Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden
Datum 2 mei 2011
Colofon
Projectnaam Cultuurhistorische verkenning Zandwijksingel Woerden
Auteur Willem de Bruin
Datum 2 mei 2011
1. Inleiding
1.1 Stageopdracht
Vanuit mijn studie Ruimtelijke Ordening & Planologie aan de Hogeschool Utrecht loop ik stage bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Tijdens mijn stage is het de bedoeling zoveel mogelijk mee te krijgen vanuit de praktijk. Ik heb verschillende taken die tot nu toe erg leerzaam blijken. Een van mijn taken is deze cultuurhistorische verkenning naar het ontstaan en ontwikkelen van de singel rond Woerden.
1.2 Aanleiding voor het “Onderzoek singel Woerden”
De singel rond de oude vestingstad Woerden heeft een hoge cultuurhistorische waarde. In de loop der jaren is er veel gebeurd aan deze singel en heeft de singel verschillende transformaties doorgemaakt. De singel rond Woerden staat nu weer opnieuw op het punt een aanpassing te ondergaan.
De Zandwijksingel, een in het westen gelegen deel van de singel rond Woerden, is een smalle weg met een hoge verkeersdruk. Sinds de jaren zestig is de stad flink uitgebreid en is de verkeersdruk op deze weg toegenomen. Om een veilige situatie te behouden is de Zandwijksingel nu ingericht als een fietsstraat. Een straat bedoeld als fietsroute waar tevens auto’s zijn toegestaan. De huidige singel verkeert echter wel in slechte conditie. De bestaande damwand langs de Zandwijksingel is aan vervanging toe. De kwaliteit van het asfalt en de wegfundering op de Zandwijksingel verkeren in slechte staat. Bewoners klagen over de slechte fundering die zorgt voor trillingen in de woningen en mogelijk leidt tot scheurvorming of andere bouwkundige schade.
Om deze problemen te verhelpen en een goede nieuwe situatie te creëren is het voorkeursalternatief (van de gemeente Woerden) dat de nieuwe damwand op 2,65 m uit de bestaande damwand zal worden gerealiseerd. Uit onderzoek blijkt dat de huidige boombeplanting langs de Zandwijksingel een beperkte levensverwachting heeft (< 15 jr). Los daarvan is het in verband met bereikbaarheid door machines niet mogelijk om de damwand te vervangen met behoud van de huidige boombeplanting.
De aanwezige bomen moeten worden verwijderd en een deel van de monumentale singel zal met 2,65 m versmald worden om ruimte te bieden aan groeiruimte voor vervangende boombeplanting. In het geval van een dergelijke aanpassing betekent dit dat de singel, van hoge cultuurhistorische waarde, deels verloren zal gaan. De gehele singel maakt deel uit van het vestingwerk Woerden en is aangewezen als
rijksmonument.
Met de ontwikkelingen rond de Zandwijksingel is er meteen een kans ook een toekomstvisie, vanuit cultuurhistorisch oogpunt, te ontwikkelen voor de singel rond Woerden in zijn geheel. Deze toekomstvisie zal vooral gericht zijn op meer samenhang tussen de verschillende delen van de hele singel rond de binnenstad van Woerden.
1.3 Wat staat er in dit rapport?
Het studiegebied is gericht op de cultuurhistorie van de gehele singel. Met extra aandacht voor de Zandwijksingel.
Afbeelding 1.1 Ligging Zandwijksingel en cultuurhistorische objecten in Woerden (groene arcering)
2. Cultuurhistorische Beschrijving 2.1 Ontwikkelingen Woerden
Ontstaan Vestingstad Woerden
De oudste aanwijzingen van bewoning in het centrum van de stad worden gevormd door archeologische vondsten. De geschiedenis van Woerden gaat terug tot in de Romeinse tijd. Op de plaats waar nu het oude centrum ligt, bevond zich in de tijd van het Romeinse Rijk het “Castellum Laurii”. Dit was een Romeins fort dat diende als versterking van de Noordelijke grens van het Rijk. Deze Noordelijke grens, de Limes, is de grootste lineaire archeologische structuur in Europa. De grens loopt van de Donau in Roemenië tot Noord- Engeland. Woerden is ontstaan als onderdeel van deze Romeinse verdedigingslinie.
Afbeelding 2.1. Een impressie van het “Romeinse Woerden”.
Na de Romeinse tijd is er lange tijd weinig bekend over Woerden. In 1372 krijgt Woerden stadsrechten. Later, rond het jaar 1410, is het Kasteel van Woerden
gebouwd als extra grensversterking tegen het Graafschap Holland. Nu begon Woerden een duidelijke vestingstad te worden. Eind veertiende eeuw was het stratenpatroon in het oude centrum van Woerden ongeveer gelijk aan het hedendaagse stratenpatroon.
Na voortdurende verbetering aan de omwalling kreeg de stad in 1470 een ommuring met acht torens en vier poorten. Op afbeelding 2.2 is de situatie in 1550 goed te zien.
De vierde, Noordoostelijke poort was toen al niet meer aanwezig.
Na het beleg van de Spaanse legers in 1575 besloot men de ommuurde stad te versterken met nieuwe verdedigingswerken. Omstreeks 1600 kreeg de middeleeuwse stad met haar ommuring, omwalling en gracht een extra versterking in de vorm van een ravelijn en vier bastions (afbeelding 2.3).
Afbeelding 2.2. Woerden anno 1550 – De oorspronkelijke vorm van de vestingstad Woerden
Afbeelding 2.3. Woerden anno 1649 – Woerden met extra versterking in de vorm van een ravelijn
Rond 1672 werd een deel van de stad verwoest tijdens de inval van de Fransen. Vooral het westelijke deel van de stad lag in puin. In de jaren daarop werd de (Oude) Hollandse Waterlinie versterkt en werden de bestaande vestingen versterkt, waaronder Woerden.
Er werd een plan ontwikkeld, naar plannen van Menno van Coehoorn, waarin een nieuw, stervormig retranchement als dekkingswal om de bestaande gracht zou worden gelegd. In 1701 begon men met deze modernisering van de verdedigingswerken van Woerden. In 1740 werd de verbeterde vesting opgenomen in de Hollandse Waterlinie.
Afbeelding 2.4 Woerden anno 1777 – Woerden met extra versterking in de vorm van een stervormig retranchement
Na de Franse tijd (1813) kwam Woerden buiten de naar het oosten verschoven (Nieuwe) Hollandse Waterlinie te liggen en verloor haar functie als vestingstad. Vanaf 1828 verkocht het rijk de militaire objecten aan de stad en vanaf het midden van de negentiende eeuw ving de ontmanteling van de vestingwerken aan. Met het vertrek van het garnizoen in 1878 kwam een definitief einde aan Woerden als garnizoensstad.
Toen Woerden haar functie als vestingstad helemaal had verloren is er op veel plekken begonnen met het dempen van de binnenste grachten. Dit gebeurde ten behoeve van
nieuwe woningbouw. Ook kwam er plek vrij voor parken en begraafplaatsen in en rond de vestingstad nu deze ruimte niet meer diende als onderdeel van een verdedigingswerk.
Op afbeeldingen 2.5 en 2.6 zijn de veranderingen van de vestingstad nog eens heel duidelijk te zien. Door de oude situatie over de nieuwe situatie heen te leggen wordt meteen duidelijk dat de huidige stedenbouwkundige structuur zijn vorm te danken heeft aan deze historische ontwikkelingen.
Afbeelding 2.5 Woerden anno 1550 – Oude situatie over huidige situatie getekend
Afbeelding 2.6 Woerden anno 1600-1700 – Oude situatie over huidige situatie getekend
2.2 Zandwijksingel
Inleiding
De Zandwijksingel is een, in het noordwestelijk gelegen, deel van de singel rond Woerden. De naam van deze singel verwijst naar een boerderij genaamd “Zandwijk”, die hier in de
negentiende eeuw heeft gestaan en zijn naam waarschijnlijk weer heeft te danken aan de zandgaten in de polder. Na het verdwijnen van de boerderij zijn er begin twintigste eeuw een aantal woningen gebouwd langs de singel. In 1911 is dit eerste woningblok gebouwd. In die tijd had de Zandwijksingel nog een landelijk karakter met nog steeds het oorspronkelijke landweggetje. Eind jaren ’20 werden er meer woningen langs de Zandwijksingel gebouwd en ontstond er een “echte” straat.
Veranderingen in de 20e eeuw
De straat heeft in de loop der tijd veel veranderingen doorgemaakt. Deze veranderingen zijn het gevolg van een grote behoefte aan woningen in Woerden. Nadat alle ruimte binnen de buitenste grachten was benut verplaatste de nieuwbouw zich naar buiten de vestingstad.
Langs vrijwel de hele buitenzijde van de singel werden huizen gebouwd, zo ook langs de Zandwijksingel.
Na de tweede wereldoorlog is het bouwen buiten de vestingstad enorm toegenomen (afbeeldingen 2.7 en 2.8). Er werd niet alleen langs de singel en historische waterwegen bebouwd maar er werden hele wijken rond de stad gebouwd. Deze extra woningen zorgen voor een grote, dagelijkse stroom mensen die zich via de singels richting het centrum van Woerden verplaatsen. De verkeersdruk nam dus binnen korte tijd enorm toe op de
verschillende wegen rond de stad, zoals het geval was op de Zandwijksingel. Toen in de jaren zestig de auto steeds vanzelfsprekender begon te worden werd de verkeersdruk een steeds groter probleem.
Afbeelding 2.7 Woerden 1940-1950 Afbeelding 2.8 Woerden 1950-1960
Huidige situatie
Sinds de naoorlogse uitbreidingen zijn de uitbreidingen van de stad alleen maar doorgegaan en werd de verkeersstroming richting het centrum van de stad alleen nog maar groter. Dit is ook precies waar het huidige probleem rond de Zandwijksingel ligt. De verkeersstroom in- en uit de stad die over de Zandwijksingel wordt geleid is te hoog en levert een onveilige situatie op.
Veranderingen in beeld
De fotobeelden laten duidelijk zien hoe de Zandwijksingel door de twintigste eeuw heen is veranderd. Het wordt meteen duidelijk dat de singel de afgelopen eeuw van een landelijk weggetje is uitgegroeid tot een belangrijke verkeersroute. De bomen, oorspronkelijk aan weerszijden, zijn in de loop der tijd vaak van plek en soort veranderd. Tegenwoordig staan er alleen nog maar bomen langs de kant van het water. De boomsoort is vaak veranderd.
De singel zelf, de kade, is door de jaren heen intact gebleven en er zijn geen grote ingrepen aan gedaan. De kade langs de Zandwijksingel heeft vandaag de dag nog steeds dezelfde vorm als een eeuw geleden. Het grote verschil is dat er begin 20e eeuw nog geen bossage was geplant langs het water, wat een heel ander beeld gaf vanaf de overkant. De singel had een veel meer landelijke uitstraling met een landweggetje en bomen. De jaartallen bij de beelden zijn zoals die in het archief staan vermeld. Het werkelijke jaartal waarin de foto’s zijn genomen zal enkele jaren kunnen verschillen met het genoemde jaartal.
Zandwijksingel 1912
Zandwijksingel 1914
Zandwijksingel 1928
Zandwijksingel 1967
Zandwijksingel 2010
