IW INHOUD

INHOUD

lnleiding bij het zomernurnmer

283

lrnpressie: Tussen ethos en Europa; naar een grensovcrschrijdcnde

tockomst

IW Wits

Discussienotitic: De christen-democratic als beweging van de

toekomst

Prof mr. dr. JP Bolkenende

e11

drs Th. B.Fi\1 Brinkel

Solitair of solidair

Prof dr. mr.

H

Fmnke11

De bindendc kracht van een wereldcthos

Prof dr. H Kii11g

De Duitse hereniging en de Europese intcgratie

Dr.

Jf

Eqgert

Een programma tegen de lijdzaamheid

JC

Juncker

De christen-democratic als volkspartij voor Europa

Dr. W Martens

Tekencn oprichten van het komende koninkrijk

285 293 302 JOG 316 322 330

Prof mr.

PH Kooljma11s

336

Verbreding en vcrdieping Unie rnoeten hand in hand gaan

De homo economicus als maat der dingcn

Drs.

E.

Heerm(J

Hct CDA en de tockomst

i\11r JPH

Donner

Clobalisering en sociaal-economisch beleid

Profmr FHJJ\;1 Andriessen

Pleidooi voor grensoverschrijdende politiek

Prof.mr

E.M.H

Hirsch B(jllin

Christen-democratic is geen monumentenzorg

JH

Helgers

Uit de omsingeling naar een nieuw draagvlak

Mr

JJAM.

van

Gnmip

No-nonsens is niet genoeg

Drs.

R.FM

Lubbers

Column: Een vulgaat voor de burgers

Drs. FI Lmzing-Boersema

Slotbcschouwing: Het CDA als partij van samenhindendc

waarden

Profmrdr. IP Balkenende en drs. Tb.B.FM. Bnnkel

U

hcclt ZOJUI'>t het zomer-nummer van Christen Democrat"che Verken-ntngen opengeslagen. Elk jaar brengt de rcdactie een dubbeldik zomernummer uit. Vorig jaar was dat gewijd aan 'Het

CDA

crisis en per-spectid' Dit jaar hedt de redactie be-sloten de kolommcn open te stelkn voor een integraal verslag van het hc-langrijke '>ymposium 'De christen-de-mocratic a is heweging van de toekomst' dat op 12 en 13 mci jlin de Nieuwe Kcrk aan het Spui te Den Haag plaat<,-gevondcn hedt.

Belangrijke momentopname

In de per'> i'> aandacht hcstccd aan de inhoud van het '>ymposium. Nog meer aandacht is echtcr uitgegaan naar inci-dentcn rondom dit door het Wctenschappelijk lnstituut in samen-werking met de CDA-delegatie in hct Europecs Parkment gcorganiseerde symposium Deze vcrslagbundel hiedt cen iedcr de mogelijkhcid de twccdaag-se hqcenkomst in aile rust op zijn in-houdeli)kc waarde te hcoordelen. Dat i'> van hclang omdat het symposium als een hclangrijkc momentopnamc kan worden gczicn van hct hczinningsprcl-ce<, waannee het C:DA volop hczig is. In die ztn is dit nummcr bcdoeld als do-cument. Daarom zijn aile hiJdragcn aan hct symposium in deze hundel te vin-den, in de volgordc waarin zij op 12 en

I .i mei zip1 uitge<,proken. Voorzovcr nodig zijn de inlcidingen vcrtaald en

bewerkt voor puhlikatie Daarbij is wei gcpoogd zovcelmogclijk de oor<,pron-kelijke lijn en de sfccr van hct hctoog va<,t te houden. In sommige gevallen hetekende dit dat het gcsproken karak-tcr van een inlciding bewaard moe<,t blijvcn; in andere gcvallen is ervoor ge-kozen deze dimensie zovcel mogelijk wcg te werkcn.

Leeswijzer

Het is wellicht zinnig hicr ccn korte lceswijzer te geven Dcze verslaghun-del bcgint met een uitgcbreide impres-sie van het symposium door Jan Willem Wits onder de titcl Tu.,.,cn ethos en Europa'. In dezc impressic is niet ge-streefd naar een uitputtend vcrslag Dat zou de leesbaarheid ervan nict ten goc-de gekomen zijn. Deze impreS'>ie is ecr-der bedocld als 'smaakmaker' Daarna volgt de discussienotitie die de inlciders voor het '>ymposium haddcn ontvangcn en waarop een reactie was gevraagd. Daarna volgcn de ver<,chillcnde inki-dingen. De hundel besluit met reflecties op wat hct symposium nu eigenlijk hecft opgelcvcrd aan gezichtspunten en standpuntcn.

De in elk nummer van Christen Democrati.,chc Vcrkenningcn aanwezi-ge column van cen redacticlid is op dc-zc plaats te vinden. Onder de titel 'Ecn vulgaat voor de burgers' reflectecrt me-vrouw Laning-Bocrscma op de hcteke-nis van hct symposium voor het CDA. De hundel besluit met een analyse en cvaluatic van het '>ymposium door de

L:J I

1-u

:J ~

""'

v e<:

1-z

e<: I..L:

1-auteurs van de oorsrJronkelijke di'>cus-sienotitic )an Peter tblkcnende en Theo Brinkel.

'Jungenbrun'

Tot <,]ot van dcze inleiding is het zinvol de kunstzinnigc ambiance van dit num-mcr kort toe te lichtcn. De scric van vijt cornputertekeningen. heginnend or de cHw,lag en voortgezet in deze bun-del. zijn gemaakt door de ir1 Rotterdam wonende kumtenares Karin Voogd. De illu'>lr·aties zijn gc't'nspireerd door een rniddeleeuws <,childerij uit 1546. dat toege<,chrevcn wordt aan de schilders-lamilic C:ranach en dat in het staatsrmr-seum voor Prui<,isch urltuurbczit te Berlijn te vindcn is. Hct schilderiJ hcdt geen olliciele titel. maar wordt aange-duid in het Duits als '}w,_gwhrull·. te ver-talen met 'bron der verjonging' ol 'fontcin van de jeugd'

In ecn brid beschrijft de kunstcnares het oor<,pronkelijke <,childcrij 'Or dit <,chrlderij zie je links de ouden van da-gcn in karretjes en op de schouder aan-gevoerd worden en uitgekleed worden. In hct midden '>tappen zij de fontcin in. Waar zij eerst nog geholpen moeten worden, bcginnen zij gaandeweg tc spartclen om er uiteindelijk aan de rechterkant jeugdig en herboren uit te stappen' De suggcstie van de kunstcna-rcs was om de scric in de volgende volgorde te plaatsen: 'Or de voorkant cen "vrolijk, spetterend paar" Binncnin als eerstc illu<,tratie cen overzicht van het gchele oorspronkclijke <,childerij, maar dan wei in vrijc wccrgave. Als tweede de prent waarbij een oude vrouw door een ander gcholpcn wordt hi) het uitkleden. Vervolgcm (3) ecn oudcre in de fontein aan de hand van een jongcre. Tot slot ( 4) een herborene die parmantig op de kant stapt' Dcze suggestie voor plaatsing is hier

gaarnc gevolgd Het leggen van bete-kcnisvolle verhanden tu<,<,en de serie at-beeldingcn en het syrnpmium wordt gaarne aan de verbeelding van de lczer ovcrgelaten.

"In de neo-liberale, paarse receptuur van een mix van markt en

overheidsinterventie, ontbreekt de rol en plaats van de

gemeen-schap, gemeenschapszin en gemeenschapsbeleving", stelde politiek

Ieider drs. E. Heerma vast. Structurele veranderingen en een te

sterk accent op vrijzinnige trekken dwingen tot een kritisch

ant-woord, vonden ook de organisatoren van het symposium. Een

im-pressie.

D

rieho1.1dcrd declnemer'> ke-kcn uit noar ccn grocn pcr-'>jKCtlel Fen alternatid voor een paar'>geklcurd land'>chap waarin het chri'>relijk-'>ociale gedachrengoed al'> mi-,tige Hard van het vcrlcckn wordr he'>rempeld

Weed>ar-,rige grond voor de wcrkcr-, van her elide uur. zo lijkt het.

Toch hlccl cultuurpe'>'>illli'>me uit lllauwdrukken 01lthrakcn en hcimwce naor vrocgcr krccg gccn kan~. J\'1ccgc-neuried met de kakolonic van de mo-derne cultuur werd er echtcr cvcnmin. lluitenland-,e en hinnenland.,e top-'>prc-kcr-, zochten naar een contrapunt. om met prolmr l..~1H Hir-.ch l:lall1n te '>preken. in de partituur voor een chri'>-tcn-dem<HJati'>che toekom'>t. 1\lct zelt-vnzekerde he.,cheidenheid herijkten ZIJ

de politieke agenda voor morgen Een toekom'>t waarin hct lormulcrcn van ee11 verhindend etho., voor de <,amcnlc-ving en ccn hcrn1cuwd vcrtrcnl\vcn in l'uropa ck hovcntoon voeren. Fen toe-kom'>t ook die '\vij in eigcn handen

hebben', benadrukte Wiltried Martens, en gerichr moet zijn op ''het oprichtcn van tckem van hct komcndc konink-rijk" lprolmr I'.H. KooijmansJ.

01 cr Cibcrhaupt een toekom'>l voor de chri'>ten-dcmocratic i'>, vond de voor-zitter van het bcstuur van het Wctcn-'>chappelijk lmtituut voor hct CJ)A

IWIJ, prolmr H. Franken, cigenlijk niet aan de orde. "C:hri'>len-democrarie i'> ecn rcaliteit in hct politieke '>pcc-trum", <,telde h-anken in zijn opening'>-woord optimi-.ti'>ch. "maar wij zijn

gcdwongcn om grondig na tc dcnkcn

over nieu\vc '-.tratcgicCn orn nicuwe en mecr '>lcun te krijgcn voor onzc idcccn." Toch wilde Franken nict vcrhc-lcn dat de tijden warcn verandcrd -;inds her ontstaan van de chri'>ten-dcmocra-tischc bcweging aan het hcgin van dcze ccuw. Sccularisatie en individuali-,ering baarden de calculcrcndc burger Deze herekcnendc -,olist maakt weliswaar cen afgewogen kcuzc. rnaar n1ist verant-woordelijkhcidsgevoel in zip1 tomeloze '>treven naar zcllvcrwcrkclijking. "De

Vl

c....

mondige mens heeft naast rechtcn ook plichtcn tegenover de ander", hicld de Wl-voorzitter zijn gehoor voor. Vera n twoorde I i jkhcid, gerechtigheid en solidaritcit bieden het noodzakclijke tegcngcwicht Dat de sterbte schou-ders de zwaarste lasten dragen, volstaat volgens hanken niet.

"Jc

moet er ook naar streven om tot de sterken tc heho-ren." De hoodschap en de strategic om dcze boodschap te verkopen vallen cchter niet altijd samen. Met name ou-dercn en jongeren licten de partij in de sleek, zodat christen-democratcn zich moeten afvragen ol ziJ nog wei aanslui-ting hcbben met de samenleving De overdracht van waardcn kan niet zon-der dialoog Luisteren dus, en het let hebben om je boodschap werkelijk in de praktijk te brengcn, raadde Franken a an.

Zelfde medaille

Ook Europa kwam prominent naar vo-ren in de eerste woorden op het sym-posium. En dat zou zo blijven tot de laatste wegst1erven in de Haagse Nicuwc Kerk. De co-produktie van hct Wetenschappelijk lnstituut voor het CDA en de Europese C:DA-fractie maakte dat de duhhelc draden van het congres - de politieke agenda voor het CDA en de noodzaak van Europese

sa-De toekomst van

het CDA en de

toekomst van

mcnwerking voor de toe-hoorder soms wat verstrikt raakten. Toch hlcek dit niet gehcel toevallig Zoals EVP-voorman dr. W. Martens sig-naleerde, toont de burger

Europa lijken twee

zich tegenwoordig

"onver-zijden van dezelfde

medaille.

schillig, om niet te zeggen vijandig" ten aanzicn van de Europesc droom. Europa en 'Het grote tegenverhaal van verlossing' (WI-dirccteur mr

JJAI'v1

van Ccnnip) drcigcn heide aan

overtui-gingskracht in te boctcn. De tockomst van het CDA en de toekomst van Europa lijken derhalve twee zijden van dezcltde medaillc.

'Restauratieve utopie'

De toon we1·d dan ook gczet door vier buitenlandsc inlcidingen 'Europa, Europa' luidde het onvermijdclijkc ref-rein in aile betogen. De vermaardc theoloog prof dr. H. KLing, wiens toc-spraak een van de hoogtepunten op vrijdag vormde. plaat<;te desalniettcmin kritische kanttekeningen hi) het reilcn en zcilen van de Eurocratie. Het con-cept van een !outer lunctionalistische economic en politick, dat hij regelma-tig 'llrus-;else technocraten en hclangen-behartigcrs' hoort propageren, kan volgens K(ing nooit het prcdibat 'christelijk' dragcn Maar hct alternatief van een 'restauratieve utopie van een spintuele eenheid van Europa' trok de heroemde theoloog evenmin. 1\lct na-me de propagandist voor een dergeliJke 'hercvangelisatie van Europa', pau'> Johannes Paulus llmoe<,t het ontgclden in Klings sums bittere bewoordingen. Alhocwel Kling de Rooms-Poolse waar-schuwingen voor een dcsintcgratie door scculari-.atie, pluralisme en indivi-dualiscring op punten kon delcn, nocmde hij dezc proce<;<;en lievcr een ambivalentc ontwikkeling Zander twij-fel vol risico's en gevaren, maar ook met kanscn en voordelcn. Tu-.sen hct seculier-tcchnocratisch paradigma en het voormoderne-sacralc ideaal client een derde wcg gezocht tc wmden.

Ethos

gecrodccrd Zelf<, als de staat dcze aan de burger zou willen orleggcn ot over-dragcn, dan hlijh het prohlcem dat uit nict<; nict iets kan voorkomen. Noch de ovcrheid, noch de lilmohc is in -.taat tot hckcring Religie wei. mit<; deze zich vcn-c houdt van lundamcntali'>me ot 'moreel rigorismc' I inderdaad, zoals de raus rredikt 1. In het i'.olement <,chuilt geen kracht Rcligie kan echter haar <,amenhindende lunctic hervinden door het ontwikkelen van cen

'pcrbindli-d,cs

und PfiiJindrn,Jcs Ethos' (verrlichtende en vcrhindcndc ethiekl. Fen dcrgcliJk cthm mag nooit beperkt hlijven tot de

lllllrr crou>d van gelovigen. "De

democra-tic kan nict overlcven zonder een coali-tic tu:-,-,cn gelovigcn en nict-gelovigen, in wederzijds tT'>J)ect", aldus de theo-loog uit Tlihingen "Aileen een ge-mccnscharrelijk ethos houdt uitein-deliJk de moderne samenlcving bij el-kaat-'', bcantwoordde Kling zo zijn hc-gtnvraag. Dat geldt cvcnzeer voor Eurora. De Furopese gemeen'>chap moet een 'waardengcmeenschap' zijn, een '[urora met een ziel' (oud-voorzit-ter Eurorese C:ommis-.ie, ]. Dclorsl.

Twee Iangen

"Ais Eurora nict bestond, znudcn chri'>-ten-democraten het moeten uitvindcn. Zonder kunnen ze niet nverlcven'', meende Saksens minister van Binnen-landse Zaken dr H. Eggert De samen-hang tussen Omt en West wordt volgens hem door l'vliddeneuroreancn nadrukkclijk gevoeld, maar door Westerlingen vaak ondcrgewaardeerd. De oostelijke dimensie van de Eurorese eenwording vormde dan ook het be-langrijkste clement in het betoog van de eveneem gndgelccrde Eggert Wie in Europa niet uit beide longen ademt, dreigt een stevige longontsteking op te \open, zo leek Eggert paus Johannes

Paulus II na te zeggen. Democratie, memelijk -.amenleven en vrede vormen de kern van het christen-democratische bijdragc aan het intcgratieproces. Echter, immatericlc waarden bieden Oost-Europa weinig als ziJ nict gepaard gaan met economische ontwikkeling. Essentieel is de strijd regen de ontwaar-ding van de mens, waarbij een zeker welzijnsniveau een voorwaarde is. Noch door de burger te ondervragen, noch door hem te overvragen, maar door een beroep op de waardigheid, vervullcn christen-democraten hun ro-litieke roeping

Technologisch reveil

Voor velen i'> het juist de memelijke waardigheid die door technologi-.che ontwikkelingcn onder druk komt tc staan. Dar de on'>tuitbare aanlcg van de elcktronische snelweg vnor problemen zorgt, beaamde Luxemburgs minister-rrcsident

JC

Juncker Toch waakte luncker voor een pessimistisch betoog. Europa kan haar cnorme technologi-sche achterstand niet negcren. Pro-Europese christen-democraten diencn zich dat aan te trekken en koudwater-vree'> te overwinnen. Een technologisch reveil is nnodzakclijk, maar hoeft niet met oogkleppen op te gebeuren. Technologic moet ten diemte staan van mcnscn, zei Juncker later. economic en ethos vragen om een verbinding. Zonder organi'>atie en socialc inkadc-ring kecrt de techniek zich tegen de mem. Mngelijkhcden voor nicuwe werkgelcgenheid, volgens juncker het centrale thcma. bieden wei kansen om het persrccticfloze pad van dercgulc-ring en arbeidstijdverkorting tc verla-ten. De premier vond echter dat de chri'>ten-democratie eer<,t aan zichzclf moest werken. lnternationalc samen-wcrking en Europa als rnlitiek

w

en eindpunt zijn d;JMhiJ cs-,cntieel, maar ook hct hewarcn van de ccnheid in de eigcn nation;Jic gcledcrcn vormt topprioritcit. Luistercnd naM de r;Jdio op \Vcg naar f)cn Haag verhaa~:idc

}uncker zich over de oncnighcid onder Ncderlandsc C:DAcrs. "Hoc kan ccn partij leidcrsamhities hcbben. zondcr d;Jartoc de kw;Jiiteitcn te toncn" hield Juncker zijn Ncdnlandsc collcga'-, voor. Ecn koor dat slccht<, uit solisten bestaat, zingt vals. Ecn contr;Jpunt in mincur7

'Saamhorigheidspartij'

Dat de chri<,tcn democratic ook voor de samcnleving een \aamhorighcid-,-partif behoort te zijn, bracht mtd-prc-mier van Hclg1c dr. W ,1\lartens naar vmen. "Het problccm van de christen-democratic liJkt mij ccrder tc liggcn in het kit dat wiJ - mccr dan andere pM-ti)cn- ook volksp;Jrtij zijn", analysccrde de Vlaamsc politicu-, "De christen-de-mocratic kan gcen voorhoedc of splin-terparti_j Z!Jn, zc kan en mag gcen polM!'>crcnde !actor zijn ten aanzicn van hrede grocpen in de samenlcving." In het zip1 van ccn brcde. maat,chappc-lijkc, ja zclls transnJtionale heweging, schuilt de hacht van de christcn-demo-cratcn. Dom aan tc sluitcn bij het hcr-nicuwd vcrlJngen naar gchorgcnhctd en engagement enerziJds, en ccn bctcr

werving~vcnnogcn andcrzi_jJ~, kunnen

chri<,ten-dcmocratcn de winst incassc-ren die voor het gnjpen ligt. Structurelc obstakcls zag 1\ lartcm dcrhalve nict, a! valt cr conjuncturcel nog wei W;Jt putn te ruimcn. "We kcn11en de cigenhcid en de kracht van ons gcdachtcngocd", be-zwccrde de voorzittcr van de EVI', "de toekomst van de christen-democratic hchben we in ctgcn handen."

Komende koninkrijk

lthos, mcnselijke wJarclighcid, nicuwe

kanscn door t<:chnologischc ontwlkkc-lingcn en hct transnationalc kMaktcr V;Jn de chnstcn-democratic vormdcn de ;Jangclcverdc bouwslt'ncn voor her avondge'>prck 1\ let het 'oprichtcn van tckens van hct komcndc koninkrijk" naar cen \Voord van

de

lllJ',.:.;ioloog Vcrkuyl vattc oud-mini-,tcr Kooipll;Jns van lluiteni;Jndse Zaken de christen-dc-mocrati-;chc inzet samcn. 1'\ict de vcr-koophaarhcld van de boodschap centraal stcllcn, maar Iaten mceklinkcn war ons ten dicpstc hcwecgt, vond ook oud-premicr en di-,cussicdeelncmer dr _I_ Zijl-,tra. Vanuit ecn

gemeen-,chappc-lijkc consensus over basiswaardcn ont-staat een vcrtrouwensbasis tusscn kiczcr en gckozenc, legdc ZIJJqra uit Fen politiekc bcweging als hct C:DA client hovendicn "mccr tc w1llen zijn dan lc-verancicr van ovcrhc1dsambtenaren" vond dr. P.A. van Cennip lsecrctans Katholieke Raad voor Kcrk cn Samenlcvingl. Dar bn onder mecr door het cxpl1citcren van lcvensbc-'chouwclijkc grondcn voor <.-en politiek program Oud-bisschop mgr Rl'h. Jljr wee<, crop dat een lcven-,hcschouwing altijd impliciet gegcvcn is. ook zonclcr cxplicicte vcrwoording. Kcrken gcven ccn gezindhcid door die al-, ccn dngc-iiJk funci;Jment kan clienc11 l'rol.dr

A.C Zijdervcld waarschuwde cr wei voo1· om de chr"tcn-democratic als ccn kcrkeliJkc bewcging tc bc,chouwcn Hct CDA client plaats tc bicdcn voor 'postkerkclijke christencn', zoals hijzcll Lnige arnhivalcnt1c i'> onvcrmijdell)k, ,,_ Ptl rclit}ion, a]<.., ecn vorn1 van ccn nict-gcinstitutionalisccrd christendom, kan de kerk met rccht als ccn 'nicuw hci-dcndom hcschouwcn. Voor hct C:DA i-, ccn dcrgeli)kc 1-elig1ositcit cchtcr gccn problecrn, aldus Zijdcrvcld

wat kwijt Die waardigheid diencn mcnscn lc hehhcn en tc kunnen vcrwc-zcnliJkcn in concrete in-,tituties als hct gezin. ck -,chool en de vakhond. kdcrc <..,(lJllC!llcving ondcrvroagt wannccr dczc institut1cs cmtbrckcn. maar de ovcrhcid ovcrvraagt door zeit de rnl van dergeli)-kc '>ocialc vcrhanden tc gaan spclen. De mcmcliJke waardighcid <;taat onder druk a\<, de persoon wordt helcmmerd in zijn ontplooiing, vatte 111r H. van den Brock de di-,cu<;<;ic op dit punt <;a-men.

Seigneurs

Later krccg hct lid van de Furopesc C:oml11i<;<;ic vrq <;pel voor ccn hcschou-wing over de nicuwc uitdag1ngcn van l:uropa Het politieke belang van cen stahiel en vrcdig l'vlidden-[uropa vraagt 0111 vcrdcrc uithrciding van de Llnie, al-du-, Van den Brock. "Cecomplicccrd en onontkoomhaar", noe111de hij dit

pro-u·-,_ Hct gaat 0111 111ecr dan economic Net a\-, in de hcginJaren vor111t

ccono-mischc integratic het 111idde\ om poli-tiekc doclcn te hcrciken. Hct C:DA dicnt in de voorhoede tc staan 0111 [uropa als cen waardengemcenschap onder de aandacht te hrcngen, "de toe-komst van Nederland ligt in Furopa" 'Wij hcbhen wedero111 cen unickc kans om ecn een<; door de gcschicdenis op-gcdragen kun~tn1atigc dcling nu voor altiJd ongedaan tc makcn", aldu-, ecn vi-<,ionaire Van den Brock.

Dat ook de huid1gc [uropese Llnie nog nict al is, <;tcldcn de volgendc morgen Hir-,ch Ballin en mr. FH I I. Andrics-sen. De laatste wees op lacune<; rond monetairc, infrastructurclc en socialc integratie 'Ordening is nodig" hcr-haalde Andriessen de observatie van luncker. "lnternationaal is er ccrdcr te wcinig dan te vee\ ovcrheid." Hovcn-dicn mccnde de voorzittcr van het Stratcgi-,ch llcraad dat cr <;prakc i-, van tocnemcnde twcedelingcn: ccono-mi-,ch, raciaal en tu<;<;en jongcren en ou-dercn. "De senioren moetcn weer mccr

Ro11dc tlljeltjcsfnek ofl zatcrdm;middm;.

Vl.1u

Vtm de lleetm, \lerhurq, Sc/Ji11kclshoek,

llilll

Ce1111ifl, RobhertsCII, Va11 den A1uizC11hen;

e11

Schocfl

:..:..1

de seigneurs van onze samenlcving worden", vindt Andricsscn.

Zelfgenoegzaamheid

Volgem Hirsch Ballin stuit Europa met name op hct gebicd van de rccht<.hand-having op mocizaam tc slcchten gren-zcn. Ook 'grcnsovcr<,chrijdend burger-schap' blijft een illusie zolang "hct recht mcc te hcslisscn over de aangelegenhe-den van de staat" uithlijft Hct veelbe-sproken 'democratisch gat' ir1 Europa maakt dat dcmocratische controle op intergouvernementele besluitvorming heperkt blijft tot hct recht om 'nee' tc zeggen. "Europese actic is nict aileen icts dat atgcweerd moet worden, maar ook iets dat positid gcwild en uitge-wcrkt moet worden, op elk tcrrcin waar de nationalc <,taat tekortschiet, du-; ze-ker ook op die van immigratre en rechtshandhaving", aldus Hirsch Ballin. Een voorbarige tevredenheid over hct bereikte, typccrdc hij als politieke zelf-genoegzaamheid Hir-;ch Ballin conclu-deerdc "dat de politick nog lang niet klaar is, maar als gevolg van dezc zelf-gcnoegzaamhcid het idealisme mist om haar taak naar de eisen van de tijd ter hand te ncmcn. l'dijn bood-,chap is heel simpel", zei Hirsch Ballin, "Iaten we daar wat aan doen, de taken hepalen die voor ons liggen en klare wijn schen-ken over onze motieven." Voorstander<; van ccn meer seculiere, neutrale koers voor het CDA vinden Hirsch Ballin te-genover zich. "Wie zo weinig vertrou-wen hcdt in de toekomst van de chri.,telijke boodschap, bn zich ook maar beter niet onder de C van de naam van de Heer organi<;cren. Ook niet op zondagen van hun politieke b-lender."

Meningsverschil

Aan vertrouwcn ontbreekt het in elk

geval de voorzitter van de Weten-'>chappelijke Raad voor hct Rcgering'>-beleid, mr. )I' H. Donner gcenszins. De inzet van het CDA dient uit niet min-der te he<;taan dan de "zckerhcid dat we docltreffcndcr oplossingen hebben voor de prohlcmcn van <,amen Ieven" .11.1ct zijn cnthousiasmerende betoog nam Donner ogenschijnliJk atstand van de mccr hcschciden koer<, van Hirsch Ballin. Rondom de 'C van het CDA werd het omgekccrdc zichthaar, onder andere door Donners overtuiging dat in de tockom<,t "minder plaats is voor bc-vlogenheid, ethick en verontwaardiging over de slechthcid van de wcreld" Alhoewcl van een -,cherpe tegcnstclling tus-,en fundi's en realo's gccn sprake was, werd in de accenten ccn ondcrlig-gcnd mcningwcrschil zichtbaar. Hcbas bleef deze mildc tcgenstelling wat aan de oppervlakte en slaagdc men cr ook in de discussic nict rn om een duidelijke keuze hieromtrent hoven tafcl tc kriJ-gen.

Schapen

wildcrni<. te halcn. Dat i<. het vcrschil tll',scn christclijke ethick en christen-dcmocratische politick". aldus Donner. Wcliswaar steundc hij later de christc-lijkc optic voor de armcn,

Het problccm is evenwel dat dczc bin-dingcn vloeiender worden en nauwe-lijks meer in <,laat zijn om onderlinge zorg en verantwoordelijkheid te

gene-reren. Ecn dcrde oorzaak maar met Zijdervcld

waar-schuwdc l)onnervoorccn

Alhoewel van een

vindt Donner in de wijzc waarop de samenleving is ingericht "Crocpen of waardcn (milieu) zijn als voorwerp van zorg en be-schcnning wettelijk afgc-schcrmd van de dynamiek van de samenleving" Dcze hokje<,gccst lcidt er-toc dat het streven naar te nadrukkclijk

ideolo-IT tcgcn'-;tclling Hirsch Ballin en Donner

scherpe

tegenstelling tussen

fundi's en realo's

ging cchttT on1 rnccr dan

ecn tnhoudeliJke kcuzc De vcr<,chillcndc

benade-geen sprake was,

werd in de accenten

ringcn hingen nauw '-;JillCn

met de zeltddin1tic van hct CDA. Uaarin ligt ook de hrug tussen hcide. Waar Hir'>ch Ballin met

een onderliggend

meningsverschil

zichtbaar.

tocncmende individuclc vrijheid en collccticvc ver-antwoordclijkhcid omslaat in het verlie'> van individu-nan1c pcr-,pcctlcvcn voor

her (oppmitionclc?i politicke functio-nc- re11 schetst, <,taat Donner in de tra-ditic van het CDA al<, he<,tuurder'>partij In ziJn hctoog ging hi) dan ook met na-me in op de taak van de overheid om de verhrokkcling van de <,amenlcving tcgcn tc gaan.

Hokjesgeest

"De <,amenlcving is niet maakbaar'. stel-dc Donner, "maar dat hetckent niet dar onze keuzen cr allemaal niets toe doen.' De hedendaag<;c samenleving typccrdc hij als 'centrifugaal". waar ten minste drie oorzaken aan ten grondslag liggen Als eerste nocmde Donner "hct cumulatieve effect van de technischc, economische en dcmografi.,che veran-deringcn die steeds mccr over elkaar hcenschuivcn" Belangcn liggen vcr uit clkaar. memen rakcn gc't'solcerd en voor velen staat de kwalitcit van hun hcstaan op de hclling. Fen tweedc proccs is de individuali'>ering, al vond hij dit nauwc-lijks cen goede omschrijving Sociaal geengagccrd zijn n1en':>en nog .;;;teed~.

elc vcrantwoordelijkhcid en de vrijhcid van het <..ollcctid. Een tcrugtredende ovcrhcid hiedt voor dezc prohlcmcn geen oploS'>ing. Waar het op aankomt is de "samcnleving zelf in staat te stellen de vcrschillende waar-den en bclangen op geintegrccrde wij-ze met elkaar in overeenstemming tc brengen" Ecn politieke parti) bn hicr een begin mcc maken door "ccn plat-form tc hicden voor her met clbar ver-cnigen van de hcterogcne belangen en groepcn". Ook Donner hcplcittc een hrede d1aloog en ccn luisterend nor Cclct op de instcmmencle reactie'> na Donners voordracht, geldt dcze hood-schap als de meest praktische opdracht die het symposium aan de parti) mee-gaf Het CDA als beweging hctckent vooral in heweging komcn. Fen acticvc opstelling dus.

Een nieuw CDA

CDA-v: v:

Tweede Kamcrtractic I werd de oprocp van Hir·-,ch Hallin om de politieke zclt-gcnoegzaamhcid te donrhreken van harte onderschreven. Her zou een vcr-gi-;.,ing zijn die genocgzaamhcid aileen hij anderen te zoeken. Het C:DA moct jui<;t de striJd durven aan te binden met de eigen zelfgenoegzaamheid. die ge-groeid is doordat hct jaren aan de macht gcwee-,r i'>. Om daarmcc te bre-ken is het ten eer<;te noodzakelijk dar her CDA zich mecr richt op dienen, dan op heersen IC. Verburg. be-,tuur<,-lid CNV) Dat betekent dar CDA-be-'>tuurder<, vecl men dan

beleid gelcid heel t 'rot een ovcnnaat aan verzakelijking en ecn urt het oog verliezen van lundamentelc waarden'

Veldslag

Daarmee was cen encrverende twee-daagse marathon volhracht die trekken vertooncle van een vroegcre veldslag Temidden van hct vcrbalc wapcngc-klctter was menigccr1 het spoor som'> hijster. Een onvcrwachte mcdia-aanval op de tlankcn vertroehelde het ovcr-zicht nog mecr l'a-, nadat de stohvol-ken optrokkcn, krecg hct re<>Lrltaat

contouren. Strategi-;che vroeger tot zich moeten

Iaten donrdringen wat bc-paalde maatregclcn hetc-kencrl voor burgers.

Het CDA als

hoold- en bijzakcn schcicl-den zich en los-;c eindJCS vondcn .:;amenhang in ccn per<,pectid voor de chri'>-ten-dcmocratic a]-; hcwe-ging voor de toekom'>t. Hct hreken met de eigen en de elders hecr<,ende

beweging betekent

Ten twecde is her van he-lang dat het CDA zich ideologi-,ch prolilecrt op nieuwc thema's. Onder an-dere de volgende thcma's werden gcnoemd: de

hou-vooral in beweging

komen.

Een actieve

opstelling dus.

zcllgcnoegzaan1hcid en

hct aanvaarden van ecn 'exodus' om de gren-; naar de andcr over te stekcn !Hirsch llallin!. gelden ding van jongcrcn ten aanzien van de

pen<,ioen- voorziening lmr. R.H. van de lleeten, advocaat en oud vice voorzitter CDA), de problcmen die oudcr<, heb-hcn bij het opvocdcn van hun kinderen in onzc plur·ilorme samenlcving (-;ecre-taris Unic KilO en voorzittcr· Wl-com-missic Ouderenbclcid. .~1. van den t\1uizcn-hcrgl: het vorn1gcvcn van cen <,amcnlcving waann hctaalde arbeid '>leeds mindcr bepalcnd is !Verburg! De uitgangspuntcn moetcn hij het aan-pilkkcn van dit <,oort themil's vee! dui-deliiker dan in lwt verlcden doorklinken.

De oprocp om te breken met de oude zeltgenoegzilillllheid were! meteen na hct ronde tatclgesprck in prakti)k ge-bracht door oud-premicr drs. R.F.~1.

l.ubbers die voorging in zeltkritick door vast te <,tcllcn d<1t zijn

llO-IIOII5CII5f-al-, voorwaardcn voor ccn ,laagd gc-<,prek met de samenlcving. Cccn va]<,c trots. maar ever1min zelfbeklag ot gc-veimdc hc-,cheidcnheid passen daarbiJ. Het gren<,over-,chriJclendc plcidooi voor ecn verhlfldend <,ociaal ctho-, en een krachtig Furopa vormt een indrin-gcnd contrapunt voor de neo-liherale wanen van de dag .. ~let dcze inbreng '>taat ol valt niet aileen de tockom<,t van de christen-democratic Zonder deze inbreng staat de tnckomst van de sa-menleving op het <,pel.

1<711-WiiiCIII Wl/5

De wereld van de toekomst wordt gekenmerkt door secularisatie,

pluralisme en individualisering. De christen-democratie die sinds

het sleuteljaar

1989 in een nieuwe historische fase is

terechtgeko-men moet op zoek gaan naar een antwoord op de uitdagingen en

problemen van de moderne cultuur. Dit artikel is een bewerking

van de discussienotitie die ten grondslag lag aan het symposium

over 'De christen-democratie als beweging van de toekomst'.

D

e politieke en maat<.chap-peliJke omgeving hi.jgt ee11 ander aanzien in de toekorw;t. De vcrandenn-gen ZIJn dee]<, cultureel van aard. Daarnaa'>l crvarcn menscn ingrijpende ontwikkelingen in de fysieke lccfomgc-ving. Vooral tecl111ologischc vernicuw-i ngen werken door op vclcrlevernicuw-i tcrrcvernicuw-i n. Op de economie hijvoorbeeld. lnno-vatid vcrmogcn, het gcncreren van nieuwe kcnnis en het omzetten van die kenni'> in produktcn die commerciecl relevant zijn gaan de concurrcntiekracht van de economic sterk hepalen. De toe-name in kennis is ccn ontwikkeling die in de hele wereld aan de gang is, ook in Ianden en regio\ die tot voor kort al-, ontwikkelingsland wcrden gezien Om hi) te hliJven zijn inve<,teringen in tech-nologischc vernicuwing noodzakelijk. Het gcldt voor ondernerningen en voor overheden. Ook aan hct onderwijs wor-den zware eisen ge'>leld. Wanneer der-gelijke in<>panningcn uithlijven, here-kent dat op termqn verlie<, van

ccono-mische <,]agkracht. Voor Europa en voor Nederland.

Tcchnologische vernieuwing is nauw verhonden met de snel voortschrijdcn-de informatisering van voortschrijdcn-de internationa-lc sameninternationa-lcving. Nieuwe communicatie-technicken en rnogeliJk- heden hehhen van de wereld een dorp gemaakt. Door '>atellietverbindingcn. telefoon en fax ont<,taan gcheel nicuwe communicatic-pratronen en nieuwe vcrhoudingcn tu'>-sen in'>titutie-, en mcn-,en. Nict mindcr helangrijk is de sterk verbeterendc toe-gankelijkheid tot kennis, via I, CD-Rom en andere kcnnisbronncn. Wie die hronnen wcct te henutten, hcschikt over een breed <>cala aan rnogeiUkhc-dcn. Kennis wordt cen helang- rijkc politieke machtsfactor

In de negcntiende en twintigstc eeuw gaven politieke en militaire krachtsvcr-houdingen tusscn staten de doorslag in de internationalc betrekkingen (en ook nu komt dat voor, cen verwijzing naar de hurgeroorlog in

Bmnie-Herzcgo-c

1-0

z

i f )

i f )

wina i'> wat dit betreft voldocndc) Na de Twccdc Wcrcldoorlog kwamen daar economische vcrhoudingen bij. Zo heer<,te gedurendc mccrdcrc decennia het bccld van een F.erste, Tweedc en Derde Wereld. Dat bceld i'> inmiddels danig vcrandcrd. Delen van de Eerstc Wcreld verkommeren, terwijl sommige Ianden van de Derdc Wereld een aan-zicnlijke economische groei kennen. 'Overzichtelijkhcid' hceft plaats ge-maakt voor 'Pownsbtft' en mondialc con-currentie van grote economischc hlokken. Fen van de helangrijbte, zo niet de helangrijkste factor daarbij vormt het hebbcn van kennis. Kennis van wetenschap en technologic, van concurrcnticfactoren, van politieke en maat5chappelijke factoren in andere Ianden en regio's. van con<,umenten-voorkeuren en van priJsstcllingcn. Wie geen of onvoldocnde kenni<, bezit, ge-raakt op het tweede plan.

Kennis draagt bij aan internationalise-ring van het maat5chappelijk Ieven, opcnhcid en groeiende onderlingc af-hankelijkheid van staten en samenlevin-gen. Croeiende internationalc econo-mische concurrentie stelt nieuwc ci5cn aan het hcvorderen van werkgelegen-heid. Onderlinge afhankelijkheid staat ook ondcrlingc be'invloeding toe. Openheid in de internationale hetrek-kingen heeft een niet te verwaarlozen bijdragc gelcvcrd aan de golf van de-mocratisering van de jaren tachtig en negcntig in de wereld. Staten zip1 geen gesloten eenheden mccr - zo ziJ dat cJOit geweest zijn noch economisch. noch <,ociaal. noch cultureel. Dat gcldt ook voor de Europc'>c llnic. De ver-strcngcling van samenlevingcn hinncn de llnie is zo hccht dat oorlog als mid-del om conflicten te beslechten on-denkbaar is gewordcn

Europa is al'> culturele eenheid

herken-haar, maar ook hier i' 5prake van open-heid naar de werelcl. Openopen-heid i'> niet aileen een zaak van technologic, van opvattingen of van economische con-currentie. maar ook van nH'n<,en. De grotc 5tromcn politieke vluchtclingcn zijn een ramp van de ecrste ordc. Voor de betrokkenen zclf en- zcker waar on-recht de oorzaak i-,- voor de intcrnatio-nale gcmecnschap Openhcid schept daarnaa<,t mogelijkheden voor migratic om economi-,che motieven. Er ontstaan migratie'>tromen van prohlccmhaarden van welke aard ook in de wereld naar de len waar men-,en een verbetering van hun lot hopcn te vinden.

Dcze radicalc vcrandering van nmge-vingsfactoren is een proccs van nicuwe kansen maar ook van nicuwe bedreigin-gen. Kennis, technologie en communi-catie kunncn menscn, organisaties en rcgio's ten goede kon1cn, n1aar zij \Vor-den evengoed - en intcnsiever ge-bruikt voor criminele doeleinden. Tech-nologic kan ook gebruikt worden voor de ontwikkeling van verhjnde wapcn-systcmen of nauwelijh te detectcren werktuigen voor terrorisme. Openheicl kan leiden tot multiculturelc verriJking, maar ook tot onoploshare intcgratic-problcmcn. Zondcr de 'beschutting' van grenzen waait het harder. Dat hoeft geen prohlccm te ziJn, mit'> de verwor-teling in de samcnleving sterk gcnocg is. Bomen die niet stcvig geworteld zijn, worden omgelegd door een stevi-ge wind. In rcactie op hct guurder stevi- ge-worden klimaat kan politiek nationa-lismc nicuwe aantrekkingskracht kriJ-gen.

Veranderende cultuur

hier-hoven he-.chreven, gaan ten dierste te-rug tot opvattingcn van n1cnscn over hun verantwoordelijkhcid en over de ontwikkeling van de samenleving Zij gaan tcrug up de vraag hoc tc rcagercn op ohjectieve veranderingen als het wcgvallen van grenzcn en de constante inlormatiestroom door de media die ge-bruik maken van de 'elcLironic hi_qllll'ily' Veranderende omgevingslactoren ko-men voort uit ko-menselijk handelen en menseliJk geweten.

Drie ontwikkelingen zijn van essentieel helang voor de wereld van de toe-komst.

In de eerste plaats maakt de Wcsterse wereld ecn proces van <,ecularisatic mee. BrJ velen is de band met levensbe-<.chouwing losser geworden of zells doorgesneden. Ook verruilen mensen de cne levensheschouwing voor een an-dere. Kerkgang is in vcel Westerse ian-den ongchruikelijk geworian-den, terwijl in andere delen van

de

wereld christelijke en andere religics in opkorw,t zijn. Het hestaan van christelijke organisatie'> staat ter discussie. Kennis van llijbelse verhalen en symbolen (velen in Europa kcnnen niet meer de betekenis van christelijke lcestdagcn) is nict vanzelf-sprekend aanwczig. Vooral echter ont-breekt hct mecr en mecr aan een integrerend levensbeschouwelijk per-spectiel, aan een samenhangende visie or men<, en maatschaprii. De seculari-satic heeft voor een dee I het hart uit de

~an1t'nkving vvcggcnomcn.

In de tweede plaats is er- nauw vcrbon-den met de seculari'>atie een toene-mend plurali'>me in de vraag naar zin. Wcrcldkerken ver<,plinteren tot groe-pen, kleine geloofsgemccnschapgroe-pen, autonomc instituties. Christelijke gods-diensten concurrercn met Oosterse reli-gies, Ncu' Aqc, fundamentalistische groeren, maar ook met het

vooropstel-len van zeltontrlooiing en materialis-tisch gcnot. Het verstaan van de zin van het Ieven wordt op zeer uiteenlo-pende manieren ingevuld. Problema-tisch is niet zozeer de veclvormige invulling van leven-.be-.chouwelijke vra-gen, als wei het risico dat dergelijke groepen en bewegingcn geen opdracht voor zichzelf zien in de inzet voor men<, en wcreld.

In de derde plaats worden <,ecularisatie en pluralisme in de beleving van zin ge-voed door de individualisering Mensen zijn mondiger geworden, hebben eigcn orvattingen, maken zeit hun keuzes en zijn wars van bevoogding door maat-schappelijke imtitutie'> lndividuali-sering als benadrukking van de verant-woordelijke rersoon moet worden toe-gcjuicht. l\1aar men-.en moeten wei bood.,chap aan elkaar houden. De auto-nomic van de menselijke rede heelt langzamerhand haar hoogtepunt be-reikt. Deze individualisering <,peelt een rol bij - positief geduid doorbreking van vastgerocstc leef- en denkpatronen, maar is tevens gerelateerd aan het uit-cenvallen van maatschaprelijke verban-den, vereenzaming van mcnsen ook als gevolg van werkloosheid, lossere bin-dingen aan institutie'> lndividualiscring betekent in het Iicht van de grotere keuzemogelijkheden dat mensen ge-neigd zijn te kiezen voor andere opvat-tingen, voor andere instituties of voor lossere relatie-..

Seculari'>atie, pluralismc in zinbeleving en individualisering werpen mensen te-rug op het eigen lot, maar leiden ook tot het beset dat mensen hehodtc heb-ben aan geborgenheid, aan idecle per-spectieven, aan oricntatiepunten die houvast hieden. Dat laatste kan op een breed terrein worden waargenomen. De individualisering als concept van maat-schappelijke ordening heeft een

aan-v

0

Het fonnn tljdms

de

discussie op zatcrdaqochtwd Vl1u. Do1111er, Hirsch Bill/in,

Von

Gmnip,

Vm1

Rooy

e11

A11dricssC11

zienlijk dec! van haar aantrekkclijkhcid vcrloren. Het i'> opvallcnd dat gemeen-<;chapszin en gemecnschapsdenken de laahtc tijd sterk in opmars zijn. Er zijn nicuwe socialc bcwcgingen opgekomcn van mensen die wei willen omzicn naar de ander. Ornwille van zorg voor de menseli)kc waardigheid in bi)voorbeeld rnensenrechtcnbcwegingen. Ornwillc van zorg voor het behoud van de -;chepping in bijvoorbeeld milieu-orga-nisaties. De toegcnorncn internationalc openheid blijkt gepaard te gaan rnet cen groeiendc betrokkenheid bij wat cr in de wercld gcbcun

Na een periodc waarin waardenvrijheid voorop stond i'> thans weer ruirnte voor· rnoreel beset en rnoreel beraad, ook waar de politick en de overheid aan de orde zijn Hct is opvallend dat na hct staatscollcctivisme van de jarcn zeven-tig en het rnarktgcrichte individualisrne van de jaren tachtig thans de herstelde verantwoordelijkheid, de pmitic van

Cfoto i\1ieke

Scblmflllf1)

het rnaatschappclijk initiatrd- particu-licre organisatie'> en instanties, ciPd

sour-ly - volop in de bclangstclling '>taan.

Kritiek op tendenzen in de

moderne cultuur

De twintigstc ceuw rnag worden alge-<;]otcn met een pmiticve balans. Na het fasci'>rne rs ook hct communismc ovcr-wonncn. De totale controlc van het Sowjet-sy<;tccm "' opziJ gezet. De vcr-starde verhoudingen die daar hct gc-volg van waren, zi)n opcngcbroken. Vraag<;tukkcn, die te lang in de vricskist zijn bcwaard, komen nu in aile hevig-heid naar hoven. De toekomst i-; open. Daarmee is '>ind'> hct sleutel)aar I CJH'J

cultuur, op de uitdagingen en proble-men die daarin worden opgcroepcn. Een beweging met toekomq zal de ge-boden kansen aangrijpen Tegelijk kan ZIJ er niet omhcen goede nota tc nemen van lundamentelc kritiek die op de hui-dige cultuur wordt uitgeocfend. Zo wordt gecon<;tateerd dat de afkeer van totalitaire cxperimenten hecft gelcid lot een voorkeur voor het tegenovergestel-dc, namclijk ccn markteconomic die geen weg mecr wcet met het <,ociale. Een samenlcving, waaruit ecn gedrags-cultuur, die gecnt is op hct omzicn naar de ander, is weggcdrongen Zonder dat cr een andere cultuur van waarden voor in de plaats is gekomen, waarhij nor-men worden gerespecteerd om dcze waardcn in de praktiJk te hrengen. Het is niet verwonderlqk dat er zovecl ge-'>proken wordt over zingeving en vcr-lie-; aan oricntatie.

De voorrnalige Amerikaanse veilig-heid.,adviseur Zhigniew Brzezinski drukt het al., volgt uit "In lmcf, tl1is ccnlll-ry ihl\ swt lll<lnkind 11lOPc from cxf1crimcl1tatiol1

IPiiiJ cocrciuc utof1ia, from a flassiol1<ilc cmln<Jcc of <i/Jsolulisl 111Cldmylhs lo c<Irclcss toyi1u} rl'ilh rclatir>islic di}lioslicism "1

Vaclav Havel voegdc daar als vroegere Tsjechi<.che dissident de volgende waarschuwing aan hct Westen aan toe: Hct totalitaire sy<.tcem is in uitcrste in-'>tantie cen holle spiegel van de gehele nwdcrnc civili.,atic en een harde- mis-schien wei laatste - oproep tot ecn alge-mene herziening van haar zelfbeeld In zijn eS'>ay 'Politick en geweten' maaktc hij de volgende analyse: "De men<, hecft de absolute horizon van datgene waartoe hij zich verhoudt afgeschaft. hi) hecft zijn pcrsoonliJke 'pre-oh)ectic-vc' crvaring van de wereld ontkend, ter-wijl hij zijn per<,oonlijke geweten en hewustzi)ll ergcm naar de badkamer van zijn woning verbanncn hecft al.,

iet<, dar zo prive is dat het niemand iets aangaat. Hij heeft zijn persoonlijke ver-antwoordelijkheid niet willen dragen, als was het een 'subjectievc illusie' - en schiep in plaats daarvan een nieuwe il-lusie die van aile ilil-lusie'> de gevaarlijkste is de fictie van een ohjectivitcit die vrij is van allcs wat concreet menselijk is, de constructie van een rationele opvat-ti ng van de kosmos, het abstracte sche-ma van een vennoedelijke 'historische noodzakelijkheid' "1

De mogelijkheden van de technologi-sche ontwikkeling worden nict geleid door bewuste keuzen, die zijn ingege-ven door morele waarden. Maar zij ver-tonen een eigen dynamiek. Mensen zijn geneigd zich die ontwikkelingen te Iaten aanleunen, zolang het hun ten voordcle strekt. De cconoorn _lohn Kenneth Calbraith wees op het arrnza-lige van de 'clllturc of

co!1lcnl-11tc11t' Een cultuur van

De toekomst is

open. Daarmee is

0

n

c

m

z

c

,__, zelfgenoegzaarnheid, waarin de geslaagden en de rijken zich alscherrnen; hun eigen -rnaar dan ook aileen die boontjes doppen en van de rcgcring hcschern1ing vragcn tegen allerlci vorrncn van cri-rninaliteit en ongericf Aldus zou, in de visie van vee! kriti-ci, in her openbare Ieven 'zin' niet rneer zijn dan

doelma-sinds het sleuteljaar

1989 de

christen-democratie in een

nieuwe historische

fase gekomen.

tigheid. nut, de bcvrediging van mate-rick behocftcn. Zellverwerkelijking en zellontplooiing zouden in een dergelij-ke cultuur de voornaamstc dri)fvercn worden. Zin zou niet meer ecn oproep van buitenaf zi)ll, die mensen in hewe-ging brengt.

Is er wei rcden tot de zelfgenoegzaam-heid, zoals Galbraith haar lwschreven hceltc In zijn analyse van genoemde ontwikkeling 'telt de econoom en

0

z

u..:

Belgie Mark Eyskens de vraag hoe de mens de grote veranderingen van de tijd zal doorstaan. De moderne maat-schappij herbergt aile risico's in zich van vervrecmding. Vervreemding van de mens ten opzichte van de maat-schappij en haar functioneren. Ver-vreemding van de mem ten opzichte van zijn of haar eigen bestemming. Hij vat dit sluipende proces samen met de term 'vermcnning' ' Onvermijdelijk moet dat cffecten hebben. Is de mens hereid om verantwoordelijkheid te ne-menc 1-. er ontvankelijkheid voor het appel dat op de mens wordt uitgeoe-tcnd:

i'vloet dat geen consequentie-. hebben op de vi<,ie op de samenlcving van vriJe en verantwoordelijke mensen, zoals de chri-.ten-democratie die voor-.taat' i\loct de christen-democratic kritisch contrapunt worden tegenover een cul-tuur waarin zeltgenoegzaamheid domi-nant isc Zo hecft Ernst Hirsch Ballin het verwoord tijdens het -.ympmium 'Zingeving en verantwoordelijkheid' van het Wetemchappelijk lnstituut voor het CDA. De term 'contrapunt' is ontleend aan de muziek. Het is een an-dere noot dan de hootdtoon, maar waar beide klinken ont-.taat harmonie. De christen-democratie zou dan het kriti--.che tegengeluid Iaten horen-"

Het antwoord van de

christen-democratie

De veranderingen in de omgevingsfac-toren en in de cultuur hchben onver-mijdelijke gevolgen voor de plaats en taak van de christen-democratie als po-litieke beweging De chri-.ten-democra-tie wordt teruggeworpen op haar be<,taansreden. Lr ziJn twee verleidin-gen bij het zoeken van een nieuwe rol voor de christen-democratie Het CDA kan zijn verlies nemen, zich aanpassen

aan dominante culturele veranderingen en meer in het bijzonder de ontkerke-lijking Dan zou de partij de christelijke grondslag Iaten varen en proberen op-nieuw kiezers te werven in hct politicke midden. t\lct als grote risico de politic-ke overhodigheid Het C:DA zou ook kunnen kiezen voor het aflcggen van een christelijk getuigenis, vanuit de rol van hinderlijk moralist. Dat is de gc'f<;o-leerde positic waar klcin-rcchts voor kiest.

Zwichten voor een van hcide vcrlcidin-gen hoeft niet, wanneer de christen-de-mocratie zich met vernieuwde kracht bcwust is van haar eigcn mi'>Sie. Wanneer zij met nieuwe energie in-haakt op haar inspiratiebron en haar ci-gen karakter, waar zij vanouds haar vitaliteit aan ontlcent. Wanneer zij "haar eigen identiteit sterker laat door-klinkcn in helcid en opstelling van haar politici en hestuurder<, in aile gelcdin-gen", zoals de re-,olutie van de C:DA-Partijraad van 19 november 1994 het aangaf En dat vanuit een houding van openheid en dialoog en van vertrouwen in de toekomst.

-.a-menleving en een <;taat die doordrenkt was met vrijzinnige waardcn zettc hen aan tot de organisatic en mohilisatie van hun mcnsen. Zij eisten een rublie-ke rol voor het Coede Nieuws van de llijhcl terug. Zij lieten zich niet dwin-gen in een rol van marginalen. En zij hielden evengoed alstand tot het 'beer-send' liberalisme. zoals dat gehruikelijk was in de hogere kringen. i\laar zij ac-u·rteerden het kader van de rarlcmen-taire democratic en zij zetten zich in om via de instellingcn die deze hun hood hun rrogramrna van cmanciratic van de kleine luydcn en hun achterge-stelde geloolsgenotcn aan te vatten. Daarbij kozen de voormanncn voor hun mensen en hun gemccnscharrelij-ke idealen. Zo drocgen zij bij tot een rlurilorme sarnenleving waarin ook de christelijke maat, toon en cultuur her-kenhaar konden zijn

In de cultuur van vandaag, rnet al haar kansen en bedreigingen, hcclt her Cocdc Nieuws volor betekenis. In de Bijbcl gaat hct orn de mens in zijn rela-tie tot ZiJn Schepper, om rnensen en nict om systcmcn. Zoals hierboven is gcconstatcerd, is het aanbod aan alter-natieve verklarendc

verha-de ervaringen en verha-de lotgevallcn van mensen tot onderwcrp te ncmen. Wellicht heeft de christen-democratic zich in de beleidsrraktijk van de afgc-lopcn jaren tcveel gericht op hct op-bouwen van systemen, waardoor de mensen -om wie het uiteindelijk gaat-aan het zicht zijn onttrokken. Zij heeft haar talent om in contact tc staan met mensen verborgen.

Fen politicke hcweging die vanuit de cigen drijfveren hernieuwd contact met mensen aangaat, staat middenin in de samenleving. Zij kiest nict voor het iso-lement. noch past zij zich aan aan heersende trends. Maar zij grijpt posi-tievc kamen aan die daar geboden wor-den: de vraag naar zin, de hcrnieuwdc belangstelling voor maatschappelijk initiatid, de ongekende mogelijkhcden van kcnnis en techniek, de democrati-sering, de culturelc ver-,cheidenheid, de toegenomen mondigheid van mensen. De christen-democratic heeft hct in zich om zich sterker dan voorhecn te verplaatsen in de concrete leefsituatie van mensen, in hun werk, hun gezin, hun buurt, hun vrijetijdsbestcding Zij moct in staat worden gcacht aansluiting te vindcn hij de manier len tegenwoordig groot.

Er

is orenheid voor hct Cocde Nieuw-, als ecn mo-gelijk antwoord voor ie-dcr. Een mogelijkheid voor wtc zich oricnteert op gcloof, hoop en lieldc De vijandighcid van ecn

De

christen-democratie heeft

waarop mensen acticf zijn in modcrne <,ociale bewe-gingen e11 daaraan zin ontlenen.

haar talent om in

contact te staan met

Dat zou een moderne uit-lcg kunncn zijn van het begrip 'volkspartij' Ecn partij die wect heeft van

mensen verborgen.

aantal Jaren geleden ten

opzichte van het Cocde Nicuws is gocddcels voorhiJ. Cod i'> nict meer het vanzellsprckende antwoord, maar een mogclijkheid Aan de christen-demo-cratic de taak om die mogelijkheid voor de roliticke zaak aan de ordc te stellcn. Aan de chnstcn-democratic de taak om

wat mcnscn hcwccgt in hun verschillende maatschappelijke po-sities en die hen vandaaruit verenigt up basis van een eigcn en herkcnbaar alter-naticl Zein partij zoekt nict de politie-ke zuivcrheid in afzijdigheid Ook valt zij niet voor de verlciding zich aan de modernc cultuur aan te pas<,en door

f-0

z

u

haar wezenskenmerk, de inspiratie door het Cocde Nieuws, tc Iaten varen. Maar zij gaat de dialoog aan met men-sen en de cultuur waarin zij vcrkcrcn.

Vragen voor het symposium

In hct voorafgaande zijn de thema's ge-formuleerd die op het symposium over de christcn-dcmocratie als beweging van de toekomst centraal zouden staan. In hct kort gingcn inleiders en deelne-mers - icder met zijn of haar eigen ac-ccnten en invalshoeken - in het debat in op de volgendc vragcn,

I. Welke zijn de wczcnlijkc vcrandcrin-gen in cultuur en maatschappelijke om-geving? Hoe ziet de wereld van de tockomst er uiP Wat zijn de mogelijk-heden van tcchnick en inforrnatiscring; Zijn wij in staat de positicvc elcmcntcn daaruit tc gcbruiken? Kunncn wij de ne-gatievc bijver<,chijnselen in toom hou-den? Wat is onze indruk van de tcndcnsen van secularisatie, pluralisme in de helcving van waardcn en individu-aliscring) Op welke kenmerken van die ontwikkelingen kunncLl wij inhaken' 2. Als de christen-democratic hcr-nieuwd contact met mcnscn moct aan-gaan, hebben wij dan weet van wat menscn bcwcegt) Waar zijn zeltstandi-ge en mondigc mcnsen op aan tc sprc-ken) Hoc kan de christen-democratic de lotgcvallcn van menscn tot onder-werp nemen) Wat hcclt de christcn-dc-mocratie hun tc biedcn) In de sncl veranderende omgcving en de modcrne cultuur zoeken menscn met hun mogc-liJkhcdcn en hun zorgcn naar orienta-tie, naar gecstclijke ankcrs. Kan de christen-democratic ccn brug -,laan tus-sen de vcrandcringcn in de maatschap-pcliJke omgeving en de behoelte aan ideele orientatiepunten)

3 Wat bctckcnt de bcantwoording van dczc vragcn voor de opstelling van het

CDA

de politieke exponent van de christen-democratische beweging in NederlandJ Wat houdt het versterkte bewustzijn van de eigen missie con-creel in) En hoe kan hct CDA daanncc opnieuw bezieling uitstralen? Wat ziJn de conscqucntics voor de hclcving van grondslag en uitgangspuntcn van de partij? Hoe moet het CDA zich in de huidigc politickc vcrhoudingen opstel-len)

De christen-democratie is in een nieu-we historischc fasc gckomcn. De ant-woorden die zij nu formuleert op de vragen van deze tijd bepalen de moge-lijkheid voor de christen-democratic on1 ccn bc\vcging tc zijn van de toe-komst.

Prof mr. dr. JP l3alkcne1uic en d1·s. TJ, 13 Fi\1

l3rinkcl zijn stafmedcl!>crkcrs 111111 /Jet Wctcn-schapf'clijk lnstituut voor /Jet U )I\

No ten

l L}HgntC\\ Brzeztn..,ky, (Jut o/ r·o11/1oi C!oh,r/ Tr11mod on ll1c F.t'( of tf,c ::: J-,/ ( ctil11ry 1 New York

NY Jl)<n, 20-t

Vaclav Havel. 'Politick en gcwctcn' Ill VaLIJv Havel J\1

ddJ <~ilc ll'lltJ.I,thii , HJJrn l i)<)()' H5

~ .~brk Ev'>kcn'> Brc11t c11 /ltlltZOii f-Ill .rr'c))l,nrll,l:n ,it

Itlt/Jd~~t T1clt l !J.S7r 77 cv

I

r

1\1 H Hw.ch lblllll, (Jm'-.tcn-dcnlOUJli'-.Lh LontrJpunt, ( ·/lihJor 3wJt1LidJ~>Lill' I/C!hJJJ:IIi_t/c'll ~Jd-!I lid II I 1HI l ;' I I

5 L I Rog1cr. KclthniJckc hcrlcv~ng ,;c~(/IJd(lll' t'dll biJillliJck 1\1t'.lni1111,/ '>I Jr./-., r"-; l 1 \-CrJvcnhJgc

0

f-v

z

z

0

1 _30!2

De christen-democratie heeft toekomst, maar om de

christen-demo-cratie werkelijk betekenis te geven is het noodzakelijk dat onze

kernbegrippen gerechtigheid, gespreide verantwoordelijkheid,

rent-meesterschap en solidariteit goed gecommuniceerd worden. Prof.

mr. dr. H. Franken, voorzitter van het Wetenschappelijk lnstituut

zei dit in zijn openingstoespraak tot de deelnemers aan het

sympo-sium. Hieronder is de tekst van deze toespraak afgedrukt.

N

am ens het Wetenschap

pell)k lnst1tuut voor het CDA heet 1k 1eder van harte welkom op d1t sym posium over 'de christen-democratie a!<, beweging van de

toe-komst'. Welke opdracht voor dit symposium ligt besloten in deze titcl? Er zijn twee mogelijkhe-den. Ten eerste zou de ti-tel kunnen betekenen dat wij ons de vraag moeten stcllen of er nog wei een toekomst is voor de chris-ten-democratie als politie-ke bewegingJ Ten twcede

lk ben ervan overtuigd dat wij de twee-de stelling als opdracht kunnen aan-vaarden: de christen-democratie is een gegeven in het politieke '>pectrum, maar we zijn gedwongen diep na tc den ken over nieuwe <,trate-gieen om nieuwc en bre-derc stcun tc verwerven voor onze ideeen. Tegelij-kcrtijd moeten we vragen over hoe onzc bcweging er op het ogenblik voor-staat, nict ontwijken. Wij dienen kritisch na te den-ken over ons eigen gedrag en over de positie van en de opdrachten voor de zou de titel als ecn vJst-

Prof. mr. dr. H.

Fumkm

christen-democratie in de stclling kunnen worden opgevat: de

christen-democratic hecft tockomst; on-ze opdracht zou dan zijn om na te gaan hoe die toekomst kan worden verwerke-lijkt. De vraag is dan evenwe!: wat moe-ten we doen om de chrismoe-ten-democratie werkclijk betekenis te geven in de Ian-den van de Europese Unie?

nabije toekomst.

Wanneer wij over politick nadenken kunnen wij ons tegcnwoordig niet meer beperken tot ons eigen land. Nederland maakt dee! uit van Europa Het sprekcn in tenncn van op zichzelf staande Europese staten is inmiddcls achter-haald. Het concept van de natie-stJat is

relatid jong Sinds de zcstiende ecuw were! de natie-'>taat be.,chouwd als knoorpunt van activiteiten. Dit beeld i'> zich aan het wijzigen EnerziJd<; wordt er <,teeds meer belang gehecht aan klei-ne, mecr compacte regio\, anderzijds blijken grotere gehelen dan de natie-staat gewenst. De natie-natie-staat is onder grote druk komen te staan door onder andere de volgcnde ontwikkelingen de explmicve bevolking<;groci, de aan.,\a-gen op natuur en milieu, de intcrnatio-nalc vcrdeling van arbeid en rroduktie-faciliteiten, de intcrnationale druk op de tinanciclc en monetaire vcrhoudin-gen in afzonderlijke staten en de niet aan formele of juridische grenzen ge-bonden criminaliteit samenhangend met drugs en terrorisme.

Afzonderlijke natie-staten kunnen deze problemen niet bcheersen. Daarom mocten deze ontwikkelingen worden aangepakt op internationaal of suprana-tionaal nivcau. Dat betekent dat wij niet Ianger kunnen sprckcn over de Nederland.,e chri<;ten-democratie, maar moeten <>prcken over de chri<>tcn-demo-cratische heweging in Europa. Daarom prijzen wij ons gelukkig met de aanwc-zigheid van enkele prominente voor-mannen van christen-dcmocratische parti)en uit andere Furopese Ianden. lk hen ook verheugd om onder a\ diege-nen die een belangrijkc bijdrage hcb-ben geleverd aan de basisfilosofie van onze beweging, de man te kunnen wel-kom heten die onze partij gedurende meer dan een decennium Ieiding heeft gegeven en die ook aan dit symposium een belangrijke bijdrage zal levcren: onze voormalige minister-president Ruud Lubber'>

Samenhangende veranderingen

Zoals wij allen weten, wortelt de chris-ten-democratischc beweging in de

0 'JJ

z

z

LL

0

groep door positieve actie. Over het gcheel genomcn blijft bet welbcgrepen eigenbelang bepalend.

Verantwoordelijke

samenleving niet gedateerd

Op zichzclf genomen is calculerend ge-drag nict kwalijk Vaak hchben hande-lingcn die uit opwellingen voortkomcn meer ncgatieve gevolgen dan 'bereke-ncnd' gedrag dat is gcbaseerd op de be-wuste keuze van een duel en een zorgvuldige afweging van de middclcn om het doc] tc bereiken. Hoc het bere-kenende gedrag

beoor-Wanneer het welbcvinden van de gc-meenschap doe] van hct menselijk han-delen is, dan is wiskundig gezegd -het gcheel van mcnscn meer dan de som van de individuele dclcn. Vanuit deze ovcrtuiging is het concept van de verantwoordclijkc samenlcving - niet een gedateerd concept. In het veri eden i'> dit bcgrip levee! ingcvuld van bovcn-al (lop-dow11), vanuit de staat. Aileen de '>taat zou opgezadeld zijn met plichtcn. Dat i'> cen onjui'>te invulling De in het Program van Uitgangspuntcn van het CDA opgevoerdc kernbegrippcn

ge-rechtighcid, ge'>preidc vcr-decld moet worden, hangt

volledig af van de gekozcn doclcn en middelcn. Met de calculcrcndc burger

he-Er is meer

antwoordcl ijkheid,

belangstelling en

rcntmce-,terschap en soli-dariteit zijn op deze wijze nict over- tuigend over het voctlicht gebracht De in-terpretatie van deze kern-begrippen moet geklcurd worden door de innerliJke ovcrtuiging dat hct gcza-mcnlijk lunctioncren cen opdracht is. Dat hetekent nadrukkeliJk dat de mon-dige n1cn-; naa"'t rechtcn ook plichtcn ten opzichtc van de andcr heeft Of om hct vanuit het pcr-,pectict van de solidaritcit te zeg-doelt men mcestal de

bur-ger die vrijwel uitsluitend zijn wclbegrepen eigcnbe-lang nastreclt. Zeltvcr-wcrkelijking en zellont-plooiing in materiele ot immatcriele zin zijn dan de einddoelen, die allcrlci middclcn heiligen ('her moct kunnen').

betrokkenheid

nodig voor de

dialoog met zowel

de vertrouwde

instellingen en

organisaties, als met

de verschillende

Dezc houding lcidt cchter tot vcrvreemding, maar niet in de betekenis die

J • ,

one-tssue-bewegingen

marxistische schriJvers

gc-durendc decennia in hun traktaten daaraan hcbben toegekend. ZiJ wezen de lllrichting van hct arbcidsproce'> als oorzaak aan. De mens zou zich hiervan nict mecr bewu'>l zijn of zou ziJil toc-vlucht nemen tot schiJnoplossingen als hct aanhangen van een god.,diemt. Hier bcdoelcn wij met vcrvreemding iel'> anders: de alstand tot de medemens (de naastel. Het gaat hier om het niet dragen van verantwoordclijkheid, het nict beantwoordcn van vragcn en be-hoc! ten van de andcr

De te volgen strategie

Welke <,trategie rnoeten wij nu volgen: Hoe kan aan deze abstracte kernbe-grippen zo inhoud worden gegeven dat zij de burger aansprckcn7 Hct zou van overrnoed getuigen en ook aanmati-gend zijn ten opzichte van onzc ga'>ten, wannecr ik zou doen alsof ik deze vraag meteen zou kunnen beantwoorden. lk wil wei graag een hescheiden aanzet voor de disCLI'i'>ie geven.

Bit de zwarc nederlaag van hct CDA in de verkiezingen van vorige jaar i<; ge-bleken dat de partijvertegenwoordigers gebrekkig voeling hadden met de cultu-reel-maatschappelijke ontwikkel i ngen en met vn'>chillcnde rnaatschappclijke grocpen. In het hijzonder de ouderen en de jongeren hehhen on<, in de steek gelaten. t\1cn hecft hierovcr opgemerkt dat de CDA-politici zich teveel hehbcn gencht op vcrouderde institutie'> en geen oog hehhen gehad voor nwderne netwerken en elcmenten 111 de samenle-ving lk denk daarentegen dat er mecr hclang<,telling en hetrokkenheid nodig is voor de dialoog met zowel de ver-trouwde imtellingen en organi'>aties. al-. met de verschillcnde 'our-issur'-hewcgin-gen die op hct o'our-issur'-hewcgin-genhlik actid zijn In cen dtaloog met hen kunnen wij tot he-sli'>SJngen komcn waarbij onzc uit-gangspuntcn en waarden als richtsnocr dicnen

Deze uitgangspunten of waarden zijn het waard overgedragen te worden. De overdracht nwct nict autoritair v<Jn bo-vell<Jf plaatsvindcn. nnar uitnodigcnd zoals biJvoorheeld ouder<, WJ<Jrden aan hun kindcren overdragen door het vcr-tellcn v<Jn verhalen, niet aileen sprook-je<, n1<1ar ook bijhelverhalen. Her ga<Jt

on~ on1 hct comn1uniccrcn van wJ.ardcn WJ<Jrhij de overtuiging d<Jt een 1edcr tot ziJn recht moet kunnen komen a], ge-rechtigheid, dat onderschciden t<Jken in

de samenleving erkend moeten worden als gespreide verantwoordelijkheid, dat gcvolgen op lange termijn meebere-kend mocten worden als rcntmeestcr-'>Chi!p en dat men voor de naaste client op te komen als solidaritcit benoemd worden. Belangcloze wcderkerigheid i'> het hart van onze hoodschap. We moe-ten 'lef, dat is het Hcbreeuwse woord voor 'hart'. hcbben om de boodschap werkelijk in praktijk te brengen, w<Jnt soJidair verschiJt <,]echts een letter V<Jn solitair. Laten we ons daarvan zeer goed hewust zijn.

Prof

dr 111r

H. Frankm

is Poorzitter l!illl het Wetellscl1,1f>f>rlijk lustituut uoor het COA

u

z

Cl ::L

Het gaat er om een derde weg te vinden tussen een

seculier-tech-nocratische visie en een premodern-sacrale visie. Een wereldethos,

de basisconsensus tussen gelovigen en niet-gelovigen over

verbin-dende waarden, onherroepelijke maatstaven en basishoudingen,

vormt die derde weg. Zonder een nieuw wereldethos zal er geen

nieuwe wereldorde zijn. De bijdrage van de christen-democratie

aan dat gemeenschappelijke ethos kan zijn dat zij 'christelijk'

blij-ven wil, ja, zelfs 'nog christelijker' wil worden.

D

e grate Europe. sc revolutic van 1989 is door nicmand voorspeld. N1et door as-trologen,

noch door politicologen, theologen of futurologen. Nu vragen zich de gocroes en de analytici van deze tijd ovcral ter wcreld af hoc het verder moet met Europa en de wereld. Ecn christelijk Europa? Is dat nog een inspirerend idee voor de tockomst' Wat is er van dat cens zo trotse

Macher-.

de planners en stratcgen nog een christelijk Europa' ln is een chris-ten-dcmocratische partiJ, als ze nog

slcchts partij-van-dc-cco-nomie zou zijn, nog cen christclijke partij) Hoc staat dit continent er ei-genlijk in het algemeen geesteli1k voorc

Het is duidelijk Achtcr zulkc vragen gaan twec to-taal vcrschillende voorstcl-lingen van F.uropa schuil. Er is in de eerstc plaats het beeld van een lunctionalis-woord, dat een program-

Prof dr.

H.

Kiing

tische economic en poli-ma inhield, gcworden? Wie droomt tiek, zoals dat door mcnige Brusselse vandaag de dag nog de romantische

droom van een Novalis waarin chris-tendom en Europa synoniemen zijn' Hccft christendom en daarmee ecn christen-dcmocratische partij in Europa eigenlijk nog wei een toekomst7 01 omgekeerd, is het Europa van de