Zilte natuurw aarden in de weegschaal van het Instituut voor Natuurbehoud (IN)

/O ND ERZO EK / /O ND ERZO EK / /O ND ERZO EK /

Z ilte n a tu u rw a a rd e n in de w eeg sch aal v a n het Instituut v o o r N a tu u rb eh o u d (IN )

O p 1 m aart 1 9 8 6 z a g het Instituut v o o r N a tu urb eho ud (IN), ais w ete nsch ap pelijke instelling van het m inisterie van de Vlaam se gem eenschap, het levenslicht. Doei van de o p rich tin g van d it instituut w a s om e c o lo g i­

sche kennis en beleidsrelevante inform atie in toepasbare vorm samen te brengen en aldus mee in te staan v o o r een on de rb o u ­ w in g van het Vlaam se natuurbehoud.

A lgem een directeur professor Eckhart Kuijken m aakte het allem a al mee van in het prille begin en kreeg het u ite in d e lijk v o o r e lka a r d a t z ijn instituut in de cem b er 1 9 9 5 na tien ¡aar pionieren verhuisde van Hasselt (Kiewit) n a a r Brussel, en d a t het personeels­

bestand na een g e le id e lijke g ro e i van 7 n a a r ca. 2 5 dan snel g in g toenemen tot

1 3 0 m edew erkers (w a arvan slechts 10%

'vast'). N u, b ijn a tw in tig ¡aar na de o p ric h ­ ting van het IN , staat a lw e e r een nieuwe fase v o o r de de ur met een g e p la n d e fusie met het Instituut v o o r Bosbouw en W ild b e h e e r (IBW). Een fusie d ie moet

leiden tot de ge b o o rte van een nieuw Instituut v o o r Natuur- en B osonderzoek (INBO ). In a fw a ch tin g hiervan w e rkt het Instituut v o o r N a tu urb eho ud keihard en met passie verd er aan z ijn kerntaken, w a a rin het beschrijvend inventariseren en m onito­

ren van de Vlaam se natuur, het ecologisch p rocesonderzoek en de beleidsgerichte vertalin g centraal staan.

Voor de ze b ijd ra g e knippen w e evenw el slechts één fragm ent uit het hele w e rkpa kket van het IN , na m elijk d a t deel d a t betrek­

king heeft o p de zee en o p d o o r de zee beïnvloede natuur. In een eerste hoofdstukje levert d a t een kort o ve rzich t van een aa ntal grotere initiatieven d ie het IN gebiedsdek- kend v o o r heel V la an dere n (inclusief de kustzone e n /o f stroom bekkens van getijden- rivieren) d o o rvo e rt. Vervolgens w o rd e n een aa ntal specifieke projecten met een min of meer hoog 'z o u tg e h a lte ' uitvo eriger belicht.

H e t Instituut v o o r N a tu u rb e h o u d w e rd in 1 9 8 6 o p g e ric h t ais w e te n s c h a p p e lijk e inste llin g van het m iniste rie van d e V laam se gem eenschap.

De a fg e lo p e n tw ee d e c e n n ia w erkte he t IN k e ih a rd en m et pa ssie v e rd e r a a n z ijn kerntaken, w a a rin he t b e s c h rijv e n d inven tarise ren en m onitore n van d e V laam se natuur, he t e co lo gisch p ro c e s o n d e rz o e k en d e b e le id s g e ric h te v e rta lin g c e n tra a l staan

M e t d e p u b lic a tie van B io lo g isch e W a a rd e rin g s k a a rte n - 2 3 kaartensets d ie d e v e g e ta tie o p b o u w en -k w a lite it in V la a n d e re n b e o o rd e le n o p een v rij kle in s c h a lig n ive a u ( 1 / 2 5 . 0 0 0 ) - w o rd te e n h a n d ig en o n m is b a a r instrum ent a a n g e b o d e n v o o r iede ree n d ie b e trokke n is b ij na tuu rb e h o u d , ru im te lijke p la n n in g , m ilie u e ffe c tra p p o rte rin g o f la n d s c h a p s z o rg (IN )

"■ ” * W L a

De im m ense sch a t a a n in fo rm a tie d ie he t IN in d e lo o p van d e ja re n v e rza m e ld e la a t het toe uitspraken te d o e n o v e r ve ra n d e rin g e n in v e rs p re id in g sp a tro n e n o f o v e r d e voor- o f a c h te ru itg a n g van soorten. Z o g e n a a m d e 'R ode lijsten , d ie een a a n d u id in g ge ven van d e b e d re ig in g g ra a d van soorten, be staan reeds v o o r h o g e re p la n te n , mossen, korstmossen, p a d d e sto e le n , b ro e d v o g e ls , vissen, a m fib ie ë n , re p tie le n en ta i van g ro e p e n o n g e w e rv e ld e n

/O ND ERZO EK /

V laa n d e ren s n atu u r g e w ik t en g e w o g en

W a a r v in d je w e lk e d ieren en p la n te n ?

O m te kunnen inschatten hoe het met de V laam se natuur gesteld is, moet men beschikken ove r gegevens m .b.t. de h u id i­

ge en vroegere versp reid in g van dier- en plantensoorten. Het IN heeft sinds z ijn ontstaan - in nauw e sam enw erking met a n dere instellingen en een schare enthou­

siaste v rijw illig e m edew erkers - d a n oo k w e rk ge m aa kt van het verzam elen en inter­

preteren van verspreidingsgegevens van hogere planten, vogels, vissen, am fib ie ën, reptielen en tai van insekten- en a n d e r o n g e w e rve ld e g ro ep en. M e t de ze immense schat aan in fo rm atie kan het vervolgens uitspraken doen ove r vera nd erin ge n in versp reid in gsp atrone n o f ove r de voor- of ach teruitg an g van soorten. Z o g e na am d e 'Rode lijsten', d ie een a a n d u id in g geven van de b e d re ig in g g ra a d van soorten, bestaan reeds v o o r hogere planten, mossen, korstmossen, paddestoelen, bro ed­

vogels, vissen, am fib ie ën, reptielen en tai van groepen o n ge w erve ld en. O o k vorm en ho ge r geschetste gegevensbanken de basis v o o r verd er o n d e rzo e k n a a r de relaties tus­

sen deze organism en en de om g eving, en v o o r de selectie van p rio rita ire aandacht- soorten. Veel van deze inform atie is gestoc­

keerd in g e b ru iksvrie nd elijke databa nke n en vlo t to e g a n ke lijk ge m aa kt via de site van het instituut (h ttp ://w w w .in s tn a t.b e , on de r 'Kenniscentrum ') o f ve rw e rkt in uitm untende IN -publicaties. Het lijstje is quasi onuitputte­

lijk en geïllustreerd d o o r slechts enkele vo o r­

beelden: de F lora da ta ba nk (ca. 3 m iljoen verspreidingsgegevens van hogere planten:

h ttp ://flo ra .in s tn a t.b e /flo ra l. de g e p la n d e pu b lica tie van een verspreidingsatlas van 1 4 5 0 hogere plantensoorten in

V la an dere n, het zoeken n a a r geschikte in dica toren en hotspots van de biod iversite it in V la an dere n, een v isd a ta b a n k en analyse van vism igratieknelpunten van onze rivieren en beken, het op volgen van een 60-tal b ijz o n d e re broedvogelsoorten sinds 1 9 9 4 , de aan m aak van een Vlaam se broed- vog elatlas eind d it ¡aar, de w a te rvog eltellin - gen v o o r V la an dere n sedert 1 9 6 7 , e n z...

En verm its het gros van de ze initiatieven gebiedsdekkend z ijn v o o r V laanderen, v in d t o o k een geïnteresseerde van kust- en estuariene natuur hierin o n g e tw ijfe ld z ijn g a d in g .

O v e r typ e rin g en w a a rd e rin g M a a r e r is meer. Het Instituut v o o r N a tu urb eho ud w e rkt o o k typ o lo g ie ë n uit v o o r levensgem eenschappen en is sinds

1 9 8 6 ve ra n tw o o rd e lijk v o o r de a a n m a a k van de Biologische W a a rd e rin g s k a a rt

H e t IN h o u d t g e geven s b ij o v e r het niveau en d e chem ische sam enstelling van he t g ro n d ­ w a te r in 2 0 5 V laam se n a tu u rg e b ie d e n

(w a a ro n d e r een a a n ta l g e b ie d e n a a n d e kust o f lang s d e Scheldej(FP)

(BWK) v o o r het hele Vlaam se land.

Een uitvoerige beschrijving van de actuele toestand van ecotopen ais stilstaande zoete w ateren en soortenrijke graslanden (straks

uitgebreid n a a r meer brakke milieus) en de d a a r a a n w e z ig e soorten, kan het beleid en beheer ervan een krachtige ondersteuning bieden. M e t de Biologische W a a rd e rin g s- kaarten - 2 3 kaartensets d ie de vegetatie- o p b o u w en -kw a liteit beoordelen o p een vrij kleinschalig niveau ( 1 /2 5 .0 0 0 ) - w o rd t dan w e e r een ha nd ig en o n m isb a a r instru­

ment a a n g e b o d e n v o o r iedereen d ie betrok­

ken is b ij natuurbehoud, ruim telijke plan­

ning, m ilieu effectrapp ortering o f

landschapszorg. Binnen d it m onsterproject w o rd t momenteel g e w e rkt aan een tw eede versie (1 9 9 7 -2 0 0 6 ).

H e t functioneren v a n n a tu u r en landschap, en hoe b e h e e r h ie r k a n o p inspelen

Het is een perm anente o p d ra c h t en gedrevenheid binnen het IN om te d o o r­

g ro nd en o n d e r w e lke om standigheden natuur en landschap o p tim a a l functioneren en hoe natuurbeheer hiertoe kan b ijd ra g e n .

/O ND ERZO EK / /O ND ERZO EK /

N ie t to e va llig g a a t hie rb ij nogal w a t a a n ­ d a ch t n a a r ecosystemen die o f een hoge natuurlijke dyn a m ie k hebben (zoals kustdui- nen), e n / o f ge voe lig z ijn v o o r één o f meer van de beruchte 'V 's ' (verzuring, v e rd ro ­ g in g , ve ro n tre in ig in g , verm esting, versnip­

pering). Tai van projecten richten zich b ij­

voo rb e e ld o p o n d e rzo e k n a a r het h ydrologisch en ecologisch functioneren van rivieren en hun v a lle ig e b ie d e n en na ar de interacties die e r z ijn tussen w a te rs tro ­ men) en p la n te n /d ie re n . H ierbinnen k rijg t het Schelde-estuarium ruime a a n d a ch t (zie verder). Het IN beheert o o k uitgebreide h yd rologische d a taba nke n van de on be­

v a a rb a re w a te rlo p e n , en houdt gegevens b ij ove r het niveau en de chemische samen­

stelling van het g ro n d w a te r in 2 0 5 Vlaam se natuurgebieden (w a a ro n d e r een aantal g e biede n aan de kust o f langs de Schelde).

V anuit een d e rg e lijk e achtergrondkennis ontspruiten heel w a t nieuwe initiatieven, die o p hun beurt leiden tot de a a n m a a k van w e e r nieuw e da taba nke n (bv. N a tu ur­

g e b ie d e n d a ta b a n k: geactualiseerde lijst van reservaten en natuurdom einen in V la an dere n, z ie w ebsite), de ve rw o o rd in g van ecosysteemvisies (bv. v o o r de kust, de Kalkense M eersen o f het Berlarebroek) of m eer algem een het adviseren van een ge bie d sg e rich t natuurbeleid in V la an dere n.

N a tu u rb e (g e ) le i d

Ais w ete nsch ap pelijke instelling van de Vlaam se overheid staat het Instituut vo o r N a tu urb eho ud in v o o r de w etenschappe­

lijke ondersteuning binnen het com plexe proces van v o o rb e re id in g en uitvoering van het V laam se natuurbeleid. En d a a r komt no ga l w a t b ij kijken. N a a st alle hoger geschetste initiatieven is het IN een be la ng­

rijke ad viseur n a a r de a fb a ke n in g van kw etsbare ge biede n toe (Vlaams Ecologisch N e tw e rk - V E N /IV O N ; de Europese N a tu ra -2 0 0 0 g e b ie d e n ; ruim telijke uitvoe­

ringsplannen), o n tw ikke lt het ecologische gebiedsvisies en form uleert het natuurstreef- beelden, d ie do o rw e rke n in de o p m a a k van natuurrichtplannen, beheer- en inrich­

tingsplannen, bekkenbeheerplannen, richt- plannen v o o r la n d in rich tin g enz.

V anuit deze visies stim uleert en adviseert het o o k een a a ng ep ast natuurbeheer of a a n p a k van na tuurontw ikkeling, en w a a k t het ove r een gepaste m onitoring en toetsing hiervan. De kust- en p o ld e rre g io g e ld t hier­

b ij ais een b ijz o n d e r a a nd ach tsg ebied . Het IN staat o o k in v o o r de evaluatie van het natuurbeleid met de pu b lica tie van het 'N a tu u rra p p o rt'. M e t de a a n m a a k van d it lijvig e docum ent vervult het IN een in 1 9 9 7 decretaal vastgelegde o p d ra ch t om tw e e ja a rlijk s te rapporteren ove r de toe­

stand van de natuur in V la an dere n en over de im pact van het ge voe rde overheidsbe­

ONDERZOEK

H e t IN sta a t o o k in v o o r d e e va lu a tie van het V laam se n a tu u rb e le id m et d e p u b lic a tie van het V laam se 'N a tu u rra p p o rt'. M e t d e a a n m a a k van d it lijv ig e d o c u m e n t vervult he t IN een in 19 9 7 d e c re ta a l va stg e le g d e o p d ra c h t om tw e e ja a rlijk s te ra p p o rte re n o v e r d e toe stand van d e na tu u r in V la a n d e re n en o v e r d e im p a c t van he t g e v o e rd e o v e rh e id s b e le id ten a a n z ie n van d e z e natuur (YA)

leid ten a a n zie n van de ze natuur. Het ra p ­ p o rt behandelt de im pact van diverse ver­

storingen o p de natuur en het na tuurlijk m ilieu, evalueert de bestaande beheers- en bescherm ingsm aatregelen en m aakt oo k prognoses ove r te verw achten trends en toe­

kom stscenario's. De d rie tot nu toe g e p u b li­

ceerde N a tu u rra p p o rte n (1 9 9 9 , 2 0 0 1 en 2 0 0 3 ) z ijn con sulte erba ar via de w ebsite van het IN en o p a a n v ra a g ais boek ver­

k rijg b a a r.

Zeevogels ais indicatoren vo o r het N o o rd zee- en kust- ecosysteem

Dat de zee fe d e ra a l g ro n d g e b ie d is, heeft het Instituut v o o r N a tu urb eho ud er niet van w eerh oud en uit te g ro eien tot hét expertisecentrum v o o r ze e vo g e lo n d e rzo e k in België. Reeds bij z ijn o p rich tin g in 1 9 8 6 , nam het kersverse IN de ta a k o p zich om de vroegere sporadische vliegtu igtellin ge n van gro te groepen zee-eenden ter hoogte van de o n d ie p e za n d b a n ke n aa n de Westkust, o p ge reg eld e basis uit te voeren en te coö rdinere n. V an af septem ber 1 9 9 2 konden hieraan oo k systematische scheeps- tellingen van an dere zeevogels dan zee- eenden w o rd e n toe gevo eg d. Het IN b o u w ­ de in de d a a ro p vo lg e n d e tw a a lf ¡aar - a a n va n ke lijk d o o r toedoen van het W ereldn atuurfo nds en de B M M , en later vo o ra l o n d e r im puls van de federale Diensten v o o r W etenschapsbeleid - een indrukw ekkende d a ta b a n k van zeevogelge- gevens o p , qua intensiteit uniek in de w e re ld . Deze d a ta b a n k leverde intussen de

/O ND ERZO EK /

Instituut v o o r N atu u rb eh o u d (IN ) Kliniekstraat 2 5

B-l 0 7 0 Brussel

W etenschappelijke Instelling van het M in iste rie van de Vlaam se G em eenschap

V e ra n tw o o rd e lijk e algem een directeur

professor dr. Eckhart Kuijken

Personeel

1 3 0 m edew erkers w a a rv a n 2 5 vo o r een b e la n g rijk deel van hun tijd actie f betrokken z ijn b ij kust- en zee onderzoek.

K ey w o rd s

N a tu urb eho ud , V la an dere n, eco lo gie , natuurbeleid, m onitoring, inventarisatie

e-m ail: info@ instnat.be Tel.: + 3 2 / 0 2 5 5 8 18 11 Fax: + 3 2 / 0 2 5 5 8 1 8 0 5 http: / / w w w . i nstnat. be

n o dige inform atie v o o r tai van milieueffect- rap po rta ge s m .b.t. de b o u w van w in d m o ­ lenparken o p zee en g a f o n d e rb o u w in g aan de recente a fb a k e n in g van marien bescherm de g e biede n. M a a r d a a r bleef het niet b ij. M e t name v a n a f 1 9 9 7 g in g oo k heel w a t a a n d a c h t n a a r de b ro e d b io lo g ie van sternen en meeuwen o p de d o o r op spuiting ontstane zandvlaktes in de Z eebrugse Voorhaven. M e d e d o o r d it on d e rzo e k kon de instandhouding van deze kolonies w o rd e n gerealiseerd.

O o k kon w o rd e n aa ng e to o n d d a t

Z eeb rug ge niet alleen dé top-broedsite v o o r sternen in Europa is g e w o rd e n v a n w e g e de a rtific ie e l gecreëerde be schikbaa rhe id van

/O ND ERZO EK / /O ND ERZO EK /

/

tfrf ïï mi tm

m

De w in te rv e rs p re id in g van een z e ld z a m e v o g e lso o rt, d e R oodkeeld uiker, in d e z u id e lijk e N o o rd z e e , g e b a s e e rd o p sche epste ilin gen u itg e v o e rd in d e p e rio d e 1 9 9 2 -2 0 0 4 (ES)

~oo o U)V) C Dc

>CD

_Q

CD

100 90 80 70 60 50 40 30 20

1960 1970 1980 1990 2000 2010

X i

' #

M D

D o o r ge geven s b ij te ho uden van d e o lieb e- v u ilin g s g ra a d van d e Z e e ko e t (d.i. he t p e rc e n ta ­ g e d o o a a a n he t stra n d a a n s p o e le n d e e xe m p la ­ ren d a t m et o lie b e sm eurd isI o v e r een p e rio d e van m eer d a n 4 0 ja a r, kon he t IN a a n to n e n d a t he t sinds b e g in d e ¡aren '9 0 een stuk b e te r g a a t m et d e o lie p o llu tie o p z e e (ES)

rustige broedterreinen, m aa r minstens even­

ze e r va n w e g e de b ijz o n d e r gunstige natuurlijke voedselcondities (onder de vorm van ta lrijk beschikbare ha ring en sprot) in de directe buurt, en het d a a ru it volgend hoge broedsucces.

D aarnaast beschikt het IN o o k ove r een unieke d a ta b a n k van a a n g esp oelde vogel- slachtoffers aan onze kust. Deze gegevens z ijn z e e r w a a rd e v o l, niet in het minst om d at de verh ou din g aan met o lie besmeurde exem plaren o p het totaal gevonden aa ntal een go ed e en in te rna tiona al erkende in d i­

ca to r v o o r o lie ve ro n tre in ig in g van de zeeën

V

/O ND ERZO EK / /O ND ERZO EK /

S ede rt 1 9 9 7 v o lg t he t IN he t e ffe ct van b e g ra z in g en a n d e re beheersvorm en o p du in ve g e ta tie s o o k rechtstreeks o p in z o g e n a a m d e 'p e rm a n e n te k w a d ra te n ' ¡YA)

False c o lo u r (in fra ro o d 1 lu c h to p n a m e van d e o n derzo ekssite 'P a rn a s s ia p a n n e ' in he t V laam s natuurre­

se rv a a t D e W estho ek (2 0 0 2 ). O p he t b e e ld v a lt he t e ffe ct o p van d e ve rschillende beheersregim es:

lin ksb o ve n , b e g ra z in g na s tru w e e lo n tg in n in g ; rechtsboven, m a a ie n ; linkson der, b e g ra z in g ; rechtson­

der, 'niets d o e n ' (SP)

O m he t g ro o ts c h a lig e n a tuurherstelplan van 'D e IJ z e rm o n d in g ' - ten u itvo e r g e b ra c h t d o o r d e a fd e lin g N a tu u r van A M IN Á L in 2 0 0 2 - te kunnen eva lu ere n, w e rd in 2 0 0 1 he t u itg e b re id m o n ito rin g p ro ­ g ra m m a 'M O N A Y ' o p gesta rt. O p d ie m a n ie r kon een g e b ie d s d e k k e n d e o p v o lg in g van flo ra en vege­

tatie (U ae nt en IN ), sed im enta tie en erosie (KULeuvenj, terrestrische o n g e w e rv e ld e n (IN en K BIN ), a v i­

fa u n a

(lN

/O ND ERZO EK /

b lijk t te z ijn . De tellingen van zo g e n a a m d e 'sto okp ieten ' o p Belgische stranden d o o r am ateur-ornithologen v a n a f de vroe ge ¡aren '1 9 6 0 (met o o k toen al ais trekker Eckhart Kuijken) kende een vervo lg toen het IN in 1 991 de c o ö rd in a tie van de ze tellingen van de v rijw illig e rs overnam . Intussen beschikt ons land ove r een tijdreeks van m eer dan 4 0 ¡aar en kan het trends in olie- vervu ilin g v o o r on ze kusten afle id en in een historisch perspectief.

O n d e rz o e k in het ro o k g eb ie d v a n zee en land:

strandhoofden

In de directe ove rga ngszo ne van zee n a a r land, w a s het IN in de pe rio de 2 0 0 0 - 2 0 0 2 betrokken bij een onde rzoeksp roject n a a r de biod iversite it van strandhoofden en a n dere harde constructies langs de Belgische kust. Deze harde substraten her­

bergen immers een a p a rte fauna en flora , d ie w e l w a t aa n een a fg e zw a kte versie van de N o o rd fra n s e rotskusten doen denken.

In o p d ra c h t van de a fd e lin g W a te rw e g e n Kust van A W Z w e rd het ecologisch belang van de ze kunstmatige habitats getoetst en geïnterpreteerd n a a r de m ogelijke o n tw ik­

keling van nieuwe, ecologische strandhoof­

den. Het IN o n de rzocht in d it project het belang van strandhoofden v o o r vogels.

Ecologische m onitoring in duinen en schorren

De o p v o lg in g van het natuurbeheer verg t vo o ra l on d e rz o e k n a a r factoren die een invloed hebben o p de vegetatieontw ikke- ling. Daarom w o rd t het h a b ita tg e b ru ik en de foerageerstrategie van de ingeschaarde ezels, pony's, p a ard en en runderen on de r de loep genom en. Deze dieren blijken oo k b e la n g rijke transporteurs te z ijn van plan- tenzaden (vervoerd via de mest o f in de vacht), w a a rd o o r ze de versp reid in g van plantensoorten tem idden een sterk versnip­

perde natuur een a a rd ig du w tje in de rug kunnen geven. Sedert 1 9 9 7 w o rd t het effect van b e g ra zin g en a n de re beheers­

vorm en o p de vegetatie o o k rechtstreeks o p g e v o lg d in zo g e n a a m d e 'perm anente k w a d ra te n '.

Het IN verricht verd er o n d e rz o e k na ar de m ogelijkheden om 'rem ote sensing' tech­

nieken in te zetten b ij het analyseren en op volgen van vegetaties in de kustduinen.

O o k de flo ra krijg t b ijzo n d e re aa nd ach t.

De populaties van een reeks 'aandachts- soorten' w o rd t o n d e r meer met GPS g e d e ­ taillee rd in ka a rt ge bra cht. A is toem aatje verscheen in 2 0 0 4 het boek 'Levende d u i­

nen', een ove rzich tsw erk ove r de bio d ive rsi­

teit van de V laam se kust, uitgegeven d o o r het Instituut v o o r N a tu urb eho ud en het VLIZ.

O m het gro otscha lig e natuurherstelplan van 'D e IJzerm onding' - ten uitvoer

/O ND ERZO EK /

g e b ra ch t d o o r de a fd e lin g N a tu u r van A M IN A L in 2 0 0 2 - te kunnen evalueren, w e rd in 2 0 0 1 het uitg eb reid m on itorin gp ro- gram m a 'M O N A Y ' opgestart. O p die m anier kon een ge biedsdekkende o p vo l­

gin g van flora en vegetatie (Ugent en IN), sedim entatie en erosie (KULeuven), terrestri­

sche o n ge w erve ld en (IN en KBIN), a v ifa u ­ na (IN en UA) en m acrobenthos (Ugent) w o rd e n verzekerd.

O n g e w e rv e ld e indicatoren in d e IJzerm onding en erbuiten

De terrestrische ongew ervelden van onze kust krijgen bijzon de re aandacht, in aanslui­

ting bij het ruimere onderzoek d o o r het IN naar het voorkom en van insekten, spinnen, pissebedden en m iljoenpoten in diverse natuurterreinen in V laanderen. In sam enwer­

king met het KBIN w o rd t in de IJzermonding al meer dan tien ¡aar on de rzoek na ar deze soortengroep verricht. M et de verzam elde gegevens kan niet alleen de natuurw aarde en biodiversiteit van de onderzochte terrei­

nen op zich w o rde n be pa ald , m aar o o k de effecten van diverse om gevingsvariabelen en beheersingrepen. M et d it doei vo o r ogen w o rde n o .a . bemonsteringen uitgevoerd op een aantal stranden langs de Belgische kust in het kader van het project 'BEST'

('Biologische Evaluatie van elf Strandzones langs de Belgische kust': project ge finan­

cierd d o o r A W Z -a fd eling W aterw e ge n Kust), in duingebieden, in zilte schorren (bv. groen strand van de 'B aa i van Heist') en langs de estuariene Schelde. O m d a t natuurterreinen in Vlaanderen va a k ais snippers verspreid liggen in een v o o rd e rest natuuronvriendelij- ke om geving, hebben w ild e populaties het niet on de r de markt om in d it isolement te overleven. Vanuit die op tiek w o rd t oo k aa n­

dacht besteed aan de genetische va ria b ilite it binnen populaties ongew ervelden. Uit de populatiegenetica weten w e immers d a t klei­

ne geïsoleerde populaties het g e va a r lopen genetisch te verarm en, w a t kan leiden tot lokaal uitsterven.

De terrestrische o n g e w e rv e ld e n van o n z e kust krijg e n b ijz o n d e re a a n d a c h t, in a a n s lu itin g b ij het ru im e re o n d e rz o e k d o o r he t IN n a a r het voo rkom e n van insekten, spinn en, p isseb edd en en m iljo e n p o te n in diverse na tuurterreinen in V la a n d e re n (M D)

/O ND ERZO EK /

W e st-V laam s n atuurbeleid ondersteund

De Provincie W est-Vlaanderen - meer b e p a a ld de a fd e lin g M ilie u , Ruimtelijke O rd e n in g en N a tu u r (M IR O N A ) - la at zich v o o r z ijn natuurbeleid ondersteunen vanuit het Instituut v o o r N a tu urb eho ud , en d it in het kad er van v ijfja rig e sam enw erkingsover­

eenkomsten a a n g e v a t in 1 9 9 8 . Z o leverde het IN advies b ij de v o o rb e re id in g van het P rovinciaal Ruimtelijk Structuurplan, w o rd t m edew erking verleend b ij gebiedsinventari- saties, visievorm ing en on tw ikke lin g van beheersplannen v o o r de b e la n g rijke provin- ciedom einen (o.a. het Zeebos te

Blankenberge) en v o o r de Regionale Landschappen 'W est-Vlaam se heuvels' en 'Brugse ve ld z o n e ', en w o rd t m eegewerkt aa n een n a tuurvriend elijk w a te rlo p e n b e ­ heer, a a n de be g e le id in g van vrijw illig e rs- o n d e rzo e k en aan ag rarisch natuurbeheer.

O o k met betrekking tot (bestaande en nieu­

we) afb aken in gen (zoals de Vogel- en H a b ita tric h tlijn g e b ie d e n , de N a tu urlijke Structuur, het Vlaam s Ecologisch N e tw e rk ,...) laat de a fd e lin g N a tu u r van onde rm eer W est-Vlaanderen en de afd e lin g Ruimtelijke Planning zich adviseren d o o r een IN -c o ö rd in a to r van het ge biedsg ericht natuurbeleid. Z o w e rden recent streefbeel­

den en visies geform uleerd v o o r het Buitengebied 'Kustpolders-W esthoek' ter o n d e rb o u w in g en v o o rb e re id in g van de Ruimtelijke U itvoeringsplannen (RUP's).

Het IN bied t o o k een b e la n g rijke insteek aa n gegevens v o o r de N a tu urrich tpla nn en.

D it z ijn ruim opgevatte beheerplannen v o o r alle v o o r de natuur b e la n g rijk e gebiede n.

P o ld erg an zen , a n d e re w a t e r ­ v o g els... en o o k w in d m o len s

W ie polders zeg t, ze g t ga nze n. En w ie in V la an dere n ga nze n zeg t, denkt o n g e tw ij­

feld aan de g a n z e n p io n ie r Eckhart Kuijken, algem een directeu r van het IN . N ie t z o n d e r reden overigens, w a n t Eckhart Kuijken vo lg t reeds sinds eind de ¡aren '5 0 minutieus het

/O ND ERZO EK /

a a n ta lve rlo o p en de versp reid in g van over­

w intere nde ga nzen in de kustpolders.

In de ze lange p e rio de kon hij vaststellen hoe de 'v rie z e g a n z e n ' van uit een kleine, tegen ¡acht bescherm de enclave in de pol- d e rgra slan de n van Damme, na een a lg e ­ meen ¡achtverbod g e le id e lijk aan gingen uitzw erm en n a a r een g ro te r g e b ie d . A a n de hand van tw eew ekelijkse w intertel- Iingen kon w o rd e n a a n g e to o n d d a t van­

d a a g 5% van de Noordwest-Europese po­

pulatie Kolganzen en niet m inder dan 9 5 (!)

% van alle Kleine Rietganzen van de po pu­

latie uit Spitsbergen in de historisch perm a­

nente graslanden van de V laam se kustpol­

ders de w in te r komen d o o rb reng en . A an vullen d kleurm erkonderzoek met nekrin- gen illustreerde naast het h a bita tg eb ruik, en verstoringeffecten, o o k de toch w e l feno­

m enale plaatstrouw van deze dieren.

D aarm ee is de Kleine Rietgans bij uitstek een sym bool ge w o rd e n v o o r het Vlaam se natuurbehoud en v o o r de unieke in ternatio­

nale ve ra n tw o o rd e lijkh e id d ie ons landje d ra a g t! Verder konden de ze g a n z e n g e g e ­ vens g e b ru ikt w o rd e n ais basis v o o r de a fb a ke n in g van nieu w aan te w ijz e n Ram sargebieden en v o o r de evaluatie van risico's bij de on tw ikke lin g van w in d m o le n ­ parken.

N a a st d it g a n ze n o n d e rzo e k coö rd in e e rt het IN o o k al vele ¡aren binnen een interna­

tio n a a l ve rb a n d de w a te rvo g e lte llin g e n in V la an dere n. De aa ntallen , versp reid in g en trends van o ve rw in teren de en do ortrekke n­

de eenden, z w a n e n , ga nze n, duikers, futen, aalscholvers, reigers, meeuwen en steltlopers w o rd e n g e vo lg d d o o r met de hulp van een 3 0 0 -ta l v rijw illig e m edew er­

kers zes m aal per w in te r z o 'n 5 0 0 w a te rrij­

ke ge biede n te bezoeken en te tellen.

U ite raa rd horen d a a r alle be la n g rijke w e t­

lands b ij die - o p basis van d it telw erk - ee rde r w e rden a a n g e d u id ais Europees V o g e lrich tlijn g e b ie d o f ais Ramsarzone

('w a te rrijke ge biede n van in te rna tiona al belang v o o r w a te rvo g e ls'). Die in fo rm atie is

* ? - J ;

W ie p o ld e rs ze g t, z e g t g a n z e n . En w ie in V la a n d e re n g a n z e n z e g t, d e n k t o n g e tw ijfe ld a a n d e g a n ­ z e n p io n ie r E ckhart K uijken, a lge m ee n d ire c te u r van he t IN . N ie t z o n d e r re den ove rigen s, w a n t E ckhart K uijken v o lg t reeds sinds e in d d e ja re n 'SO m inutieus he t a a n ta lv e rlo o p en d e v e rsp re id in g van o v e rw in te re n d e g a n z e n in d e kustpolders (CV)

H e t IN v o lg t d e a a n ta lle n , ve rs p re id in g en trends van o v e rw in te re n d e en d o o rtre k k e n d e eenden z w a n e n , g a n z e n , duikers, futen, aalsch olvers, re ig ers, m eeuw en en steltlopers o p d o o r m et d e hulp van een 3 0 0 -ta l v rijw illig e m edew erkers zes m a a i p e r w in te r z o 'n 5 0 0 w a te rrijk e g e b ie d e n te b e z o e ­ ken en te tellen [M D )

7 8

tu rb in e s o v e rig e

m e e u w e n

B ere kend ja a rlijk s a a n ta l a a n va rin g ssla ch to ffe rs b ij een lijn o p s te llin g van 14 w in d tu rb in e s n a a st het B o u d e w ijn k a n a a l te B rugge. Een sTaaptrekroute van m eeuw en v o lg t he t k a n a a l en g a a t o o k g e d e e lte ­ lijk o v e r d e w in d tu rb in e s 9 to t 14 (JE)

o p h a a r beurt w e e r van be la ng bij het stre­

ven n a a r een betere bescherm ing van bv.

de V laam se Banken o p zee (zie hoger), de Zeeschelde (zie verder), o f de Ijzerva lle i.

Het aa n ta l pleisterende w a te rvo g e ls in val- leige bied en is sterk a fh a n k e lijk van het voorkom en van w interse overstrom ingen zo a ls recent o o k w e rd vastgesteld in de IJzerbroeken. In ja nu ari 2 0 0 3 w e rde n hier b ijn a 1 1 2 .0 0 0 w a te rvo g e ls geteld, een absoluut record v o o r V la an dere n. Integraal w a te rb e h e e r in de ze overstroom bare 'w e t­

lands' d ie n t zo w e l rekening te houden met de ve ilig h e id van de bew oners ais met het behoud en het herstel van de (internatio­

naal) b e la n g rijk e natuurw aard en .

A is een p le itb e z o rg e r v o o r een m eer natuur- ge rich t w a te rkw a lite it- en kw antiteitsbeheer speelt het IN een actieve en b e la n g rijke rol in de ze m oe ilijke evenw ichtsoefening.

Enigszins in het verlen gde hiervan ver­

richt het IN sinds 2 0 0 0 o o k o n d e rzo e k n a a r de im p act van w in d tu rb in e s op vogels. N ie t m in de r dan 2 2 4 ad viezen v o o r diverse projectvoorstellen hielpen de bevoegde instanties in hun uitspraken over de w ense lijkheid en de risico's van p la a t­

sing van w indm o le ns. En eens geplaatst w o rd t geëvalueerd hoe de vogels o p deze nieuw e structuren reageren. Z o toonde

/O ND ERZO EK /

recent o n d e rzo e k bij d ra a ie n d e turbines in Z eeb rug ge , Brugge en Schelle a a n d a t 2 2 , 2 8 en resp. 7 vogelslachtoffers per turbine per ¡aar de tol is d ie geëist w o rd t in d e rg e lijke gevallen. De ene vog elsoort blijkt al g e v o e lig e r dan een andere. Tevens kw a­

men gro te verschillen a a n het licht tussen in dividu ele turbines en sublocaties, w a t het belang van een go ed do o rd a ch te plaatsing on de rlijnt.

Rivieren m et getij:

d e Zeeschelde, D urm e en IJzer

A is grootste Vlaam se g e tijriv ie r neemt de Zeeschelde o o k v o o r het Instituut

N a tu urb eho ud een b ijzo n d e re plaats in.

Reeds in 1991 g in g het IN da n o o k van start met een bio m o n ito rin g pro gra m m a in de Zeeschelde, om z o de v in g e r a a n de pols te kunnen houden. O p regelm atige tijd ­ stippen w e rden slikke- en o n de rw aterb o- dem fauna, avifa u n a en schorvegetatie bem onsterd en gekartee rd, ter ondersteu­

ning van het d o o r A W Z -a fd e lin g Zeeschelde ge voerde beheer en beleid.

Dit o n d e rzo e k kwam ha lfw eg 1 9 9 5 in een stroom versnelling met de start van het g ro o t­

schalig onde rzoeksp rog ram m a OM ES ('O n d e rz o e k M ilieueffecten S ig m ap lan ').

O M ES bra cht gedu rend e een drie ta l ¡aar een tw in tig ta l on derzoeksgroepen samen o.I.v. het IN en w a s ero p ge rich t zoveel m o g e lijk inform atie te verzam elen ove r het Zeeschelde ecosysteem om z o een m odel te kunnen aanm aken d a t een toekom stig beheer zou vergem akkelijken. In de schoot van de UA leeft het pro je ct nu verd er in de W eten schap pe lijke O nd erzoe ks G em een­

schap (W O G ) 'E cologische karakterisatie van Europese estu aria ', met het Schelde- estuarium ais m odel,

(h ttp ://w w w .v liz .b e /p ro le c ts /w o a /in d e x .p h p l en g e fin a n cie rd d o o r het F W O .

De g ro n d ig e kennis van de Zeeschelde en de verkregen inzichten in de heersende processen heeft ertoe b ijg e d ra g e n d a t het IN tot o p va n d a a g een sleutelrol is blijven vervullen in tai van beleidsgerichte in itia tie ­ ven zoa ls het opm aken van een e co lo g i­

sche gebiedsvisie en een ecologisch herstelplan v o o r het Schelde-estuarium.

Dit N a tu u ro n tw ikke lin g sp la n , kaderend bin­

nen de Lange Termijn Visie Schelde-estuari­

um, w e rd on tw ikke ld i.s.m . de U niversiteit A ntw e rpe n en het RIKZ. D aarnaast bood het IN hulp bij tai van kleinere, concrete projecten. Z o w a s het IN a ctie f bij de eco­

logische bijsturing van tai van dijkw e rken , bij initiatieven v o o r natuurherstel en - o n t­

w ik ke lin g in de Ketenissepolder en het Paardenschor (schorherstel o p oud specie- stort), aan de S cho on aa rdeb rug en in Destelbergen (dijkhe rle gging ), in het toe­

komstig ge con tro lee rd overstrom ingsgebied Kruibeke-Bazel-Rupelm onde en binnen het

Æ iia m

■ V i

-•*

p ro e fp ro je ct M a g e rsh o e k m .b .t. de e c o lo g i­

sche potenties van b a g g e rslib d ijke n in de haven van A ntw e rp e n . Dit laatste project, w a a rin de a a nleg van landschapsdijken

met brak, vervu ild o n de rhou dsb ag gerslib uit de havendokken w o rd t geëvalueerd, ge be urt in o p d ra ch t van het G em eentelijk H a ve n b e d rijf A n tw e rp e n . D aarnaast is het IN o o k nauw betrokken b ij de im plem enta­

tie van Europese Richtlijnen in het Zee- scheldegebied. Sinds 2 0 0 2 is het verant­

w o o rd e lijk v o o r het opstellen en uitvoeren van een m on itorin gp la n v o o r de com pensa- tiew erken in het Linkerscheldeoevergebied, w a a r ten g e volge van het uitgraven van het Verrebroek- en D e urg anckd ok cruciale h a b i­

tats van het Europese H a b ita tric h tlijn g e b ie d 'Schelde- en Durme-estuarium van de N ede rlan dse grens tot G e n t' z ijn ve rd w e ­ nen en dienen gecom penseerd te w o rd e n . O o k v o o r de im plem entatie van de K ad errichtlijn w a te r m .b.t. de V laam se kust­

en ove rgangsw ateren is er een ze e r nauw e sam enw erking tussen het IN en de Vlaam se M ilie u m a a tsc h a p p ij.

In een ruim er ka d e r kreeg het IN de o p d ra ch t om ecologische gebiedsvisies o p te maken v o o r de diverse be va a rb a re w a te rlo pen van V la an dere n, o p gro n d van

A is gro o tste V laam se g e tijriv ie r neem t de Zeesche ld e o o k v o o r het Instituut N a tu u rb e h o u d een b ijz o n d e re p la a ts in. Reeds in 19 9 1 g in g het IN van sta rt m et een b io m o n ito rin g p ro g ra m m a in d e Z eeschelde, om z o d e v in g e r a a n d e po ls te kunnen houden. O p re g e lm a tig e tijd stip p e n w e rd e n slikke- en o n d e rw a te rb o a e m fa u n a , a v i­

fa u n a en sch o rve g e ta tie be m o n ste rd en g e k a r­

teerd, ter o n d e rsteun in g van he t d o o r A W Z -a fd e - lin g Zeesche ld e g e v o e rd e b e h e e r en b e le id (ISO )

een d ie p g a a n d e inventarisatie van het abi- otisch en biotisch m ilieu. De adm inistratie W a te rw e g e n en Zeew ezen (AW Z), bevoegd v o o r het Vlaam s beleid van een g ro o t deel van de ze be va a rb a re w a te rlo ­ pen en het d a a ra a n verbonden w a te rkw a n- titeitsbeheer, gunde het IN die opdrachten ter ondersteuning van hun streven n a a r een geïntegreerd en m ultifunctioneel beheer.

V anuit z ijn e rv a rin g m et en kennis van he t e co lo g isch fu n ctione ren van he t S chelde-estuarium , is he t IN a c tie f b e trokke n b ij d e e co lo g isch e b ijs tu rin g van ta i van d ijk w e rk e n en in itia tie ve n v o o r na tuurherstel en -o n tw ik k e lin g in d e Z eeschelde, z o a ls h ie r in d e K eten issepo ld er (ISO )

/O ND ERZO EK /

A chtereenvolgens w e rde n (of z ijn in on tw ikke lin g) ecologische gebiedsvisies on tw ikke ld v o o r de Bovenschelde, de Durme, de Toeristische Leie, de Dender, diverse kanalen, en de Ijzer.

H et IN , een open huis

W ie het Instituut v o o r N a tu urb eho ud een beetje kent, z a l erkennen d a t het ge dra gen w o rd t d o o r een brede interesse, g ro n d ig e vakkennis en bovenal d o o r heel veel ge d re ­ venheid. M a a r het is o o k een 'o p e n huis', met een z o v rij m ogelijke toe gan g tot in fo rm atie en kennis. De v e rw ijz in g n a a r de vele eigen publicaties en toe gan kelijke da taba nke n o p de IN -w ebsite spreken boekdelen, evenals de a a n d a ch t d ie w o rd t besteed a a n het runnen van een kwaliteits- bibliothe ek, de org a n isa tie van studiedagen en een regelm atige deelnam e aan interna­

tion ale congressen. Immers, alleen z o ga ra n d e e rt men een do elgerichte versprei­

din g van de onderzoeksresultaten. Het IN w il d a a rb ij telkens uiting geven a a n het b lij­

vend engagem ent om o o k de vele v rijw illi­

ge m edew erkers w a a ro p het ve ld w e rk steunt een gepaste repons te geven.

Een fra a i v o o rb e e ld is de recent g e p u b li­

ceerde 'A tla s van de Vlaam se Broed- vog els', een g e za m e n lijke uitgave van het Instituut, A M IN A L en N atu urp unt vzw .

De po sitio nering van het Instituut ais ken­

niscentrum v o o r de Vlaam se G em eenschap betekent te g e lijk een go e d e verstandhou­

d in g en sam enw erking met an dere w eten­

scha pp elijke instellingen en universiteiten, met gespecialiseerde w e rkgroe pe n en V O I's, m aa r o o k met provincies, steden en gem eenten. De g e p la n d e fusie met het IBW tot IN B O (Instituut v o o r N atuur- en

Bosonderzoek) z a l o n g e tw ijfe ld een nieuwe dyn a m ie k en sterke synergie betekenen.

De o n d e rb o u w in g van een beleid d a t ten volle rekening houdt met de w a a rd e n en diensten van ecosystemen b lijft méér dan o o it essentieel, w il o o k ons land b ijd ra g e n om de dram atische ach teruitg an g van de bio d ive rsite it een halt toe te roepen.

Dit is de grote u itd a g in g van de 'coun t­

d o w n 2 0 1 0 ' d ie de Europese Unie mede ais strategie heeft aangenom en.

M e d e w e rk e rs b e trokke n b ij o n d e rz o e k in het ku stg e b ie d en lang s d e S chelde, a fg e b e e ld op d e g ro e p s fo to o p d e v o o rk a ft iv ln rj: Eric Stienen, Sam Provoost, K oen Devos, A le x a n d e r Van B raeckel, Joris Everaert, D esiré P aelinckx, Erica Van den Bergh, Jan Soors, G rie t A m ee uw , V alerie G oe thals, W im De Beider, W im M ertens, N ic o D e Regge, B a rt V a n d e vo o rd e In g rid Verbessern, Ralph G yseling s en E ckhart Kuijken.

O n tb re ke n o p d e fo to : F rede rick Piesschaert, G e e rt S p a n o g h e , O liv ie r Dochy, M a u ric e H offm ann , W o u te r C ourtens en C hristin e Verscheure.