Het vetrouwensbeginsel en de contractuele gebondenheid : beschouwingen omtrent de dogmatiek van het overeenkomstenrecht

Het vetrouwensbeginsel en de contractuele

gebondenheid : beschouwingen omtrent de

dogmatiek van het overeenkomstenrecht

Citation

Smits, J. M. (1995, November 14). Het vetrouwensbeginsel en de contractuele gebondenheid : beschouwingen omtrent de dogmatiek van het overeenkomstenrecht. Gouda Quint BV, Arnhem|Department of Private Law, Faculty of Law, Leiden University. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/12296

Version: Corrected Publisher’s Version License:

Licence agreement concerning inclusion of doctoral thesis in the Institutional Repository of the University of Leiden

Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/12296

Het vertrouwensbeginsel

en de

contractuele

gebondenheid

Beschouwingen

_{omtrent de dognntiek van het}

overeenkomstenrecht

Proefschrift

ter verkrijging van de graad

van Doctor

aan

de Rijl$universiteit

te Leiden,

op gezag

van de Rector

Magnificus

Dr. L, Leertouwer,

hoogleraar

in de faculteit

deÍ godgeleerdheid,

volgens

besluit

van het college

van dekanen

te veÍdedigel

op dinsdag

14 november

1995

te klokke

16.15

uur

door

Jan Martien Smits

geboren

te lJiden in 1967

Gouda

_{Quint BV}

(S. Gouda Quint - D. Brouwer en Zoon)

Arnhem

Promotieconl.'Iissie

Èomotor:

PÍof. mr Jac. Hijma

R€ferent:

Mr J.H. Nieuu'eÍhuis

(Iloge Raad

der Nederlanden)

Overige

ledcni PÍof. mr H.J. StrijdeË

Inhoudsopgave

Lijst van aflortingen

Inleiding

I Oriëntatie op de pÍoblemaliek

I.l Tomtandkoming van de Íechtshandeling 1.2 Precontractuele fase

L3 Toezeggingen 1,4 Vervolg

Het te kiezen perspectief

2.I Vertrouwen op het grensvlak

2.2 Dè 'crisis' in het verbiÍtenissenrecht 2.3 NadeÍe bepaling van de opzet van de studie Methode van rechtsvergelijking

Verantwoording te behandelen materie Indeling van de studie

Regel en geval in het burgerlijk recht

Twee benaderingen: Íegel en geval in het recht Ll Inleiding

|.2 Het primaat van de norm 1.3 Het primaat van de feiten 2 Twee visies: een keuze mogelijk?

2.1 Inleiding

2.2 Een'posFrcvolutionair rcgelsysteem' 2.3 De opsrand der feit€n

2.4 De aard van de normatieve uitleg 3 De nomratieve uitleg als remedie

3.1 h eiding

3.2 Traditionele bezwaren

3.3 Normatieve uitleg als onvruchtbare oplossing

4 De taak van de rechtswetenschap 4.1 Algemeen

4.2 Consequenties 5 VeÍvolg

II Een dogmatische

benadering

t Dogmatiek op het grensvlak van noÍm en geval 1.1 Gang van het betoog

1.2 Dosmatiek: doel en toePassingsgebied 2 Enige do'gmatische opvattingen kÍitisch beschouwd

2.1 Inleiding

2.2 D€ dogmatische rechtswetenschap van E'M MeijeÍs 2.3 Nieuwenhuis' pleidooi voor een dogmatische

Íechtswetenschap 2.4 De topische benadering

2.4.1 Topiek als wijze van probleemdenken 2.4.2 Kritiek

3 Drieèrlei opvatting omtrent de íieuw opgekomen 'feitelijkheid' 3.1 Van Zaltbommels'feitelijkheid'

3.2 NieskeÍIs' 'fait accompli' 3.3 BarendÍechts 'scheÍPe normen' 4 De rol van beginselen in het recht

4.1 Inleiding

4.2 Het ondersoheid tussen Íegel en beginsel 4.3 Rechtsvinding

4.4 Vervolg

5 Een alternatÈve dogmatisohe benadering: het leerstuk als centrale figuur

5.1 Uilgangspunt

5.1.1 Algemeeni heuristiek en legitimatie als zinvol ond€rscheid

5.1.2 Het civielrechtelijk leerstuk als steen der wijzen 5.2 De betekenis van de regel als standaardsituatie 5.3 Recht als een systeem van gelijkenissen €n de

daaÍbij behorende interpretatiememode 6 Vervolgr h€l spooÍ terug

III Redelijkheid

en billijkheid en vertÍouwen

I lnleidinq

L I Di redelijkheid en billijkheid en de feiten van hel geval

1.2 Opbouw van het betoog

Redelijkheid en biuijkheid als rechtsfactor

2.1 Het standaatdbeeld van redelijkheid en billijkteid 2.1.1 RedelUkheid _{en biltijkheid als vage nolm} 2.1.2 Beperkte betekenis voor de

redelijkleid en billijkteid

2.1.3 Redelijkàeid en billijkheid en goede rrouw 2.1.4 Het toepassingsgebied van de

redelijkheid en billUkJleid 2.1.5 Het srandaardbeetd op de helling 2.2 Funcdes van redelijkheid en bi ijkheid

2.2,I ExteÍne _{werking van de Íedelukteid en bi ijkheid} 2.2.2 Interne werking van de redelijkheid en billijkieid 2,2.3 De dubbele Íol van de redelijkh€id _{en bi ijkheid} 2.3 Het standaardbeeld bi.jgestetd

2,3.I De concretisering van de vage norm 2,3,2 De beperkte betekenis voor de

redelijkheid en billijkheid

2,3.3 Terminologie: _{redelijkleid en billijkheid} en goede tÍouw

2.3.4 Het toepalsingsgebied en een hoogsr belangrijk gezichtspunt

2.4 Dit gezichtspunt als basis van het verdere betoog

3 De interne redelijkheid _{en billijkheid en de vertrouwensverhouding} 3.I Inleiding

3.2 De rechtsverhouding

3.3 De'vertrouweosverhouding,

4 Vertrouwen als vangnet; 'absorberende _{werking, van het begrip} 4.I Inleiding

4.2 Complementariteit van r€gel en vertrouwen; Romeins recht 4.3 Positiefrech!: absoÍberende _{werkitg van verÍouwen} 5 Vervolg

IV Vertrouwen

als dragende

categorie?

Inleiding

Het vertrouwensbeginsel als beginsel 2.1 Vertrouwen als ethisch beginsel 2.2 VeÍrouwen als heuristische factor

2.3 Vertrouwen als in staat he! veÍbintenissenrecht te herschrijven

2.4 Op zoek naat criteria

Vertrouwen als dragende categorie? Het vertrouwen ontleed 3.1 Wat is een 'dragende categode'? Een uniek en

gemeenschappelijk criteÍium

3.2 Het vertÍouwen ontleed: het begip vertrouwen 3.2.I Inleiding

1.2.2 Hel begrip vertrouwen naar he gewone splaakgebÍuik

3.2.3 Hetjuridische beg p vertrouwen

Het veÍtrouweD ontleed: het object van het vertrouwen 4.1 Algemeen

4.2 Het object bij de rotstaldkoming van de overeenkonNt 4.3 Het object in de precontractuele fàse

4.4 He( object bij de loeTeggrnS

4.5 Het objeo van het vertrouwen: samenvalttng Het vertrouwen ontleed: de intensiteit van het vertÍouwen 5.I Inleiding

5.2 CriteÍia voor de intensiteit van het vertrouwen Het vertrouwen ontleed: de gerechtvaardigdheid 6.1 Algemeen

6.2 CriteÍia ler bepating van de Serechlvaardigdheid 6.2.I Von Craushaar en de 'Selbstschutz'

6.2.2 De toeÍekening van Canaris en Colijn 6.2.3 De geÍechtvaardigdheid van het vertrouwen

bepaald door de redelijke peÍsoon, door de onrstandigheden van het geval of door'toedoen

6.3 De g€Íechtvaardigdheid van hel veÍÍouwen als non-naatstaf

7 Het vertrouwensbeginsel als janushoofd

V De bronnen

van verbintenis

I tnleiding: schets van de problematiek l t 6ang van hêt betoog

1.2 De in bet BW neergelegde klassieke opvatting inzake veÍbintellis en bron

t24

t21

t25

t26

t21

127

t29

t 3 l

1 3 :

i 3 3

1 3 3

13;-r 3 E

Nad€re bepaling van de verbintenls

2.1 lnleidinS. De eigen plaàts van de verbinÍenis 2.2 De nrate van verdichting àls bepalende factor 2.3 Individualisering der betrokken personen;

rechtsplicht en verbintenis

I J E l { 9

r19

2.4 Het subjectiev€ recht 2.4.I Inleiding

2.4.2 Het wezen van het subjectieve recht

2.4.3 Het subjectief rccht als voortvloeiend uit de bron De methode van de bronnen van verbintenis

3.I Gang van het betoog 3.2 De achtergrond

3.2.1 De sunma divisio obligationum van Gaius als uitgangspunt; twee benaderingen: gesloten en open systemen van verbintenissen

3.3 De ee$te wegr de redelijkheid en billijkheid als bron 3.3.1 Inleiding

3.3.2 De redelijkheid en billijkheid zonder meer als bron 3.3.3 Het vertrouwen als brcn van verbintenissen 3.4 Het BW van 1992

3.5 Een lweede weg

De aan de bÍonnen aan te leggen maatstaf

4.I Het onderscheid tussen vrij,tillig aangegane en opgelegde verbintenissen

4.2 Een anderê maatstafr de status quo als bepalend De bÍonnen van verbintenis verbonden

5.1 De bron onrechtÍnatige daad: ongeootloofde inbreuk op de setus quo

5 . 1 . 1 In l e i d i n g

5.1.2 Grondslag van de delicluele a.ansprakelijkheid 5.1.3 Cilerium voor de aansptakelijkheid

5.2 De bron oveÍeenkornst: geoorloofde inbreuk op de

status quo 176

5.3 Zaakwaarneming _{als Seoorloofde} inbreuk op de status quo 178

5.3.1 Inleiding r78

5.3,2 Zaakwaarneming als rcden voor contractuele gebondenheid

5.4 OngeÍechtvaatdigde verÍijking als bron van veÍbintenissen?

6 De weg vervolgd

VI De contractuele

gebondenheid

gerechtvaardigd?

t54 t54 1 5 6 1 5 8 1 5 9 1 5 9 160

1 ó r

I Grondslag vrn en cÍiterium voor de oveÍeenkomst 1.1 Inleiding

L2 Grondslag vàn en criterium voor gebondenheid

Wil, verklaring en veÍtÍouwen 2.1 Inleiding

2.2 De negentiende-eeuwse wilsleeÍ

2.2.1 Algemeen: een consequente opvatting 2.2.2 Nadelen van de wilsleer

2.3 Van wilsleer naaÍ vertrouwensleer 2.4 De wils-vertrouwensleeÍ

2.5 Evaluatie; de bepeÍkte waarde van de geschetste discussie

Plaatsing vàn enkele modeÍne Nederlandse opvattingen 3.1 Inleiding

3.2 Nieuw€nhuis en de overeenkomst als

taalhand€ling en als bepaald door dÍie beginselen 3.3 Zwitser en de wilsleer als dialectisch paÍadigma 3.4 Hijma's nadÍuk op de verklaring

De belofle als grondslag en criterium 4.1 Inleiding

4.2 De belotleleer van Van Dunné 4.3 De belofte bij Fried

4.4 Atiyah's benadering van de belofte Evaluatie van de hier geschetste opvattingen

VII Contractuele

gebondenheid

en causa

I Inleiding

1.1 Gang van het betoog

L2 Het gemeenschappelijke aan de behandelde opvattingen: de persoon van cle contractant centraal

Een ahernatief uitgàngspunt

inhoud der verplichtingen: de utilistische benadering causa als toetssteen van verbindbaarheid

Inleiding

De opvatting van Cordley

De íechrvaardigjnB van de gebondenheid: causá en consideration

3.3.I De causa-eis in het Nederlandse recht 3.3.2 De causa-eis en de wilsleer

3.3.3 De considemtion en de wilsleer

4.3 Causa als wederk€rig verband tussen de prestaties 4.3.1 Het conditioneel en functioneel synallagma 4.3.2 Van condilioneel en functioneel naaÍ

genetisch synallagma

4.4 Nadere inwlling van het samenhang-criterium; samenhang en standaaÍdsituatie

4.5 WedeÍkerigheid brj de eenzijdige overeenkomst 4.ó Verhouding tussen causa en voordeel;

ongerechtvaardigde verrijking

4.7 VeÍhouding lussen causa en aulonomie 4.8 Ênige consequenties van de samenhang-leer 4.9 Wederkerige samenhang; synopsis

5 Het tot nu toe behaalde resultaat en verantwoording theoretisch gehalte voomfgaande

VIII Totstandkoming

van de overeenkomst

I Inleiding

2 Normalewederkerigheid 2.I Inleiding

2.2 De aard van de overeenkomst

2.3 De verhouding tussen contractspartijen 2.4 De voor- en nadeligheid der handeling 3 Abnormalewederkerigheid

3.1 Inleiding

3.2 De verrijkingsgedachte bij de oveÍeenkomst 3.3 De betekenis van de expliciet geuite wil

3.3.1 Algemeen: de wil als formele grond vooÍ gebondenieid

3.3.2 Tweeèrlei betekenis voor de wil 3.3.3 Betekenis van een schriftelijk sruk

of andere vorm

3.4 Zaakwaarneming als vorm van gerechtvaardigde velrijking

4 Drie contractstypen onderscheiden 4.I Inleiding

4.2 De reeds (gedeeltelijk) uitgevoerde overeenkomst 4.2. I Beide partijen geven uiÍvoering

aan de formele oveÍeenkomst 4.2.2 Slechts één _{Í,arrij Seefi} uilvoering

aan d€ folmele overeenkomst

271'

27|'

27,!t

281

28

2K

2fi

2&6

2A'

292

2vt

gt

vx

2v

301

M,

w

N2

T2

3(x

3{E

3(E

NI

3lo

3lo

3lo

313

315

3t7

3lt

3lt

3lt

3 l E

4.3 De overeenkonst waaGan nog geen uitvoering is gegeven 4.3.1 Ideiding

4.3.2 De wederzijdse pÍestaliebelofte 4.3.3 Het iustum pretium en

de wederzijdse prestatiebeloft e 4.3.4 VoortbouweÍr op het 'veÍrouwen' 4.4 Vervolg

De precontractuele fase 5.1 Algemeen

5.2 De precoffractuele fase als vmag van totstandkoming ener overe€nkomst

5.3 De 'deÍds fase': veÍtÍouwen op de totrtandkoming van de oveÍeenkoÍnst

5.4 De 'tweede fase'r de schadevergoedingsplicht Een inhoudelijke r€.htvaardiging

6.1 Inleiding

6.2 Consequenties van de wederkerige samenhang-leer 6.2.1 Dwaling. misversrand en uirle!

ó.2.2 Onrechtrnatige rotstandkoming,

imprévision

en uitlêg

29

IX De eeMijdige

prestatiebelofte:

schenking

en loezegging

ldeiding

De schenkingsoveÍeenkomst

2.1 Inleiding

2.2 Schenking

als bevoordel€ndê

overeenkomst

2.2.1 Alge'JJ.Ê€.Í

2.2.2 Schenking

en causa

2.3 Schenking

en wederkerigheid

2.3.1 Schenking

als overeênkomst

2.3.2 Schenking

en altruisme

Samenhang

in prestaties

bij schenking

3.1 Ínleiding

3,2 Het verrichten

van de prestatie

3.3 De veÍhouding

tussen

paÍtijen

3.4 De báekenic

van de expliciete

belofte (alde)

3.5 De schenkingstoezêgging:

ten slotte

De eenzUdige

toezegging

4.1 Inleiding

4.2 ParliculieÍe

toezegging

en overheidstoez€gging

4.2.1 AleemeeÍr

2Et

4.2.2 De bijzonderc

positie

van de overheid,

behartiger

van algemeen

belang

4.3 De toezêgging

alc overeenkomrt

4.3.1 De grondslag

der gebondenheid

4.3.2 De offechtrnatige

daad

veÍwolpen?

5 samenhang

in prcstaties

bij de overheidstoezegging

5. 1 Expliciere

wilsuiting

en concretisering

der relatie overheid-buÍgeÍ

5.1.1 De to€zegging

als weloveÍwogcn

beleidsmatige

wilsverklaring

5.1.2 Aanvaarding

varl het oveÍheidsbeleid;

de toczegging

in concÍeio

5.2 Onbevoegde

toezegging

en beleidswijziging

5,2,1 Inleiditrg

5,2,2 De onÍechtrnatige

daad

als gronddag

5,2.3 Nadere

criteÍia

6 TeII slotte

Slotbeschouwing

S.menvatting

Sttl|tnaÍy

Lijst van afkortingen

AA

Art Aeqai

|rtrt.

aantckcning

AB

AdninisnatieÍrechteliike

BeslissinSen

Ac

law Repons,

Appeal cases

AcP

Archívflr die ciilistische Praxis

A-G

Advocaat-Gancraal

tulER

All Ettgl4rtd

Lg'/, Rêportt

A.ICL

The Amcrlcat townal oÍ cornpLrative

Low

A,lJ

Ih. Am.ricLtt Jounal oÍ,Iurlsprudercê

,fSP

Archív

_{fr Rechts-}

und Sozíalphilosophie

rÍt(t)

artikcl(en)

AWB

Algamerc

Wet B€stuursrecht

1994

BGB

B{irge iches

Gesetzbuch

1900

BGH

Bundesgericht8hof

BGIZ

Entscheiàngen des BwdetSerichrshoÍes

in

Zvílsochen

bijv.

bijvoorbeeld

AR

Bouwrechl

Bw

Bulgellijk lvetboek 1992

BW (oud)

BuÍgerlÍk Wetboêk

1838

CA

CouÍ ofAppcd

Canb dgeu

Carnbridge

Law Jownal

cc

code Civil 1804

An

Currett Legal Prcblems

ColwnbicLR

Colutrbia

low Reviev)

D

Digesten

&2.

d€zelfde

auteuÍ

diss.

dissèrtetie

DóV

Die ófentliche

Verualtung

e.a.

en anderen

ed.

edition, edito!(s)

etc.

et cetera

EV

GO

Hand. N.lY

Eanard LR

HL

HR

Hrsg.

HR

IECL

IO,Q

Inv

JBI

JurA

JZ

Ktr.

KwNBW

LI

LQR

MDR

Michiqa l,R

MLR

m,nl,

MO

MvA

MvT

NBW

NJ

NJB

NJV

NJW

nr.

ÀIBR

oorÊpr.

o,c.

oo

Eindverslag van de bijmndere cie. vor ziening vaÍr het Brff

GeÍijzigd oÍrtwerp

Handetingen der Nederlandse Juristen-qin8

Harvard law Review House of Lords

Hoge Raad der Nederland€n Herausgabe, Hemusgeber Hoge Raad der Ne.deÍIanden InteÍnational Encyclopedia of Law

Intenational and Cow^ratiYe law

lnvoeringswe! Nieuw BurgeÍlijk wetboek

Juristitche

Blàtter

,1

ur i s t i s c h e Aus

bi MtnE

Juristische

Schulung

Juristetr

Zêítung

Kantongerecht

Keaftdalbeficht

NBW

LoÍd tustice

Ihe law Quaftê yRe ew

Morctsschrti

_{Íb Deuttches}

Recht

Míchigan

lav Revie,,r

Ihe Modern

I-ov'/

Revievr

mel nool

Mondeling

Overleg

vast€ Cie voor

met de Minister

van Justitie

MemoÍie van Antwoord

Memolie

van Toelichting

Nieuw

BurgerlUk

Wetboek

N ede

r land

s e J u fi s

p r ude

níi e

N ê

d er landr J u fi s t enb

I ad

NedeÍland!€

Juristen

Vereniging

N e ue J uri s ti s ch

e wo c he

ns c hr ifr

nummer

, _Pp partljen

Rabelsz _{Zeitschift fib ar$tàndisches and} intenationa-les priratrecht

Rb Arrondissementsrechtbank

RCBJ _{Revue Citique de J rísprudence Betge} RG Reichsgericht

RGZ _{Entschedungen deJ Reichsgerichts i Zvilsa} chen

R&K Recht en Kriiek

RV Rechts geleeí.l Magazi n

R.lt'th Re.htsg?leerd Magazijn Theni:; Rn. Randnunrner

R&R Rechtsfrlo:oÍie ?n Rechtstheo ? RTD.iv Rewe Trimestielle de Droit cit'il RrdW Rechtspraakwn de Week Rll Rechtskuntli{ Weekblad

i I . s.a. zonder plaats, jaar van uitgave SDHI Stwlia et Do&menta Hístoriae et luris : i p ter aangehaalde plaatse

THRHR _{TydsktiÍ vir HedendaagÍe Romeins-Hollantlse} Reg

TK Tweede Kamer deÍ Stàten-Generaal T\í Toelichring Meijers

Ti i ds ch I iÍt voo r P riytuttre. ht

f5,4R _{Tldskriï r die Suid Alrikaanse Reg} 'gl. vergelijk

vJV Vlaamse Juristenvereniging lR Verkeèrsrcaht

\'\' _{Voorlopig Verslag} ll Weekblall wn het Recht l+i\.otlsin LR Wisconsin Lav, ReyÍev)

IIPNR _{Weekblad wor Priraatrccht, Notaiaat en} Registratie

lale IJ Yale Lt|t Joumul

ZE|P TaitschriÍÍiir Europàisches piratrc(ht 4RV _{Zeitschrif ÍAt Re.htsyer|leichung} TJSR _{Zeischrifr ííir Sch\aeizeisches} Recht

7.11R _{ZeitschriJi li:ir das gesamte HanAekrecht unal} WirtschaÍsrecht

ZSS (K4N) _{Zeitschriít der Sayí8ry Stiftung rtir RechtsSe} s chichte (katbni s tí s c he A b t e i I ut1 _{I )}