PROF.MR.J.H.NIEUWENHUIS
Tweeerlei rechtstechniek
Er zijn twee manieren om gestalte te geven aan de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad.
In de eerste plaats is er het voorbeeld van de actio legis Aquiliae. Aan een welbepaalde eiser wordt de bevoegdheid verleend om een exact omschreven schadevergoeding te vorderen ter zake van enkele met name genoemde onrechtmatige gedragingen.
'Met bctrckkmg tot de ovenge zaken—afgezien van gedode slavcn cn gedood vee—zal lemand als hij een ander schade heeft toegebracht, voor hetgeen hij onrechtmatig heeft vcrbrand, verbryzeld of gebroken, verplicht zyn om aan de eigenaar zoveel geld te betalen, als die zaak waard zal zijn m de dichtstbyzynde derüg dagen.'1
Het is vervolgens aan de Praetor om de aansprakelijkheid uit te breiden door in analoge situaties een actie te verlenen. Hij verruimt bijvoorbeeld het causale verband door een actio infactum te verlenen aan de eigenaar van een schip dat verloren gaat doordat de ander het meerrouw heeft doorgesneden.2 Of hij
bepaalt dat niet alleen de eigenaar van de beschadigde zaak ontvankelijk is, maar ook de vruchtgebruiker, hoewel de tekst van de lex Aquilia daarover zwijgt.
In de tweede plaats kan het aansprakelijkheidsrecht worden gevormd naar de tränt van Hugo de Groot. Een ratuurrechtelijk principe (wie op onrecht-matige wijze schade veroorzaakt behoort die schade te vergoeden) wordt in
1 Digcsten 9, 2, 27, 5. De vcrtalmg is ontleend aanj E Spruit, Textus mris Romam, Deventer 1977, p 97 2 Digesten 9, 2, 29, 5 'Si funcm quis, quo rcligata navis crat, praccident, de nave quae pemt in factum
onversneden vorm als positief recht gepresenteerd Uit ledere onrechtmatige daad (maleficium) ontstaat 'naar de natuur' een verbmtems tot schadevergoe-dmg, en onrechtmatig is alles wat stnjdt met hetgeen de mensen behoren te doen ('pugnantem cum eo quod hommes facere debent')3 Bij een zo ruim
uitgangspunt dreigt het oeverloze en wordt het zaak de aansprakehjkheid m te dämmen
Tweeerlei rechtstechmek. het verlenen en afbakenen van vordenngsrechten (acties) enerzijds, en het formaleren van alomtegenwoordige rechtsbeginselen anderzyds. In het eerste geval gaat het om regels van het spei van eis en verweer Wegens dwalmg kan de vermetiging van een overeenkomst worden gevorderd gedurende vyfjaren (artikel 1490 hd 1), bij wege van verweer Staat het beroep op dwalmg ook daarna nog open (artikel 1490 lid 3). In het tweede geval betreft het begmselen die het morele Fundament van de burgerlyke samenlevmg raken Overeenkomsten moeten worden nagekomen (artikel 1374 hd 1), ongerechtvaardigde vernjkmg behoort te worden vergoed (artikel 6 4 3.1 NEW)
Goed recht eist een redelyk evenwicht tussen beide vormen van rechtstech-mek. Soms heeft de wetgever te eenzydig oog gehad voor het eerste en is door de bomen het bös gemist. Artikel 2014 verleent aan de bezitter van een roerende zaak een verweermiddel tegen een revmdicatie door de eigenaar; artikel 1910 beperkt de bewyskracht van met openbaar gemaakte akten. Deze, op het eerste gezicht volstrekt onsamenhangende bepalmgen vragen om Synthese door de moderne praetor, de Hoge Raad. Beschermmg van derden te goeder trouw is hun gemeenschappelyke grondslag en in dat licht dienen beide bepalmgen te worden uitgelegd.
Een andere keer is de wet te zwaar gestempeld door het natuurrecht. In artikel 1401 BW is de wetgever gedecideerd m het spoor van Hugo de Groot getreden. Elke onrechtmatige daad verphcht tot vergoeding van de schade Bij een zo ruim uitgangspunt moet de rechtspraak tegenwicht bieden en moeten alle zeilen worden bygezet om de vordenng uit onrechtmatige daad tot redelyke omvang terug te dringen
II
Nooit is waar geweest wat artikel 1401 hjkt te bepalen· elke onrechtmatige daad verphcht tot vergoeding van de schade. Het een (elke onrechtmatige daad), noch het ander (de schade) heeft ooit gegolden. Niet elke onrechtmatige daad, maar slechts die daad die onrechtmatig is jegens de benadeelde, leidt tot aansprakehjkheid. En met alle schade die zonder de onrechtmatige daad zou
TWEEERLEI RECHTSTECHNIEK
zijn uitgebleven moet worden vergoed, maar uitsluitend die schade die met een te verwyderd gevolg is van de onrechtmatige daad. Relativiteit en causaal verband; binnen tienjaren na de annexatie van het omschreven recht (Linden-baum/Cohen) heeft de Hoge Raad de plaats bepaald voor deze twee grensste-nen van het aansprakelijkheidsrecht. In 1927 werd aangegeven waar de grens van het causale verband wordt overschreden, namehjk daar waar de schade met langer het redehjkerwys te verwachten gevolg is van de onrechtmatige daad (leer der adequate veroorzakmg).4 Een jaar later verkreeg het
relativi-teitsvereiste zijn kanomeke formulermg· geen aansprakehjkheid als de over-treden norm met heeft gestrekt tot beschermmg van het geschonden belang.5
De lotgevallen van de leer der adequate veroorzakmg zijn bekend In de jaren /estig rees verzet tegen haar enkelvoudige maatstaf, de voorzienbaarheid van de schade, en werd gekozen voor een plunforme benadermg, de toereke-nmg naar redelykheid. Dit leidde tot opneming van artikel 6.1.9.4 m het
NEW-'Voor vergoedmg komt slcchts m aanmerkmg schade die in zodanig verband Staat met de gebeurtenis waarop de aansprakehjkheid van de schuldenaar berust, dat zy hem, mcde gezicn de aard van de aansprakehjkheid en van de schade, als gevolg van deze gebeurtems, kan worden toegerekend '
De kritische stemmen die aanvankehjk tegen het relativiteitsvereiste werden aangeheven verstomden allengs en het werd m de volgende vorrn door het NBW gerecipieerd:
'Geen vcrphchting tot schadevergoedmg bestaat, wanneer de geschonden norm met strekt tot beschermmg legen de schade zoals de benadeelde die heeft gclcden' (artikel 6 3 1 2 )
III
Papimanus omschnjft de taak van de Praetor als Ontwikkeling, aanvullmg en correctie' van het recht, een en ander ter wiUe van het algemeen belang (propter utihtatem pubhcam).6
Dit is preaes de rol van de Hoge Raad met betrekkmg tot het aansprakelijk-heidsrecht Is het algemeen belang ermee gediend als een vordermg wordt verleend aan dit type eiser terzake van du soort schade? Toerekenmg naar redelykheid en relativiteitseis zijn bij uitstek de Instrumenten ter verwezenhj-kmg van dit beleid Van beide een voorbeeld.
4 HR 3 fcbruan 1927, NJ 1927, p 636
IV
De PNEM is eigenaar van een olietank die plotseling openscheurt. Een groot deel van de in de tank aanwezige stookolie komt terecht in de rivier de Amer. Is de PNEM aansprakelijk voor de schade gelegen in de olieverontrei-niging? De Hoge Raad beperkt de aansprakelijkheid uit artikel 1405 tot 'die vormen van schade welke als typische gevolgen van de instorting van het desbetreffende gebouw kunnen worden beschouwd'. Olieverontreiniging van water en land behoort tot de typische gevolgen van de instorting van een olietank, aldus de Hoge Raad. Dit oordeel is gebaseerd op twee gezichtspun-ten. Enerzijds de omstandigheid dat het voor derden vaak ondoenlijk is om degene op te sporen die voor het gebrek de schuld draagt (de architect, de aannemer?) en dat artikel 1405 daarom 'de eigenaar aanwijst als degeen tegen wie de benadeelden in ieder geval hun desbetreffende vorderingen kunnen richten'. Anderzijds is er volgens de Hoge Raad reden om een tamelijk nauwe band te eisen tussen de instorting en de schade die voor vergoeding in aanmerking komt, gezien het feit dat het bij artikel 1405 gaat om risico-aansprakelijkheid. Aldus worden inhoud en omvang van de vordering uit artikel 1405 bepaald. De benadeelde kan zijn eis richten tot de eigenaar, ook zonder dat deze enig verwijt treft, maar de omvang van diens aansprakelijk-heid is beperkt tot de 'typische gevolgen' van de instorting.
Typische gevolgen? Stel, als gevolg van de olieverontreiniging wordt de rivier de Amer tijdelijk afgesloten voor de scheepvaart. Het valt moeilijk in te zien dat dit een minder typisch gevolg zou zijn van het openscheuren van de olietank, dan de verontreiniging van water en land. Toch zou naar alle waarschijnlijkheid een vordering tot vergoeding van de stagnatieschade wor-den afgewezen.7 De reden is niet zozeer dat dit soort schade te uitzonderlijk
zou zijn of in een te ver verwijderd verband met de instorting van de olietank zou staan, maar een geheel andere.
Risico-aansprakelijkheid veronderstelt verzekerbaarheid. Als het recht ie-mand aansprakelijk stelt voor de schade, ook indien hij die schade redelijker-wijs niet kon vermijden, spreekt het vanzelf dat de aansprakelijkheid beperkt moet blijven tot de verzekerbare risico's. De gebruikelijke aansprakelijkheids-verzekeringen bieden echter slechts dekking in geval van letsel- en zaaks-schade. Deze omstandigheid vormt een goed argument om de aansprakelijk-heid uit artikel 1405 te beperken tot dat soort schade.
Als een rechter vaststelt dat de stagnatieschade niet in zodanig verband Staat met de instorting dat zij als gevolg van die gebeurtenis aan de eigenaar van het gebouw kan worden toegerekend, snijdt hij, propter utilitatem publicam, de
TWEEERLEI RECHTSTECHNIEK
nsico-aansprakelykheid op een maatschappelyk aanvaardbare maat De cau-sale metaforen ('zodanig verband', 'typische gevolgen') zijn dan niet raeer dan een concessie aan de gangbare ornamentiek
V
Thans het tweede Instrument ter beperking van de aansprakelykheid: het relativiteitsvereiste Terwijl haar man in het ziekenhuis verbhjft, sticht me-vrouw Vonk brand m de echtelyke woning. Haar echtgenoot had het huis tegen brand verzekerd. Heeft mevrouw Vonk door overtreding van artikel 157 Wetboek van Strafrecht een onrechtmatige daad gepleegd jegens de verzekeraar, zodat deze een eigen vordenngsrecht heeft tegen haar?
'Geen verphchting tot schadevergoedmg bestaat, wanneer de geschonden norm met strekt tot bescherming tegen de schade zoals benadeelde die heeft geleden' (artikel 6.3 l .2) Strekt artikel 157 WvS (brandstichtmg) tot bescher-ming tegen de schade zoals de verzekeraar die heeft geleden? Neen, aldus de Hoge Raad. Een dergehjke bepalmg strekt met tot bescherming van het belang waann de verzekeraar is geschaad 8 Waarom met? Uitgangspunt is toch 'dat
een norm in beginsel strekt ter bescherming van allen die als gevolg van overtreding ervan schade kunnen hjden'?9 En dat brandverzekeraars behoren
tot degenen die schade hjden als gevolg van opzettelyke of culpoze brandstich-tingen is evident. De juistheid van de beshssing om aan de verzekeraar een rechtstreeks verhaalsrecht tegen de schadeveroorzaker te onthouden berust op geheel andere gronden dan de strekking van het geschonden voorschnft
Strekt de overtreden norm tot bescherming tegen de schade' In deze tekst zitten twee dubbelzinnigheden Zowel de term 'strekken' als het begnp 'schade' heeft twee betekemssen die in artikel 6.3 1.2 ononderscheiden door-eenkhnken. 'Strekken' betekent met alleen ten doel hebben, maar ook reihen ('zolang de voorraad strekt'). 'Schade' betekent enerzyds beschadtgmg en anderzyds nadeel
Nu lykt het erop dat de relativiteitseis als volgt in elkaar steckt. Het geleden nadeel valt slechts dan onder de reikwijdte van de overtreden norm als die norm ten doel heeft beschadiging van het getroffen object te voorkomen Maar dit is schijn.
De wet op de tandheelkunde, die het verrichten van tandheelkundige ingrepen slechts toestaat aan gediplomeeide tandartsen, heeft ten doel bescha-digmgen van gebitten te voorkomen en zo de volksgezondheid te bescher-men Niettemm is de enkele overtreding van de wet op de tandheelkunde (het
ongediplomeerd uitoefenen van de tandheelkunde), ook zonder verdere onbehoorlijkheden, zoals het agressief weglokken van patienten, naar het oordeel van de Hoge Raad,10 in stnjd met de zorgvuldigheid, en onrechtmatig
jegens de wel bevoegde tandartsen Door mschakelmg van het ongeschreven recht knjgt de wet op de tandheelkunde zo een veel ruiniere reikwijdte (beschermmg ook van de economische belangen van de bevoegde tandartsen) dan uit haar doel (beschermmg van de volksgezondheid) zou volgen
Ook met betrekking tot de vraag of brandstichtmg onrechtmatig is jegens de verzekeraar treden dergelyke betekemsverschuivmgen op Het strafrechte-lyke gebod om geen huizen in brand te steken strekt zeker tot beschermmg legen schade, maar dan betekent 'strekken' ten doel hebben en 'schade' beschadigmg Voor het civiele aansprakehjkheidsrecht gaat het daarentegen om de vraag of degenen die door de beschadigmg van het huis schade lyden (eigenaar, vruchtgebruiker, hypotheekhouder, verzekeraar) worden be-schermd doordat zy hun schade kunnen verhalen op de brandstichter. Hier betekent 'schade' fmancieel nadeel en is met de strekkmg van de norm bedoeld haar reikwijdte als grondslag voor een vordenng tot schadevergoedmg. Door deze semantische kortsluitingen is een beroep op de strekkmg van de overtre-den norm vaak met meer dan een toverspreuk. er zy een komjn, en er was een komjn
VI
De werkehjke reden voor het onthouden van een zelfstandig vordenngs-recht aan de verzekeraar hgt eiders De Hoge Raad
overweegt-'dat bovcndien ongewcnste gevolgcn van het ontbrcken van een algemeen rechtstreeks verhaals-recht van de verzekeraar op hcm, die schade aan het verzekerdc voorwcrp hccft toegcbracht m onze wetgevmg byna immer worden voorkomen door artikel 284 K, dat de verzekeraar, door betalmg van de schade, doet treden m de rechten, die de verzckerde ter zake van de schade legen derden hccft, welke regeling onder nagenoeg alle omstandigheden op bevredigcnde wyzc waakt voor de rechtmatige belangen van alle bij de zaak betrokken partyen '
TWEEERLEI RECHTSTECHNIEK
beeld wanneer de brand is veroorzaakt door de onvoorzichtigheid van lemand met wie de ver/ekermgsnemer samenleeft.
'Hun relatie met de verzekenngsnemer is van duurzame aard, voortvloeiend uit hct famiherecht, een arbeidsverhoudmg of een woonutuatie Hct uitoefenen van verhaal zou deze relatie kunnen verstoren en de vcrzekermgsnemer, by cchtgenoten ook economisch, kunnen treffen '"
Geen subrogatie dus (zie artikel 7.17 2.25 lid 3), maar dan uiteraard ook geen eigen verhaalsrecht voor de ver/ekeraar.
Verhaal door de verzekeraar op degeen die de schade aan het verzekerde voorwerp veroorzaakte is soms ongewenst, soms daarentegen by uitstek gewenst, bij voorbeeld als het gaat om opzettehjke brandstichtmg in het kader van een wraakactie legen de verzekerde. Het vordermgsrecht van de verzeke-raar tot verhaal van de uitgekeerde schadepennmgen moet door wetgever en rechter worden afgebakend. Speculaties over de strekking van de norm 'gy zult met brandstichten' bieden hier zeer weinig steun.
VII
Tweeerlei rechtstechmek. Enerzijds het formuleren van rechtsbegmselen die cohesie verlenen aan de talloze wettehjke voorschnften, en anderzyds de uitwerkmg van die beginselen tot een stelsel van welomlynde vordermgsrech-ten (acties) met een maatschappehjk aanvaardbare omvang Beide taken bbjven aandacht vergen, ook in het aansprakelykheidsrecht.
Het herstel van door schuld veroorzaakte schade (dämm culpa dati reparatio) wordt door Hugo de Groot gerekend tot de pylers van een geordende samenlevmg 12 Hy is hierniee een van de grondleggers van artikel 1401 BW.
Het is echter zeker met zo, dat grondslag en omvang van het buiten-contrac-tuele aansprakelykheidsrecht hierdoor eens en vooral vast hggen. Nieuw grondslagenonderzoek is nodig Allerlei vormen van aansprakehjkheid zijn thans op een hoop geveegd, louter en alleen omdat zy een negatief kenmerk gemeen hebben, namehjk de omstandigheid dat zy met op schuld zijn geba-seerd. Waarop berusten zy wel, de aansprakehjkheid van de werkgever en van de eigenaar van een dier' Door De Groot is reeds een begm gemaakt:
11 Memone van toelichtmg bij artikel 7 17 2 25 hd 3 Tweede Kamer dtr Staten Generaal 1985-1986,
(l 9 529) p 34
'Misdaad door wetsduidmg is wanneer de wet eenige uitkomste lemand toe-rekent tot misdaed. 't Welk wel kan gheschieden, oock daer waerehck geen misdaad en is, maar nochtans niet zonder wettehcke oorzaecke, als wanneer lemand, uit het onze, of door het onze, werd verkort' 13
Aansprakelijkheid omdat de ander door het onze wordt verkort. De Groot geeft een voorbeeld dat door de Hoge Raad pas in 198014 werd gevolgd:
'Een waghenaar ofte huisman Wiens paerden hollen, alwaer 't buiten syn schuld, is mede gehouden in vergoedmg'.15
Vier jaar later formuleerde de Hoge Raad de grondslag voor deze aansprake-lijkheid:
'het gevaar dat schuilt m de eigen energie van het dier en het onberekenbare element dat m die energie ligt opgesloten'16
Profijt en gevaar, daarin liggen de aanknopingspunten voor een coherente theorie ter rechtvaardiging van allerlei vormen van aansprakehjkheid zonder schuld.
Wat de omvang van de aansprakelijkheid betreff, zyn het vooral de maat-schappelijke consequenties die het oordeel dienen te bepalen. Waar beginnen we aan als we m dit soort gevallen een vorderingsrecht toekennen? Gezien het gewicht dat onze samenleving hecht aan de collectivering van ernstige risico's, spreekt het vanzelf dat de verzekerbaarheid van aansprakelijkheid en schade hier het belangrijkste gezichtspunt vormt. Een voorbeeld: enkele koeien körnen, geheel buiten de schuld van de eigenaar, terecht op de landingsbaan van Schiphol en ontregelen het vliegverkeer. Is de eigenaar aansprakelijk voor de stagnatieschade? Ja aldus de parlementaire geschiedenis met betrekking tot artikel 6.3.2.8:
Onder het artikel vallen niet alleen letsel- en zaakschade maar ook bijvoorbeeld bednjfsschade doordat een losgebroken dier het laden- en lossen van een schip of een vliegtuig belet' 17
De aansprakelykheidsverzekeringen bieden echter slechts dekking in geval van schade aan personen en goederen, en niet voor zuivere bedrijfsschade. Bij gebreke van aanwijzingen dat verzekeraars bereid zijn een zo ongrijpbaar
13 Inkidmge, III 38,3
14 HR 7 maart 1980, NJ 1980, 353, Stierkalf. 15 Inleidmge, III 38,12
TWEEERLEI RECHTSTECHNIEK
