is, oorspronkelijk afkomstig was uit het Oostzeegebied. In de tweede helft van de zestiende

Afb. 23. Warmoesstraat 145, Amsterdam. Detail van een foto uit 1902.

waarin het zestiende-eeuwse korbeelstel met sleutelstuk nog in situ aanwezig was in het achterhuis. Afgebeeld is de tronende keizer, met zijn wapenschild (onherkenbaar) aan de voorzijde van het sleutelstuk (foto archief BMA)

e e u w vestigde een aantal kooplieden uit het O o s t z e e g e b i e d , met name uit Danzig, zich permanent in Amsterdam en trouw­

de vaak in aanzienlijke families.

Horswinkels relatie met de koning van Spanje en met de Duitse keurvorsten en keizer blijft vooralsnog duister. Mogelijk bekleedde hij namens het Keizerrijk in Amsterdam een speciale functie, bijvoorbeeld als gezant, en legde hij met dit beeldhouwwerk zijn afkomst uit een van de vrije rijkssteden vast.

Een vroeg casettenplafond

Was er in het voorhuis van Warmoesstraat 145 op de bel-eta- ge sprake van een samengestelde balklaag met moer- en kin­

derbalken, in het achterhuis bleek een enkelvoudige balklaag te zijn. Deze w a s van meet af aan voorzien van een uiterst z e l d z a m e , verfijnde betimmering die aanvankelijk zelfs d o o r kenners voor n e g e n t i e n d e - e e u w s werd aangezien. Tussen de balken was in drie velden een bijzonder gedetailleerd casset- tenplafond a a n g e b r a c h t in een g e o m e t r i s c h patroon met in d i e p t e v e r s p r i n g e n d e v e l d e n , g e p r o f i l e e r d e lijsten e n e e n omsluitende tandlijst met kleine ojiefconsoles (afb. 24). Een recent u i t g e v o e r d d e n d r o c h r o n o l o g i s c h o n d e r z o e k l e v e r d e v o o r t w e e e i k e n h o u t e n lijsten een b e t r o u w b a r e datering o p van omstreeks 1557 voor de vervaardiging van het cassetten- p l a f o n d .

De geraffineerde wijze w a a r o p het plafond w a s geconstrueerd, met m i n i e m e toognageltjes. verhulde verbin­

dingen en een dun fineer van essenhout in de velden, getuigt

van het grote v a k m a n s c h a p van de timmerlieden van de z e s ­

tiende e e u w (afb. 2 5 ) .

Ajb. 24. Warmoesstraat 145, Amsterdam. Detail van bet bewaarde middendeel van het zestiende-eeuwse cassetteplafond in het achterhuis (foto BMA)

Van dit cassettenplatbnd was alleen het middelste van de drie velden geheel bewaard gebleven, zij het in een door brand en lekkage sterk aangetaste toestand. Hierin was een grote ope- ning voor de schoorsteen van de stookplaats opgenomen, die in de negentiende e e u w aanzienlijk was verkleind en ingevuld met een imitatiebetimmering in de trant van de rest van het plafond. In het derde veld bleef alleen een deel van de omslui- tende lijsten met de daarboven zittende drager intact. Aan de hand van de hierin zichtbare pengaten voor de overige dragers, kon worden opgemaakt dat dit veld dezelfde opzet had als het middelste. Het eerste veld was echter geheel anders ingevuld.

Hierin was namelijk vanaf het begin een tussenbalk aanwezig.

De tussenbalk was netjes o m t i m m e r d . net als de overige moer- balken. maar de aansluiting op de verdwenen velden bood te weinig houvast om het patroon daarvan te reconstrueren. Wel is op foto's uit 1902 zichtbaar dat de tandlijst die de andere balkvakken omlijst, oorspronkelijk ook langs de tussenbalk heeft gelopen. Z o ontstaat een vrij compleet beeld van hoe dit bijzondere plafond er uit moet hebben gezien.

Opmerkelijk is ook de vaststelling dat de wandafwerking in het achterhuis heel anders moet zijn geweest dan in het voor- huis. Was d e m u u r in het v o o r h u i s o o r s p r o n k e l i j k strak gepleisterd, tot tegen de muurstijlen, in het achterhuis ontbrak een zorgvuldige afwerking. De wanden waren in de zestiende e e u w slechts ruw afgewerkt, wat wijst o p een oorspronkelijke w a n d b e s p a n n i n g of een h a n g e n d e stoffering van de ruimte.

Het w a s een l u x u e u s g e d e c o r e e r d e en a a n g e k l e d e kamer, w a a r v a n de functie in het huis e v e n w e l nog onduidelijk is.

Het plafond herinnert aan de grootse plafonds die te zien zijn

op de prenten van Pieter C o e c k e van Aelst en de perspectief- schilderijen van Hans Vredeman de V r i e s .

' K o o p m a n s r e n a i s s a n c e '

De o n t d e k k i n g van het vroege houten plafond, in zijn soort wellicht het oudst bekende in Nederland, is van wezenlijk belang voor de bouw- en architectuurhistorie. Het is aanleiding om de datering van vergelijkbare plafonds, nu nog voorname- lijk in de zeventiende eeuw geplaatst, opnieuw onder de loep te nemen. O o k voor A m s t e r d a m is het een belangrijke ontdek- king, vooral omdat er uit de zestiende eeuw zo weinig bekend is over eventuele decoratieprogramma's in handelswoonhuizen.

Bovendien starten veel recent gepubliceerde overzichten van de ontwikkeling van het Nederlandse interieur pas rond 1600.

met het begin van de Gouden E e u w .

Wat daaraan vooraf gaat blijft voorlopig stiefmoederlijk behandeld.

Aan dit voorlopig overzicht van zestiende-eeuwse interieur-

d e c o r a t i e s in A m s t e r d a m kunnen e n i g e c o n c l u s i e s w o r d e n

verbonden. Het is duidelijk dat vanaf het midden van de zes-

tiende e e u w op grote schaal n i e u w e , o p de klassieke b o u w -

kunst geïnspireerde v o r m e n opduiken in A m s t e r d a m . Het lijkt

er sterk o p dat deze o p k o m s t van r e n a i s s a n c e v o r m e n gelijk

opgaat met de snelle e c o n o m i s c h e o p m a r s van de stad in deze

p e r i o d e . Niet alleen de h a n d e l s r e l a t i e s en de r o n d r e i z e n d e

kooplieden, m a a r zeker ook de komst van vele immigranten

en vluchtelingen hadden hun weerslag op de verspreiding. De

drang van g e f o r t u n e e r d e k o o p l i e d e n om hun v e r m o g e n tot

uitdrukking te laten komen in het woonhuisinterieur heeft in

Afb. 25. Warmoesstraat 145, Amsterdam. Documentatie tekening (onderaanzicht) van het deels bewaard gebleven cassetteplafond in het achterhuis. De stookplaatsraveling werd in de negentiende eeuw verkleind, waartoe de betimmering werd bijgemaakt (tekening auteur naar opmeting van Dik de Roon (BMA) en auteur)

b e l a n g r i j k e m a t e b i j g e d r a g e n aan de o n t w i k k e l i n g van de nieuwe v o r m e n . In dit licht m a g de invloed van de Zuidelijke N e d e r l a n d e n - met name van A n t w e r p e n - maar ook van het noorden van Duitsland en het Oostzeegebied op de Amster- d a m s e v o r m o n t w i k k e l i n g niet worden o n d e r s c h a t .

Wat betreft de v o r m g e v i n g valt op dat vele klassieke architec- t u u r v o r m e n in houtsnijwerk worden geïntroduceerd. Z o wor- den z w a n e n h a l s k o r b e l e n en sleutelstukken gesierd door acan- thusbladeren met rolwerk, b e s l a g w e r k . c a r t o u c h e s , d i a m a n t - k o p p e n , e t c , terwijl v o o r d e p r o f i l e r i n g e n w o r d t t e r u g - gegrepen o p de kroonlijst van het klassieke hoofdgestel. O o k in g e s c h i l d e r d e vorm zien we vele klassieke vormen terug als beslagwerk, m e d a i l l o n s , m a s c a r o n s , c a r t o u c h e s , banderollen, d i a m a n t k o p p e n , arabesken en s c h a k e l m o t i e v e n . De figuratie- ve decoratie van de korbelen heeft z o n d e r uitzondering een allegorische achtergrond. De klassieke t h e m a ' s zijn v o r m g e - g e v e n met figuren in klassieke kleding en poses, vaak d e u g -

den uitbeeldend en voorzien van klassieke attributen als cor- nucopia. De nieuw vergaarde rijkdom, m a a r ook wel de her- k o m s t of de ' b a g a g e ' e n b e r e i s d h e i d van d e k o o p m a n mochten gezien worden. Dat uitte zich voor een deel in het woonhuisinterieur. Veel daarvan is in de loop der tijd verloren g e g a a n , maar o n d e r meer d o o r de bijna o n v e r w o e s t b a r e hout- skeletten bleef ook het nodige bewaard.

Het b o u w - en architectuurhistorisch o n d e r z o e k zoals dat in

het kader van haar beheertaken d o o r B M A wordt uitgevoerd,

is er o p gericht de vroege, ' h o u t e n ' huizen van A m s t e r d a m

verder te d o c u m e n t e r e n , te bestuderen en te p u b l i c e r e n .

D e

e n o r m e o m v a n g van de A m s t e r d a m s e huizenvoorraad en de

recente v o n d s t e n g e v e n de z e k e r h e i d dat de naar s c h a t t i n g

1200 bewaarde houtskeletten van vóór 1600 nog veel g e h e i -

m e n bewaren en dat er nog veel te o n t d e k k e n en te leren is

over de A m s t e r d a m s e ' K o o p m a n s r e n a i s s a n c e ' .

Afb. 26. Warmoesstraat 145. Amsterdam (collectie Rijksmuseum). Een van de korbelen uit de grote zaal in het voorhuis. 1550-1560 (foto archief BMA)

Noten

1 H. Kaptein. 'Poon van Holland. De economische ontwikkeling 1200- 1578'. in: M. Carasso-Kok (red.). Geschiedenis van Amsterdam tot 1578. Een stad uit het niets, Amsterdam 2004. 159-171.

: Dirck Jacobsz. Portret van Pompeius Occo (1483-1537). 1531. Olie­

verf op paneel, afmetingen 66 x 54 cm. Objectnummer SK-A-3924.

3 Deze bijdrage is mede gebaseerd op de volgende publicaties: R. Glau- demans. 'Korbelen en beslagwerk: Een nieuwe start voor bouwhisto­

risch onderzoek in Amsterdam', in: J. Gawronski e.a. (red.), Amster­

dam Monumenten & Archeologie I. Amsterdam 2002. 28-45; R. Glau- d e m a n s en J. Veerkamp. ' B o v e n en onder de grond: het Blauwlakenblok'. in: MAgazine 1 (2002). 2-12; R. Glaudemans en J.

Smit. 'De houten stad: Het lange leven van het Amsterdamse houtske­

let', in: J. Gawronski e.a. (red.). Amsterdam Monumenten & Archeolo­

gie 2. Amsterdam 2003, 25-39; R. Glaudemans. '"Welgetimmert"

wonen in de Warmoesstraat: Het oudste cassettenplafond van Neder­

land ontdekt?', in: J. Gawronski e.a. (red.). Amsterdam Monumenten

& Archeologie 5. Amsterdam 2006. 128-137. Met dank aan Freek Schmidt. Petra Maclot. Eloy Koldeweij en Dirk de Vries.

4 Zie: B. Speet, 'Verstening, verdichting en vergroting', in: : M. Caras­

so-Kok 2004. 21-61. Zie tevens: D. de Roon, 'Dan maar de lucht in;

Verhogingen van Amsterdamse woonhuizen', in: J. Gawronski e.a.

(red.). Amsterdam Monumenten & Archeologie 3. Amsterdam 2004.

35-43.

5 J.G. Kam. Waar was dat huis in de Warmoesstraat. Amsterdam 1968.

6 H.J. Zantkuijl. 'De middeleeuwse huizen op het Begijnhof', in: De Lamp. nr. 78. maart 1983. 1-8. De schildering toont duidelijke stilisti­

sche overeenkomsten met de beschildering van de houten gewelven in de kort na 1500 tot stand gekomen Huiszittenkapel in de Oude kerk.

Zie: H. Janse, De Oude Kerk te Amsterdam. Bouwgeschiedenis en res­

tauratie. Zwolle/Zeist 2004. 177-179. Opmerkelijk is dat enkele van de tekstbanden later aan de schildering zijn toegevoegd. Weer later, mogelijk na de Alteratie, werden de tekstbanden "gecensureerd" door ze wit over te schilderen. Tijdens de restauratie werden op balklagen in het huis ook witte rankenschilderingen op een blauw fond aange­

troffen.

7 J.E. Elias. De Vroedschap van Amsterdam 1578-1795. Haarlem 1903.

227.

x Glaudemans 2002. 40-41 en Elias 1903. 227-228.

9 Pandsdossier Bureau Monumenten & Archeologie, verslag van het bouwhistorisch onderzoek door Dick van der Horst en Peter Manuhutu (1999). De verblijfplaats van de tegels is onbekend. Er is weinig of niets bekend van de plaats van dit soort tableaus in het huis. Ook in Antwerpen, waar veel tableaus in de plateelindustrie werden geprodu­

ceerd, ontbreekt deze context. Zie P. Maclot. 'Betegeling als decora­

tieve wandafwerking in het Antwerpse burgerinterieur omstreeks 1585'. in: P. Maclot en E. Warmenbol (red.). Rijke vorm en bonte kleur in 't Antwerps burgerinterieur omstreeks 1585. Antwerpen 1985, 4 5 - 47. Tot de vroegste gedocumenteerde tegels uit Holland behoren enke­

le majolicategels met uitgebeelde dieren uit een verder onbekend pand in de Warmoesstraat. J. Pluis. De Nederlandse tegel: decors en bena­

mingen 1570-1930. Leiden 1997. 107. 114, afb. 3. De relatief kwets­

bare majolicategels waren eigenlijk niet geschikt als vloerbedekking.

Uit archeologische context zijn in Amsterdam slechts twee van derge­

lijke vloertegels bekend. Zie: J. Gawronski en J. Veerkamp. 'Plavui-

zen. Amsterdamse vloeren archeologisch bekeken', in: J. Gawronski e.a. (red.), Amsterdam Monumenten & Archeologie 4. Amsterdam 2005. 121-131.

1 0 Door de totaal afwijkende bewaringstoesiand van de Amsterdamse huizen is het moeilijk om het voorkomen van wandvullende. figuratie­

ve schilderingen te vergelijken met andere steden, bijvoorbeeld met Antwerpen. Hier werden tientallen schilderingen, waaronder perspec­

tief- en architectuurschilderingen in zestiende-eeuwse woonhuizen aangetroffen en gedocumenteerd. Zie hiervoor: P. Maclot. 'De decora­

tieve afwerking der wanden in het Antwerpse burgerinterieur omstreeks 1585'. in: Maclot en Warmenbol 1985. 31-40.

1 1 Het fragment is een gift van dhr. Schoonekamp. restaurator te Amster­

dam: hij viste de brokstukken circa 25 jaar geleden uit een afvalcontai­

ner en conserveerde later de schildering.

1 2 De gevel van het laatzestiende-eeuwse huis werd in de zeventiende eeuw aan de buitenzijde gemoderniseerd.

| ! Glaudemans 2002. 28-45. aldaar 4 1 .

1 4 Sjabloonschilderingen zijn voor die tijd vooral bekend van de laatgoti­

sche randschilderingen op de houten gewelven van de middeleeuwse kerken en kapellen in Amsterdam, zie onder meer Janse 2004. 170- 173. 189.

1 3 Dendrochronologisch onderzoek D.J. de Vries. De samengestelde balklaag van het voorhuis werd gedateerd in 1616.

1 6 Geschilderde medaillons waren ook toegepast in het midden-zestien- de-eeuwse casettenplafond van het in 1952 gesloopte 'Palazzo Ducci' aan de Huidevettersstraat in Antwerpen. P. Maclot en S. Grieten. 'Het renaissance-interieur van palazzo Ducci: Flirt van een Italiaans ban­

kier met keizer Karei', in: S. Grieten (red.). Vreemd gebouwd. Wester­

se en niet-westerse elementen in onze architectuur, Antwerpen 2002.

61-92.

1 7 Zie noot 44.

1 5 J. Baart en A.Teesing, 'Demontage van het oudste huis. Renaissance in de Sint Annenstraat'. in: Ons Amsterdam 46(1994). 3. 75-79: Teesing 1992. 29.

" A. Teesing. Van Solderingen ende haren vercieringen: De ontwikke­

ling van de renaissancistische vormentaal in de interieurafwerking en architectuur in de tweede helft van de zestiende eeuw aan de hand van een onderzoek naar Sint Annenstraat 12 te Amsterdam (afstudeerscrip­

tie architectuurgeschiedenis Rijksuniversiteit Groningen] 1992. Het plafond werd onder regie van BMA gedocumenteerd door Annemiek Teesing en Peter Manuhutu. Zie tevens: Walther Schoonenberg. 'Pla­

fondschilderingen II. Sint Annenstraat 12. De Gulden Trip (1565)'. in:

Binnenstad januari 1998. 20-21.

:" R. Glaudemans. ' Z o goed als oud. Monumenten tussen kunst en kitsch", in: V. van Rossem en M. Bakker (red.). Amsterdam maakt geschiedenis. Vijftig jaar op zoek naar de genius loei. Amsterdam 2004. 104-129.

2 1 Het is niet bekend of (een deel van) de beschildering in het huis bewaard is gebleven.

Glaudemans 2002, 44-45.

2 3 A. van Drunen en R. Glaudemans. 'Metamorfose van een huizenblok.

Bouwhistorisch onderzoek van de huizen op de hoek van de Hintha­

merstraat en de Torenstraat', in: H.W. Boekwijt en H.L. Janssen (red.).

Bouwen en Wonen in de schaduw van de Sint Jan [Kroniek bouwhisto­

risch en archeologisch onderzoek]. 's-Hertogenbosch 1997. 163-199 en J.C. bakker. 'Een zestiende eeuws plafondbehang te Middelburg".

in: Monumenten januari 1986. 4-8. Zie tevens: LM. Breedveldt Boer, Plafonds in Nederland 1300-1800 RV bijdrage 12. Zeist/'s-Gravenha- ge 1991.38-40.

2 4 P. Maclot. 'De decoratieve plafondafwerking in het Antwerpse burger­

huis omstreeks 1585'. in: Maclot en Warmenbol 1985. 6 5 - 7 8 : P.

Maclot. 'Schabloonversierd plafond in het achterhuis van 't Steenken', in: Bulletin van de Antwerpse Vereniging voor Bodem- en Grotonder- zoek 1982. nr. 5-6. 75-77: P. Maclot. 'Schabloonversierde kinderbalk­

jes in 't Paradijs. Torfbrug 10'. in: Bulletin AVBG 1985. nr. 1. 19-22.

2 ? Breedveldt Boer 1991. 39.

-'' Zie bijvoorbeeld de uitzonderlijk rijk beschilderde plafonds in het huis Nieuwe Doelenstraat 16 in Amsterdam (1630-1635). De ornamenten zijn hierbij ontleend aan de prenten van Cornelis Bos (circa 1550).

Paul Spies e.a. Het grachtenboek II. Den Haag/Amsterdam 1992, 6 3 - 65. Zie ook: Breedveldt Boer 1991, 34-35.

2 7 Glaudemans en Smit 2003. 25-39.

: k In het huis Warmoesstraat 40 werd recent een houtskelet met rijk ver­

sierde peerkraalsleutelstukken (onder meer met roosjes en grote rozet aan de onderzijde) gedocumenteerd. Dendrochronologisch onderzoek B. HeuBner. Petershagen.

2 9 Houtskelethuis achter Prins Hendrikkade 35 (1531). nu opgesteld in het Z u i d e r z e e m u s e u m . Dendrochronologisch onderzoek B A A C 's-Hertogenbosch (R. Rozendaal). Zie tevens: M. van Herpen en P.

Meurs. 'De Nieuwezijds houttuinen. Bijzondere ontdekking achter Prins Hendrikkade 35 en 3 6 ' . in: Ons Amsterdam 39 (1987). 340-344;

en: D. van der Horst. 'Gotische jukconstructie naar Zuiderzeemuse­

u m ' , in: Werk in uitvoering 39(1989). nr.1. 3-5. Verder (nog ongepu­

bliceerd): houtskelet Warmoesstraat 40 (1531) en houtskelet Warmoes­

straat 38 (1538-1540). dendrochronologisch onderzoek B. HeuBner.

Petershagen.

i" Het zwanenhalskorbeel is karakteristiek voor Noord-Holland, zie bij­

voorbeeld: H. Janse, "Constructie, ondersteuning en versiering van balken en houten vloeren', in: Restauratievademecum RVblad Balk­

laag 0 1 . 1986, 7-9: H. Janse. Houten huizen. Een unieke bouwwijze in Noord-Holland. Zaltbommel 2001 [19701, 30-34. Ook uit Zuid-Hol­

land zijn enkele voorbeelden bekend, zoals in Gouda en Schoonhoven.

3 1 H.J. Zantkuijl. ' D e middeleeuwse huizen op het Begijnhof', in: De Lamp 17(1983). nr. 78. 1-8. en: H.J. Zantkuijl. "De eeuw van de ver­

beelding. De renaissance in de Amsterdamse architectuur', in: De smaak van de elite. Amsterdam in de eeuw van de beeldenstorm, Amsterdam 1986 [catalogus tentoonstelling Amsterdams Historisch Museum]. 93-108.

'2 Dat de gebinten met peerkraalsleutelstukken bij de bouw werden her­

gebruikt is niet meer vast te stellen, maar zeer goed mogelijk.

! ; H.J. Zantkuijl 1983. 1-8.

1 4 Dendrochronologisch onderzoek IB1D "s-Hertogenbosch. J.W. Bloe- mink.

'5 De bouw van het huis. en daarmee het houtskelet, kan waarschijnlijk gedateerd worden in de periode dat hier de rector van de Oudezijds School was gehuisvest en het huis eigendom was van de stad. In 1555 was het terrein gekocht door de stad. in 1583 werd het pand weer ver­

kocht aan een particulier. Verder is het opmerkelijk dat de strijkbalk aan de onderzijde is versierd met accoladeboogjes. In Amsterdam is slechts ιιn ander voorbeeld bekend van een met accoladeboogjes gedecoreerde strijkbalk. in het pand Sint Annenstraat 12 (circa 1565).

!;' Catalogus van meubelen en betimmeringen. Derde geheel herziene en