Jan van den Dale, Gekende werken · dbnl

Dr (ALBE歡歡 IEG歡歡歡歡E

JA歡 VA歡 DE歡 DALE

GEKE歡DE WE歡KE歡 歡E歡 I歡LEIDI歡G, B歡歡歡歡E歡歡歡UDIE, AA歡歡EEKE歡I歡GE歡

E歡 GL歡歡歡A歡IU歡

JAN VAN DEN DALZ

G E K E N D E W E R K E N

UITG AVE VAN D B V EREEN IGIN G D ER A N TW ERPSCH E BIBLIO PH IELEN

T W E E D E R E E KJ

N- - . . 2

JAN VAN DEN DALE

GEKENDE WERKEN MET INLEIDING, BRONNENSTUDIE, AANTEEKENINGEN

EN GLOSSARIUM

DOOR

D, GILBERT DEGROOTE

1944

DE NEDERLANDSCHE BOEKHANDEL

ANTWERPBN

Aan Pro]. Dr Frank Baur opgedragen

WOORD VOORAF

Dit is een proeoe om het gekend werk van den "gelatflPerden" Rederijker Jan van den Dale gecommenteerd semen te bunde/en, tenvij/ in een beknopte in/eiding er naar gefJreefd wordt eenigszins de geefJelijke sfeer te herscheppen, waarin deze dicbter Zich moet hebben bewogen.

De synthetische /ijn ge/ieve men vooral bierin te zoeken: hoe onze in/eiding tracht, op den vinnig-bewogen aebtergrond van het bruisende I6

^de

-eetflPsche leoen, in bet kunflmidden Brussel, de artiflieke werlezaamheid te teekenen van Jan van den Dale a/s dicbter en als scbilder.

Dit is een eerii« poging van dien aard in uerband met het werk van dezen Rederijker, en onderhavige fludie wil dan ook alles, wat nopens '{jjn leven en werk kon gevonden worden, in een samenvattend beeld brengen.

Met dezen dichter - einde

I

5

^de

en begin 16

^{d e}

eetfIP - betrede« we een nog betrekkelijk weinig ontgonnen terrein, waarin de gegevens zeerfragmentair zijn, en uooral de archiefflukken dikwijls ontbreken. Daarbij is de Rudie van bet 16

^d6

-eeuwsche Nederlandscb en van de Rederijkerilaal nog niet heel vergevorderd, zoodat onze verkJaringen - die beperktworden tot het Rrikt noodzakelijke - nog vaak omoldoende of verkeerd kunnen bevonden worden.

Een beperktg/o"ssarium kon bier niet ontbreke«, Wegens de onvermijdelijke besnoeiing, moesten wij afzien van een syfJematische behande/ing van de taal van Jan van den Dale's gedichten, welke overigens een .f/Ndie op Zich zelf zou vormen.

* * *

Het weze mij ueroorloofd bier mijn dank te betuigen aan het Befluur van de Vereeniging der Antwerpsche Bibliophie/en - inzonderheid aan baar Secretaris: t» Herman F. Boucbery; van wien ik Reeds de ruimfle bereidwil/igheid en zoovee/ kundige hulp mocht ondervinden bi} de uoorbereiding van deze pub/icalie, - om de oereerende opdracbt: Jan van den Dale's werk in te leiden en uit te geven,. a/sook aan den beer Lode Baeke/mans en Dr Franz Schauwers, die deze lIitgave met we/wi/lende aandacht hebben

_nag~len.

V'erder weze bier iedereen bedankt van wien ik eenige voorkomendheid mocht ondervinden by het samenfle//en van deze verhande/ing: de beeres profes sores R. .Apers, P. de Keyser, H. de Voght, J. ^Duverger, R. Foncke en R. Guiette ,.

den beer Dr W. Van Eeghem en tr L. Lebeer. Mijn dankbaar herinneren gaat hierbij ook naarwij/en Mr. L. Wi/lems. Het is mi}oooral een behoefte Prof.

t» Frank Baur Ie bedanken om zijn methodologische voor/ichting en om zijn

moree/en fleun die mij tot dit en ander werk aangespoord heefl.

1. - IN LEIDW G .

eeuW ym aken deel uit van

een zeer bewogen tijd.Socide gl*ingen en godsdi enatwiaen hadden vele gee en vertroebeld en pi jnljk ve- atd. Zedel jke houve en bleken gebroken zoowel bij de hooge geeael jkheid al s bij de arme arbeiders- bevolking, die in morrende ontevredeA dd zwoegde (z). Een verbittetd

prol etari aat m oea door onm d ge

heen, vaak gerem d worden in woeM gen en Xj gende werklooshei d zij n neiging tot plunderen en rooven.

De Bmgge en de Vlumqche lakennjverhei d HG ghg un het = en door de Engelsche concutrentie (z).

werd door de Bri tten opgevoerd tot de eerae l akenmxrkt (9).

W lnneer Phzps de Goede het bewhd over Brabant in H nden nam,

roemge s ie omarœ d

An- em en

in z49o, was Bmssel een rijke en machdge aad, O a= heelemnll verovezd door de pracht en de weelde, di e de Bourgondische heitogen en hun culmur bljvend M ll en omgeven (4). Bmssel was het bl odende kuna- centmm van dien tjd in de Nederlanden en het bezat de aantreke gs- kracht die uitarazt van een groot cul murmi dden (5). Het telde niet

G een kunaenau s die door het penseel of den gtaveerbeitel tot de hte M ddeleeuwers hebben gesproken, mu r ook de kuna vu het edele

woord heeft het volk makkel jk bereikt door de jonge boekdnxkkuna,

ie pu mg had, en door de volksche

houtsnede, die dan bloeide met sobere en droge li jn.

h- eerae triomfen achterden

Het vetbljf te Bmssel- en elders in Vlunderem vootz te Bmgge

en te Gent - van vele Fransche edelen en ontw ikkelden, de betrekkingen xl de en het begin der x6de

H et einde der

ie werden au geknoopt, de re en die ondernomen werdew het vlugge verspreiden van blndschri ften en vooral van w i egedm kkew het

persoonl jk iiti adef der hertogen en het prexge dat hen omgaf (6),

(z) Vgl. P. s. ALr. - , T>

p. zo4, vlgg.

(z) Vgl. Prof D' H. PT * - ,

Unn crp, I- el l e > X VI.

en

(3) . A.n Emsmus was het Ej ne

a , o f & >- , Y ord, Chr endon P> , 1914:

el egu dus. Suspicor plnnx x m

(4) Vgl. 0. CARTELLI ERI, (J) Vgl. Dr J. DUURGER,

Hi k i rn * &/ '

_.

g - , Bm xel les, Ipx , 1I, p. 463, vl gp ;

ell es, Jpo6, van d--lf den snbHjvc.

Si ède, Bmx

Bri tsche hkçp met on%kod : ,, NM j a diu vi di esse Brhlnnl oxm' ' , Uxor M -/z/ g- /y, p. z8x.

> H+ #> He ë ge #- > , m sd, Ipz6.

Brusd * Y-k e nt rum i n XIV% - X Ze F- , 0.- vyncke, Ipjj.

(6) Vgl. G: Dom Rxr , u & / * ,/m Françisn a I a C- #zy D-s * % p# ,

Pe s, Champl on, xvoz.

dlt Ves bewerkte dat de Rederlj kers - ook bulten Brussel - veel al onder Franschen invl oed kwamen. Men denke aan Colyn Cnil li eu (I) ; aan Thomas van der Noot en Jan Pertchevz; aan Jan van den Dke, die voor zi jn ,, W re vander doot' ' door P. Michault's ,, La Danse aux Aveugles'' kan bdnvl oed geweea zijn. Anthonis de Roovere en GM s de Rammeleere, evenal s Eduard de Dene later, zij n ni et onbekend geweea met het werk van François Vil lontz); M. de Caaelein heeft JehanMolinet' s

lart de rethoricque'' niet ongebM kt gelaten (5)9 Lucas d' Heere heeft het werk van Marot gekend ( 4, te- ij l 1. B. Houwaert zich wel eens inspireeren liet door 0. de l a Muche (5) .

M et betrekking tot de I6e eeuw, vo1 fell e beweging en vi nni g vertoon,

waar velge, geeaeljke ma zoo weH g te vinden was, kan men even devraag aellen, - een geeaeli jke aroomi ng is echter zoo verscheiden en geàchakeerd dat het onmogelijk is haar, in een vluchdge schets als

deze, in haar volledigheid te vatten - wat w as er van deze li tterire

trzdide in de Zui del jke Nederlanden overgebleven ?

Uit de l itemmur der Middeleeuwen is er vooral één toon bl ijven nadeu- nen : deze der didaœ ek. De poëzie werd hoofdzakeli jk beoefend Zs een onderdeel der moraal; kuna en deugd vielen bezwaarl ijk te scheiden.

In de x6de eeuwsche poëzi e merkt men vooral de vol ksche Rederijkers n.me de ontl ui kende persoonljkhei d in het Humani sme en de kunabewuae =osTrjg der Renaissanèe.

De kuna van de Rederi jkers - we denken hi er aan Jan Smeken en J= d' Oude, aan Colyn Cnill ieu, Hendrik de Lichte en Jan Pertcheval;

we denken aan Jan van den Dal e, allen Eguren uit het Bmsselsche kunemi dden - heeft nog iets van deze di daai ek; ze spruit hoofdzakeljk ui t de gemeenschap en wil haar iets leeren. De Rederjker was een gemeenschapskunaenaar, want zij n maatschappel ijke ro1 bracht hem in nauwe verhouding tot het volk en de overheid. Zi jn voortbrengselen

waren m eeaal als een soott van com m entaar op de gebeurteni ssen van

zijn tij d, als de afgl ans van een idee of een regiem, doch veel al ook zonder den gloed van een innerlijke bewogenheid. Zij n gedichten, waar ze niet al te zeer uiteenvielen i n een magtr en wansmakelijk gehaspel

zonder inhoud, konden ook w e1 openbloeien tot een sarcax sche

tjdskritiek, een vinnige hekeli ng of een aandoenli jk symbool, dat

breed-decoratief teekept en suggereert.

(x) Vgl. ed. door Prof. Dr P. os . KsYsER, Coon C3/ JY> DaI J:WM We derkeeren o f P> Ar Doot , Facul teit W i j sbegeerte en Letteren, Univeai teit Gent, xv36, 75e M . .

(z) In een eerhng t e verschi j nen audie nopens E. DE DxvR' s Tenamenk H f4rpl/, hebben wij de verhouding van dezen Rederi j ker tot Fr. Vi ll on nader onderzxht.

($) Vgl. J. VAN LBEUwEN, Mat lhs d6 CA A/ , en q#- ConH van RJI/rA G Ute ecbt,

z8p4.

(4) Vgl. Dr A. VERMEYLEN, > - 6n X:rg, van J,>& Jan van Ar Noot , Antweoen,

I8k9.

(j) Vgl. Dr J. F. VANDERHEYDEN, 1. 3. Houwae rt :, 0. #: I a MA J: in T#*+ #/

v- r N :#v>*2e :& Taal e n 12: :>*- 2*, L 1, p. 49 vl gp ; op deze Fm nsche invl œ den heb%n wi j oo' k gewcen in onze bij d-ge over Vanden drie bl inde Apzl- in Ds GuLo>

PAssER, I94z, p. z6I.

8

De z1n voor de poëdsche waarden is echter verschll lend van periode tot periode. De Rederi jker heeft, al s de meeae di chters, geput uit de middel en van zijn djd, en men kan hierom dezen beoefenaar van de edele ARS VERSIHCANDI die de zijne was, niet al s een knoei er gaan

beaempelen.

De bedoel ing van den Rederi jker was over het al gemeen niet : origineel R zi jn. De oorspronkeli jke vindlng en behandeM g vu zij n étof bljkt van geringere beteekeni s ; het warme, persoonljke gevoel, de vri je

beweging van een frisschen geea, die een kunawerk tot een orchearaal

geheel aemt, moeten we niet zoo zeer bij hem zoeken. Zijn poëzie is hoofdzakelij k het uitbaten van een woordenspel , het goochelen met formul en, het min of meer kunaig en sierl ijk aanwenden van vrij onpersoonli jke, poëtische gemeenplaatsen, die uiteindel ijk hun aeun- punten vinden in een poëtische erftaal. Een Rederi jker lijkt aldus vooral een samenaeller, een aaneenrij ger van vaak naar speli ng en kl ank

verbondene

gearengeld zi jn rond eep vaa rij mschema, al treft men bi j hem geen even verfjnde kl ankassociades aan a1s b. v. bij de Ftansche mi nnelyrici,

die hun gedi chten som s wiaen te doorhui veren m et een wisselende m uzikali teit.

tegengeaelde

of innerlj k woorden en formulen, die

raam zi jner arophische vormen, en dat zocht hi j te overweven, zonder veel naar het logische of naar het

evoel

ui tdm kkingen, lingen

eij kte en

in voorraad.Hijschoof en verschoof datallesin zijn arophen naar gelang van het vorderen van zijn gedicht-mozaï ek, en vooral, waar dit het rijmschema of den ftok - de bondi ge, samenvattende formule, gewoonl ij k een spreuk, waarmede hij, als met een epigrammati sche concl usie, zij n arophe besluit - kon ten goede komen. De arophe zel f van den Rederij ker is di kwi jls laxg i neengezet en moeizaam

zi jn cliché-taal.

Om te zi en,met Hijhad zelfs gansche geijkte

voorbeelden, Verpersoo J nli 'kingen voorael-

Voor zich had hj het naakte

opgebouwd; ze is minder gedragen op een ruxgen ademtocht; ze lij kt dan uitgebracht a1s een onsamenhangende kreet, waarbi j men den indruk kri jgt dat de schri jver zich telkens op het rij m en den aok wi 1 aorten, terwijl hj haaaig de tusschenrui mten overspant met vaak een warspinsel van aopl appen en lapwoorden. Bovendien maakt hi j veelvuldi g gebruik van all e mogelij ke en onmogel ijke leenwoorden en hybri eden, benevens aaande, vaae conaruaies. Zi jn geheele kuna is di kwijls niets

anders dan het behandel en van hier of daar ontl eende m odeven, en zoo kan hi er welli cht gewaagd worden van m otievenkuna.

Van het hoogae gewicht li jkt in zijn poëzi e de rijmbehandeling.

De vindi ngskuna van den Rederi jker moea vooral hierin beaaan, en dit is dan de ware maataaf van zijn poëzi e zooveel mogel ijk bekoorli jk-wellui dende rij men te vinden om de schema' s te vdlen; ofwel V es wat hi j in gereedheid had, op een fatsoev jke manier, in zi jn schema' s

9

te w ri ngen.

Rederijker.

Jan van den D<e was een ofameus Rhetotici en'' : daawan geM gt zijn edel e roem bij het verre nageslacht, daawan geeft zij n ,,Wre vander doot' ' eveneens bl ijk, waarin over I Io arophen, nagenoeg deeel fde

grondgedachten tem gkeeren, nu en dan om kleed met andere wendingen

en formul en, maar met eenrjk-gevarieerden en niet te aelpen ovewloed van kli nkende rijmen en vaak wij ze spreuken. Men zou bijgevol g van den Dal e verkeerd begtijpen moea men hem verwij ten : gemis aan ori ginal iteit, gemis au hel dere schemte, Ejnen bouw en thythmi schen

golfsl ag; tekort aan gl oedvolle diepte, aan w aar en doorleefd gevoel, of w lnneer m en hem van baldadige w oorddronkenheid zou beschuldi gen.

Vandaar dan ook dat een zekere inspanni ng V1n 0n5 Nzordt

te benaderen : ons denken i s om een Rederij ker

i n hun heldere schemte af te lijnen, terwi jl hij gezegd, een klank- en rijmenspel op het oog heeft.

Evenm in vreem d aan de didaœ ek der m i ddel eeuwen is de

van den Rederij ker tot het mededeelen van wijsheid, het uitdmkken van waarheden (1). Dit is ovetigens een geeaeshoudi ng, die verband houdt

met den tjd : ook in de scu detkuna, b. v. bij Bmeghel den Oude, met zij n machti g scu detij ,, spreekwootden'' zi et men dien trek na= hei nuttige overheerschen; de Rederij ker pl aata het utik vô6r het duke

en het dekuare.

gevergd gewoon de dingen

hoofdzakel ijk, zooals

neiging

W at ten slotte den qok betreft : gebmi k er van l jkt we1

m oet im m ers naw erken in het het

psychologisch berekend : geheugen of het gevoel

bevorderen, w anneer de behandel de aof

spreuk en een kl inkend ri jm samengevat

D eze enkele, vl uchdge trekken brengen

geeaelijk kader, waarin van den Dale zich moet hebben bewogen, en toonen het gering nnntal poëdsche middelen, waarover hij beschikte, aan : het li chmunt in de poëzie vu zijn tjd was ni et het glanzende,

preciese woord; indi en w e m ogen gewagen van poëtische atm ospheer,

dan ontaond die vooral uit het vaae rij mschema, met den sonorcn,

het

voll en kl ank der rijmen.Deze poëzie trachte men voorz te benaderen

eenigszins

OnS nader tot

een gei cht

van den lezer en vooral het slot kan di t natrillen nog

en bondig toegeëcht Nzordt.

eens door een treFende

l angs het kleine zi jpad van hnnr technische knapheid om (z).

Het vrij onpersoonl jke spel met ri jmen en formul en was het

vertrekpunt v= van den D ze' s dichtkuna, doch ui tsluitend een

,y

rijmenfabriklnt'' is hj niet. Zijn gedichten bewi jzen dat hj gericht Gelukte hem di t voortreFel ijk, dan was hj een goed

(x) Men heO echter ook we1 = s den i ndmk dat hi j zij n spreukmldge wi jshdd gebM kt Mm Zj n sGema zonder meer te < en - wat nog eens de overheerscbing van Zj n zm voor het pm&sche Gwi j a:

(z) D= = 1 ee men de grondbegmsden bij M. DE CAs>x, Rw, De ConHe #=

M dori kn, Ghent, Cauweel , x5 5 5 ; zi e ook de verblndel ing van J. VAN LBEN EN,

M4t' h$ #, Ca*ki n - zlhe C-S çan lll,/ nrz Al, Utrecht, I 8:4.

was naar bepaalde

khnk van een waar pr obl emen v:n zi j n tjd. Om echt et den di eperen

levensgevoel te vernem en m oet m en luiaeren naar

Anna Bi jns, te- ijl anderzi jds het formule-spel det Rederijkers nog lang

voor- oekeren zal :

zwieri ge jamben ni et Jan van den DZe gebruikte.

zelfs Jonker Jan van der Noot heeft zi jn sierljke,

al ti jd geschuimd van de aopwoorden die ook

II. - JAN VAN DEN DALE.

W egens de zeer schaarsche archi val ia is nopens het leven van Jan

vu den D ale zeer w einig geweten.

Evenals Lucas d' Heere en Karel Van Mander was hi j niet al leen

dichter m aar ook schi lder.

De biograpMsche traditie aelt het zoo voor : Jan was de zoon y, wijl en Godevairts''. Hij werd c. 1494 poorter te Bmssel (1). Hij huwde met

Lysbeth vander Coutere en sam en hadden ze negen kinderen : Lynken,

Joerken, Janneken, Lysken, Berbelken, Fransoysken, Hennekem Lynken, Jheronemynken (z). Op z4 Maart :4:8 werd Jan li d van de Broeèrsàap van #, Zeven X,,?: (9) ; hij werd ook faaor - dichter - van

de Brusselsche Kamer De Z1/,#:, di e op I 5 September I 5o7 samensmolt met de u l iebroeders, waar de di chters of faaors waren : Smeken en

Pertcheval (4) - ; later werd Jan ook faaor van de andere Brussel sche Kamer : Het Mqriencranshn (5). Hij nam nog deze funaie waar i n I 5 zz ; daarna komt zij n naam niet meer voor, terwijl in ! 5 z6 Goosen de Heyden a1s faaor vermeld wordt (6). Van den Dale zou in I 5 zz geaorven zij n (7).

van Dale's ,, gelauwerden'' naam is blij ven omqralen tot ver in het nageslacht, dankt hj aan het winnen van een

gouden ri ng, di e met een koabaren diam ant bezet w as, en geschonken werd

pri jsvraag.

bekroond

door Phl li ps den Schoone. D it Ik heb echter niet kunnen

werd, op grond van welke prijsvraag, Jan's

WaS bekroni ng bi jeen Jan ui tmaken waaren Wanneer

onder w elke om ftan- igheden

D e roem glans die den

(8).Zoover ilcheb kunnen

Zuid-N ederlandsche di chters gew eea, is te beurt gevallen, en onder de

ongetwij feld een uitzonderingspositie. Di chterkroni ngen kwamen echter meer voor ten tijde van van den Dale : i n I Jo7 werd te Thi enen, Gerardus nagaan is hij één der eerae wien een dergel ijke onderscheiding Rederij kersbezorgtdeze eCChem

(x) Vgl. Dr J. DUURGER, Brussd J/ z KunHte ntum, p. 79.

@) Vgl . Dr W . VAN EEGHEM, M e tores &= : / /-z, z ( Revue Bel ge de Phi l ologie et d' Hi aoi re, , p. 44z.

(9) Dr W . VAN EEG- V, 1. c. , p. > z.

(4) Dr W . VAN EEG- M, 1. c, p. >2.

(5) DT J. DUURGER, 1. c. , p. 79.

(6) Dr J. DUURGER, 1. r. , p. 7p.

(7) DT W . VAN EsoxxsM, 1. r. , p. 442.

(8) Nopens deze bekronl ng van van den Dze. Ze verder nog, pp. z6-z7.

12

Gel deA auer Noviomar s door Keizer M axlml ll u n Zs ichter

l auwerd (x).

Onjeveer iedereen die over van den Dale heeft geschreven, ' vermeldt

het felt van den ting. Al len gaan echter tem g op dezel fde bron : n1

_.

de

voorrede tot ,, De Spelen van Sinne' ', Antwemen x j6z (z). Zoo kan men dit beri cht aantreFen bij W . Kops, H. Van W i jn, JO De Vries,

W itsen Gysbeeck, F. A . Snell aert, G . K %1F, E. Van Even

_,

L. W ill em s;

Dr W . Van Eeghem, in zij n genoemd artikel, alsook Dr J. Duverger, i n zij n werk over Bmssel, hebben gewaagd van deze vereerende

onderscheiding.

ge-

* * *

Aan deze biographische traditie kan het volgende toegevoegd worden :

het aaat geenszi ns vaft dat Jan van den Dal e te Bmssel geboren werd,

evenm i n w anneer.

weten dat hij eera c. 1494 poorter werd te Bmssel. Daarentegen l ezen wij bi j Eug. Frankignoul le het volgende document in zi jn yy Notes ti rées des Archives de la vil le de Diea'' ($), ng 469, fol. I85 - 14 j uin

1448 - y , v iaor de Betss kende ende l yde dat hy in handen gegeven hedde Gohvai rde van Ax D ale, #,, beeldemakere, wonende te Zichene

_,

de som m e van tw ee 1 b. Vlaem scb, in alsul cken m anieten dat de voi rs.

W e

G odevairde alle alsulcken werck van

begeren sa1 gem aea te hebbene van den sel ven Godevairde, van M ertten te M ertten, hem wel ende getm w el ic leveren ende m aken sal , ende daitaf

am bacht a1s de voirs.

Synen V i aor

syn gelt trecken van term yne ten term yne Zs ' t voirs. wetck gel evert sal syn, ende duerende tot der tyt dat de voirs. Viaor hem wederseggen

sal, ende dan sa1 de sel ve Viaor den voirs. Godevai rde een j ai r te voeren condegen, ende alsdan binnen dien jaere so sal de vors. Godevlle den voirgen. Vi aor moeten vernuegen ende betken de somme van i j 1b.

groten vlaem sch voirs. ende ni et eer. - ... ''.

Is het uitgesloten dat d% e G odevai rd van den Dal e, wonende te

Zichene, well icht deel fde is geweea a1s Jan' s vader, di e ook beel dhouwer was en Godevaird heette ? En zou Jan al dus afkomxg zijn uit Zi chene (Zichem) bij Di ea ?

Pl eiten ook voor dezen oorsprong ni et, enkele di aleX sche ei genx r- Vgl. J. PRms> , Ke ui ssanc e - Humani sme ( Noord en Zui d, XM 1, 6, p. 5oJ) ; S. KoK, Van D/J/VJ 6 n J:Jr@RG ze % k, p. x89 vlgg. , wonnxi t bl ij kt dat %*n 1. B. H ouwaert een l auwerkm ns longeboden w erd door de , y Bm sselsche Yonkvrouwen''; ook J. van der Noot werd gehuwerd, vgl. Dr A. VERMEY>N, o. c., p. zz ; vgl . ook R. SPECHT, Di cht erpönvgen &z zum Aus gan g #, J M i tt dalt cs, 19z8

en W RIGHT, ( The 1 b:; -1wv-/ : from /& > I i 6H T/-J to / & Pre sene' , x 896.

z) Dur i s n1 . i n Tot ten ge/ mf / / kâ- Izzv sprake van de vo- en di e de ConHe van R,/4r#:1 begunai gd hebben. Er werd een vraag ui tgeschreven, wmrmede zi ch veel . y excel l ente ghee en ende f mye Poëten' ' bezi g Mel den. De y y oppersten pti j s lerd gewonnen yy by eenen vermaerden Ret ori cien ghenxmt Jan van dçn Dal e/ wl ens

composi ti e noch hedensdaechs i n grooter e >i maden wert ghehouden' ' .

(5) In de Annal e s d6 Ia J:d/z/ Knal e #' Ar:&4/ :g9 #: Bruxdks ( Notes pour servir à l' hi aoi re de I ' A- en Braunt), T. XXXIV.

D r (I) A.

di jheden in de taal Dleaersch, blijken te

dat het moederdialea

van van den D al e, di e O oa-Brabantsch, en w el licht

Zijn vormen

sel vorm van a1 s huekn,

zij n ? Bewija een vorm als b- v. ,ymesdregen' ' ni et, van den schri jver niet het Bmsselsch is geweea ? deze : , yvan 6I 6n jongen'' (de W re, J z), ekn, n1. wis- hunnen jongen; de rijmen : woet groet (de W re, 803) ; verdieren, wissel vorm van verduren, verdragen (de Wre, 7$9

niet

hui ieden, het

O oa-Brabantsch ooael jk rijm : ?' (DeStoue,z7) ; tueuen (De Stoue, 36),

m ag ook w elli cht verm eld worden dat, i n 1 543,de

gemi men tij d Zs 6di ti o # 1>/. r beschouwde uitgave van ,yde W re vander doot'' , verscheen bij een Di eaerschen dmkker : Reymer Velpen van Diea, - dit feit echter vezmelden wij hi er a1s bi jzonderheid en niet als een ei genljk argument, aangezien R. Vel pen - evenals de vele

drukken di e later yyde W re'' opni euw zull en uitgeven - kon aangevoeld

hebben dat het werkj e geschi kt was om in den smaak te vall en en ruimen

ingang te vi nden. Deze druk van R. Velpen kende trouwens een groote verspreidi ng en werd zel fs i n de z7de eeuw te Antwem en door de

school jeugd gebmikt (1). W as van den Dale werkelij k afkomxg van Diea, dan hoeft het ons niet te vetbuen dat hij - zooal s Meronder bljken za1 - Latjn kende : te Zichem was er een goede Latjnsche

school.

In dit verband

Is onze hypothese j uia, dan mag van

D ieaersch culm urm il ieu, dat ook ons voortgebracht.

den D al e ingeschakeld i n het

onvergankeli jk ,y Elckerlyc' ' heeft

* * *

H eeft van den D al e te Bm ssel in de ,y aoefétrate'' gew oond, en, helpt

dit eveneens beter den titel en het modef van de aove (badhuis) verklaren i n zjn gedicht , ,De Stoue' ' ? Een teka, doorEug.l Franki gnoulle geciteerd, l ut het veronderaell en (z) : Pauvres de Snl nte Gudul e, Cte I J64-1 565 : X ' erfgenaemen der weduwe wi jlen Jans van den Dal e y ,schil dere'' pient une redevuce pour une mison in ,yde aoefarate'' . (9)

* * *

Over de werH aae dd van Jan van den DZe al s scv der is weinig geweten. Volgens Dr J. Duverger aond hi j in z 5o6-x Jo7 aan het hoofd van het schi ldeaa bacht (4.

(I) Vgl . V. A. DE LA MO< AGNE, St- l ke hn iz AnSe r pen i n #: zze e6 * , p. zz, no 47 lij dschti l voor Boek- en Bi bl iot hckwcen, V, I).

(z) P. I 57 i n : No- Av s- i r a I' hi ki re * 1' * # - +1-:.

(9) Over van den D2e wot dt o. a. ook nog geblnddd - doch meet dln elWnder hetv en wor dt ni et g/nnn - bi j A. Hswwx en A. WAuuRs, Hi Hoire * 2 Vi ll e * Br= e l le s, Bnl vdl es, I84j ; , Ill, p. 65 z ; bi j G. F. A. Pz RoN, Al ge me- lw- &vl#wkg, MeGden, Ol brechts, 1860, p. 82 ; bi j E. DE Ss> , Didi onui re #: y

> iv Be keh Bmga, Excdsiot, Ivgo-gz i. v.; bi j S. BERGMANS, Bi o graphi e N/Sd-A, B nl vdl œ, 1996-98, T. XXW , col . 243.

( 4) 0. c., p. 79.

14

1

Q

=

Q

> d Q 2 Q

N

: % Z x < k

<

_%

% e o Q k A 2 * Z 9

%

k

M

E

Q

m

H et scu derw erk dat, tot nog toe, aan hem kan toegeschreven w orden,

is ni et zeer belangrijk. Een beeldengroep, Chri% s aan het Krui s, door

hem gepolychrom eerd ca. I soj, w ordt te Brugge in de K apel van 0 . L. V rouw van Blindekens bew aard. Een aantal bl azoenen, - in den

Aiber Authendcus'' te Bmssel - in het bi jzonder de roode leeuw op gouden vel d, met zijn naam, en de leuzen der Rederijkerskamers, meent Dr J. Duverger aan hem te mogen' toeschrij #en. De deuren

van het tabernakel van de Sinte Loysbroederschap te Brussel werden

door Coljn de Couter, in I 5 Io-x 5 I 1, geschilderd; het tabernakel zelf door Jan van den Dale. ,, W anneer wij weten - merkt Dr J. Duverger hierbij op - dat Jans vrouw Lysbeth vander Coutere heette, dan rija de vraag bij di e samenwerking, of Coljn de Couter misschien de schoonvader en leermeeaer was van Jan van den Dale ?'' (1). Ten slotte bl ij kt zi jn ro1 bi j de openbare feeaelju eden te Brussel voor zoover wi j tot

heden weten - zeer gering geweea te zi jn : slechts eenmaal wordt Oy KJ vermeld (z).

Zonderling mag het heeten echter dat herinnering aan van den D Ze het l evendi ga

gezi en hoe hi j in de voorrede tot ,, De Spel en van Sinne'' , verschenen

te A ntwem en in I 56z, een ,, fam eus Retorici en'' genoem d w erd en hoe het w inneh van den gouden ring hi er voot het eera aangehaald werd;

omtrent denzelfden tijd noemde L. Guicciardini in zijn ,, Descri tti one

di m tti i Paesi Bassi'' , te Antwem en verschenen in I 567, vln den D al e :

Giovanni di Dale buono scultore ed elegante poeta' ' (nlngehaald door Dr J. Duverger, o. c., p. 79). Vergeten we hierbi j ook ni et dat de thans

als editio pr' mceps beschouw de uitgave van van den D al e' s gedicht D e Stoue' ' te A ntwem en gedm kt w erd door Voraerm an in I 5 z8.

te Antwemen de juia

bleef; we hebben reeds

(I) 0. c. , p. 79-80.

(z) 0. c. , p. 79-80.

H I. - BRO N EN M OTIEVEN .

W at de culmur van van den Dale betreft meenen wij, vooral in verband met ,, De Stoue' ', te kunnen bewij zen dat hi j het Latij n vri j goed machtig was. Dr J. Duverger neemt aan dat van den Dal e Lati jn kendet waar hij schrij ft (o. c. , p. 7v) : , ,Van den Dal e praal de met zijn kenms van het Latijn. Op het door hem yepolychromeerde beeld te Brugge (I) leea men : ,, Jo. De Val le Pincxlt Me Dos in Bnwelle'' . Het ,y pi ncxi t'' i s we1 maar een formul e en geen bewijs voor zi jn kenni s van het Latijn, maar de gelati niseerde naam #, Vall e - waarbij men denkt aan de

manie van de humaniaen om hun naam te l adni seeren - pleit er al

beter voor. W i j zullen hieronder trachten aan te toonen dat van den Dale voldoende onderlegd was om een Lati jnschen dialoog van Erasmus

te lezen en na te vol gen. Bepaal de gegevens uit , ,de W re vander doot''

wijzen trouwens op zijn geleerde opvoedi ng. Dat hij iets lwi a van logica bli jkt uit ftr. (z6) :

Sprack i ck hoe es dit So out en te sine en niet

O nghem aea en nochtans ghem aea van godt.

Int paradjs' tduna mi verloren pine

Om gronderen / en v woert in schine Te vergheefs tes teghen natuere en spodt Contrarie alle w etten sonder slodt

waer ten :ne te si ne

W ant so doaoren phil osophen doen verm aen Tw ee contrarie en m oghen niet tsam en aaen''

In de vaak arophi sche sierl ijkheid van dit poëma treft wel eens de genuanceerde woordenschat, waarbij de keuze der woorden aangepaa werd aan de behandelde toeaanden, waaruit o.m. blij kt zi jn kennis van de rechtaerminologie (ar. zo, zI). Aan het einde van menige arophe in zijn gansche œuvre valt ook de groote gevatheid op bij het ki ezen

van den aok. D e gansch evenw ichtige aruauur van , ,de W re vander doot'' - dit gedicht beaaat uit I Io arophen, met het lyrisch hoogtepunt

i n het midden - toont aan dat hij zin bezat voor conpruœe.

W at was nu de l itteraire produaie van van den D ale ?

(I) Nopens di t beel d : Chri e s non het Km l s, geeft Tnïsun-BscKu ,K+Hl eru xikn, Lei pzi g, IpI9, VI1I, p. zpo, een bibl iographi e.

16

Zx ds ze thans gekend is, beaaat Zj uit twee langere gedchten : de W re vander doot' ' (+ I 5 I6) en ,, De Stoue' ' (1 5 z8); alsook uit het refreh ,, Lof Hode' ' (I) ; verder : een twgnlfregelig poëem, voor het

eera door D r W . V an Eeghem gepubli ceerd, m et beginregel :

,,

De Droeue 6- 11 na het blijde au6 Hep.. .'' (z)

en een kwatrij n, dat, zooals Dr W . Van Eeghem er bi j aanteekent, herinnert aan de slotreyels van ,yde Wre vander doot'' . Het is bovendi en

een acrod chon en begm t aldus :

Jant gracie mari a en wll ' t beschermen.. .' '

Van den Dale heeft ongetwij feld meer geschreven dan wat hier kon verzameld worden. Dit bl ijkt ui t ar. (10:) van zijn ,,Wre' ', v. I 5 Iz vlgg. :

Teghen al de dwaesheyt / (nqoyt bi mi ghexcht.

van batementen / oft reFreynen / int dicht So hebbi ck dit slicht / te hoope ghesm eten.- .' '.

h . -- DE XURE VANDBR DooT.

is een l ang qrophisch gedicht van vol genden inhoud : De

heeft in zijn werkkamer een visioen; hi j bevi ndt zich in een heerljken lue of met vij f mooi e vrouwen. Het genot duurt echter niet l ang een vreeselijk monaer vertoont zich bij een heftig onweer.

Dit di er i s de dood en het komt den dichter opei schen. Ontael d vraagt

hij uitael : een j aar, een maand, een week, een dag! een uur. Het monaet weigert. Ei ndeli jk verschi jnt een maagd met een klndeken en hem wordt een uur uitael toegeaaan. Ondermsschen zijn de schoone vrouwen

verdw enen. H et uut w ordt doorgebracht in een lange, sombere w eeklacht

over de wij ze waarop hi j zi jn vroeger l even nuttel oos heeft doorgebracht.

Hij spoort Ve menschen aan om hun l aatae uut indachdg te zijn. Hij wi l nu zijn teaament maken, maar... daar is het uur vetareken het kl ndeke slaat met een hamertje op ,y dorloge' '. Ontzet wordt de dichter

w akker en yy aen elck haer hinck h

_.

ondert dmppelen sweets'' (v. I 306).

Hij besluit nu zi jn visioen op te teekenen en geeft tevens een verklaring van zijn gedi cht. De ,y vergier' ' is de ,'eur en j eucht des levens''; de vij f vrouwen zi jn de vijf zinnen; de schoone maagd met het ki ndeken : Mari a en Jezus ; yydorloge' ' is de door God bepaalde tijd. - Hij wekt

allen nog eens op zich goed voor te bereiden voor het aervensuur

(de W re vander doot ! ) en smeekt God om zelf een ,, sali ghe lefte huere''

te hebben.

H et dichter

Het geheele poëma kan beschouwd al sde typische ui tkoma van een (I) Cf r. DT W. VAN EEGM M en Dr FR. L> A, Jan van u î ' / y-pr/ z Kée rdne nbu#d,

Anno M DX X W , Antwem en, De Si kkel, Iggo, ReFeteyne CCLII, p. zsj.

(z) Khet ores 'ra d /iaz:z, 1. c. , p. 449.

algem een middel eeuwsche geeaesge eldheid, w aarvan de componenten

voortreFeli jk werden nagespeurd door Dr J. F. Vanderheyden in Zjn proefschri ft (1)9 het behoort tot wat T of. Dr J. H'xl ei nga (z) genoemd heeft : het ,, herfadj det mi ddeleeuweh''. Het gedicht van van den Dal e

is gedragen door dezel fde arooming die ontspringt aan het somber- traaaat van Innocenti us IH : ,, De Contempm M undi' ' in de I 9 de eeuw,

die goA over het ,,speculx lm Humanae Sal vationis''lgl en donker hui vert in de , ,Ars Moriendi' ' - wat door Dr J. F. Vanderheyden niet aangeept werd - en ten slotte de late middel eeuwen overspant met een geeaeljke

atmospheer van angd ge levensverachdng en sidderende vrves voor

den dood, van sombere neerslachdghei d en zwurwichtige wijsheid,

waarm sschen Elckerlyc'' zich tot een rux g m eeaerschap heeft

verheven; een geeaeli jk kl imaat, waarin gedeel teljk ook de schilderkuna

adem de, die gi ng van de fante ische voorael li ngen der eeuwige

waarheden bij Hi ëronymus Bosch tot de gro ge en droge doodendans- plaatjes van Holbein.

Ondertusschen m oet echter aan van den D ale ni et de volledige eer

der oorspronkel jke vindi ng toegekend worden. Na eeni g zoeken is het ons gebleken dat hij in zi jn , ,W re' ' somM ge modeven heeft behandeld zooals Pierre Mi chault (x 5 de-eeuwsch Fransch Rederijker, zie nopens

hem H . G uy, ,,Hiaoi re de la Poésie Française au X W e Siècle' ', Paris,

Champion, Ivlo, T. 1, pp. 17-18) in Zjn y ,Danse aux Aveugles' '. Meteen

zien we hier weer dat de kuna die v:n den D ale heeft beoefend vooral een m otievenkuna is

gedi cht - in enkele groote trekken

: in den loop van een karen nacht is weergegeven - luidt a1s volgt

de &chter vermoeid en zoo diep i n gepeins verzonken dat hi j i n een wonderen droom geraakt. Zij n veraand verschij nt hem, en openbaart

hem , dat al de m enschen drie dansen uit te voeren hebben in hun leven.

De dichter wordt in een qroote zaal gebracht met drie ldeeM gen.

In de eerae fdeeli ng zlet hj de menschen dansen voor den

gebl inddoekten Cupido, gezeten op een hoogen troon. In de tweede

afdeev' g doet de muziek de mvnschen dansen voor de gebli nddoekte

Form na : une Royne coronnée''. In de derde l deeling dana het geheele

menschdom voor ,, une chose moul t hydeuse' ' en de schrjver denkt

que ce fua ung monare''. Het is de Dood, die de menschen treft met

zi jn schcht.

Onmiddelli jk vallen al twee groote xnknoopingspunten op msschen

van den D ale en M ichault : de droom of het visioen en de gew eest.

D e inhoud van P. M ichaul t' s

doodendansopvaeipg.

Het mag van den Dal e al s een verdi enae aangerekend worden dat (I) Hd Tâ-l fn #, Ui tbeddi ng van d6n Dood 1 #: Poki e Ar I ate M/ ##J:, o - e n Ar vroe ge R- 9. r 4v4 tn de N:A / w+ ( Kon. V1. Academi e, Iv9o).

(a) Her fHë #> Mi dddee uwe n, H- lem, xpzp.

(3) Ed. ERN. MEI NINGER, Mul house, ï9o7. Ttaduai on inédi te delean Mi el ot (:448).

I 8

hj het psychologische middel van den droom heeft gekozen en dat hj niet gewerkt heeft als b. v. Andties vander Meulen, die G een maar

een m we vertlll ng bezorgde van het voor ons volkom en sm aakl ooze

De Contempm Mundi '' (1). De droom of het visioen immers vormt een gemakkeljk kader om di ngen op te roepen, die anders bezwaarljk

kunnen voorgeaeld w orden aan den gew onen lezer. D it is b. v. het geval w anneer m en de geheimen van een andete wereld, of het m yaeri evoll e en het huivetingwekkende van den dood wenscht uit te beelden, zooals in ,y de W re vander doot' '. D e M i ddeleeuw en hebben aeeds belu gael ling getoond voor A kken waarin de droom of het visioen frisch % w t a1s

een bekoorljk-poëdsche aroomi ng, waarin zielsvervoering en geeaes-

verm kking gelukki g door elkaar vloeien. Reeds in de Izde eeuw treft men droomverhal en aan : men denke aan het betoemde debat msschen

Ziel en Lichalm '' G ani m edis et

aan ,, D e Planau N am rae'' ; aan , yN tercatio et Vinum '' en N aturae''; aan ,, D ialogus inter A quam

aan yz Di dogue entre la Fole et la Sage' ' - waarbi j we het droommotief in den , yRomu de la Rose' ' ni et vergeten (z).

Een zeer voornaam gedeelte van van den D al e' s W re vander doot'' aaat in het teeken van de doodendansopvatting. O p het ei nde van de

xzde eeuw vindt m en leergedichten en sadren, waarin de di chter zich richt tot iederen indi vidueelen aand. W alter de Chae on heeft een

ie

aantal Latjnsche gedichten nagel aten, katakteri xek voor deze dichtsoort mogen heeten (9). In de latere decenni a ontwikkelde zi ch de ,yftandrevue' ', waarbij hiërarchisch-geordend, de verschi ll ende aanden

van Paus tot bedelaar optraden, e1k m et hun eigen deugden en gebreken,

en waarbij iedere aand ten slotte enkele moteele raadgevi ngen meekreeg.

Dit genre van de y' lndrevue' ' bloeide vooral in de z4de eeuw in

Frankrijk met Deyli llevil le en Eua. Deschamps en in Engeland met

Gower. Op het emde van de middel eeuwen vloeide deze arooming samen met de doodendansen (4).

W = nu bij van den D2e de menschen ui t O e plnden ,y de revue puseeren'' voor den Dood V een, doen ze di t bij Mi chault eera voor

Cupido en Fo> na. In een ,, liefdedans'' , een ,y gel uksdansn en een

,,

doodendus'' heeft Michault (j) voortreFeli jk de drie dwingende en

(x) Over de t wl djke veewl i ngen van di t t-pnlt in het Fmnsch, Nedere dsch en Engel sch, zi e A. PIAGEV en E. Pzcov, > es A # & -> * Guul -mn Y ,xp, Pari s, M D CCCXCTY , p. 98 vlgg.

(z) Nopens het dtoommod, de ook : E. LANoLoz s, u s Jdvr,z A u man #: / , Km , Pe s, Tho ' rm, zspo.

(9) Zi e ui tove K. SvM cu R, Moral i sà- sati ri sche &#p&: Walt ers von C&/f / >,,

Hei ddbem, Ivz9.

1. H. GLCNy, Di 6 IAvrafâd fâ dn s : vn /azrâ- Mi uel al ter s, Bochum- ( 4) Vg

T. *n e ( 5 ! ndr zi j n ge ee r, H. di cht Poppmgha u D,,, us . yx >, , 1 :9 7, p. , g/ gog. , , be mat e i n hs. i n de Bi b l i o t nè q - #, , D.s

* N-pgp, vgl . u D,>, w' z v Ave ugl es :/ >ir: z Poë sie s A X K si ètk :x/ rlf /d z * I a

&&1/ J#- *J D-s #, Nvgo gnê , se vend chc A. J. Panckoucke, A T, 1 11 e, Li bmi re.

M D CCXLW II.

19

fatze m achten gesym boliseerd, W u rM n ieder m ensch oFeren m oet.

Aldus is zijn all egode op een Zgemeener plan gehouden.

Hier kan niet uitgemaakt worden of vu den DZe P. Michault zou

kunnen gekend A veugles' ' tot

vertaler (x); -

de groote overeenkom a :

we bij P. Michault en J. van den D2e nog volgende gelij kaardi ge el ementen : de heerljke genoegens en het arzend geluk, waarin van den DZe verkeert bij den pnnvang van zi jn gedicht, heri nneren aan Michault (b. v. van den Dal e' s : , ,ienae wesen mi nnoot' ' (v. 6o) doet

denken aan Michault' s , ,dqmoisell e moult mignote. .. '' ); beide dichters,

door

hebben de

bënde

verdietsching Van La

een

I7anse onbekenden

auX

vanden drie daarom houden

danssen' ' door

wij ons aan den Fru schen teka. Behalve

het droom - en doodendansm otief, hebben

van den Dal e en Michault, vallen in bezwijmi ng nadat ze alles in hun visioen bij gewoond hebben; hun reaai es tegenover den Dood zijn ongeveer dezel fde; het slot is bi j beiden aerk verwant : verschrikt wakker geworden, grij pen van den Dale en Michault, in hun respeœex l jke geichten! naar de ,, pen'' om hun eaaringen neer te schrjven. Ze wil len belden tot ' dlepere bezlnnlng over den dood

aansporen.

De tre endaegeljkenis vertoonen de twee auteurs echter waar men

ziet dat vele versregel s ui t ,, de W re vander doot'' herinneren aan ,,La D anse aux A veugl es' '. Een losse m ozaïek van textueel e overeenkom aen

kunnen we gemakkeljk samenvoegen (M . ve- ija naar Michault;

vdD. naar van den Dale) :

(I) Een exemplaar van dezen inkunabel bema op de Koni nkl i jke Bi bl i ot heek van Kopenhagen. Bevat + 9o59 vearegel s en werd in 1482 gedmkt te Gouda door den lateren Ant werpschen dmkker : Geraert Leeu. Een vergel i jki ng van deze versi e m et het F-nKche voorbeeld l eert ons dat de D i etsche overzet dng op plaatsen zeer vri j i s, dat zel fs gedeel ten ui t het F-nsch werden weggehten en andere b- lj geyoegd.

Di t even eigenxtdi g a1 s interesjant gedi cht is een der zel dzame gedi chten m het Nederl andsch dat, i n een harmomsche lwisseli ng, poëzi e en proza bevat. - Terl oops zi j er n>n herinnerd dat P. Michaul t hier vri j popuhir moet geweea zij n, vermi ts ook van hem verdi etscht werd : Dodri u e l #, . r T

_.

yi s (vgl . GRu sss, Trhor #,. r Li vre s R/r: l 61 Pr# de ux, 1869, IV, p. 5 16).

W at meer we even bedenken dat , behal ve van P. M i chault , ook van A. de M ont gesoi e en 0. de l a Marche, vert al i ngen werden bezorgd, dan bli j kt ' hl erui t reeds de bi j val wel ke de Bourgondi sche li teramur bij qns gekend heeft. Het wi 1 ons daarbij ook voorkomen dat ved dezer Bourgondlsche li teratuur - zoowel Fr= sch- A1 s Nederhndschtali ge - op een of andete wij ze t er beschikki ng aond van onze m1 n of meer geleerde ,y Retrozi j nen' '. Heeft men hier ni et het gewoon versc ' hpnsel ' dat een moment eel ri j kere cul tuur, in casu : de F-nsche, de zwakkere woordkuna der wingeweaen tracht te bel nvloeden ? W anneer we b. v. denken aan de Soevereine

Kamer, door Phil i ps den SchoMne opgeri cht, zi ep we dan ni et, dat ook i n het art i ai eke, de centmli seerende Bourgonische % at er aéhef op aange - œx urd heeft, het li tt erai r l even met den eigenen geea te doordri ngen ?

Nopens vanden drie >/ J W: dansse n, zi e Prof. Dr P. os KxyssR in Gent sthe '##r/gg 1ot de X-f/ Fz: &,#-9, Ant werpen, De Sikkel, I (Ip34) de arti kel s : , , Het Mr--A -/vrd' '

-

druW smck van Jan van D,v&rz ' â, p. 45 sqq.; en De J,v; . r ,##e r van G: ,r= # Lee u' s N > * dri e &z >#, D ansse n, p. 57 sqq.; vgl. ook Dr G RB. D SGRX = , vande n #rg bl i S e M el-

_,

D6 Gv/ #, , Passc, Antwemen, Ip4z, p. z6I sqq.; addendx lm, 1949, p. zlo.

20

PLAAT 11

. _-

K .

,$ 4: f1l . / ,

- ' l O 1 q

- .

' -

N - - _.

k & * - c.

t )l! r z z e ' :2 h

- -- t7

9:

. . - x

% y r y r . . . .

< .W

. . -

* : . . d $ ; ! A 1 j F . p e . . . . j j j p

% . z

- #* R j

-

= - ) - .

.. j

4 , Y .. z w. y . w

* */

. x - / o .

V ? pg _{. . .} # _{. .} - _{. s y} / -= . 4

..

% . j;u j q j

' . - . 4

i l j l p --

_{....... .}

' -

so - *

.c 1_* % . -- <

..

z * t R ' + '

. . . . .

. a - )

.

> .

I ; . -

_*

' A

..p

x

- v - * *

* * - .

* -- oj . s .. .. p ,

-

j ) j j : wx z . ( ,

_{N # -}

--,- ._-

' l l i k j y , - - - , ,

# +

- - $ k * * *

-

.. I.

. Cp. o x 2

* $x

#

-

- ,

. .

u *

- - . M

& .

+ .

'ç

.

A qk . j . . : ,

ê - , . 4

h G K .

_{+ # N}

w -

₅

. * ,

- we g N ) j e _{v <} . - . _{- #} .. _{. . h} : . _{. . x}

M

. .

- W. *

j I y w .. a x u y

_{w .}

g .. . ._{. .} . . x _{ï '}# & $

. K-..-.:*

/ z A j

&! 1 - - ' ' X

-

$

$ $ e

- W $

.k_x

M

+

. . >

-

- -

-

,

4 j j V

-'-,,, -''

-

- - , 1 ! ; ; , ' ' $ . - . . : - . t l l i k

z * Q

t

j * K ' - - * :

+ '

*

* '

%. *_*. @_w*

q k w *

. r w o#

2 _w

* _* ,.- w ._* 9 _w

1

_.

. w. - *

w %. .

: _> - t % 4 / '. L*: 1

œ - h, *. 1 t

w * v

w . C t

h l .

> * - l

l % )

hxv

N > : '

X : h

_{. :}

z x * 2 * ) w

A Y N * x

_{. 4 j}

* hs

>' x * >

A k - I

@ #

t 4t 1 : tt Ifl k 4

D ooosxoAxs EN D ooosvooRstsrLnfc

UIT ,yVANDFW DRIE BLW DE DANSSEN

( Houl snede W; ,, De Gv/ #- Passe r' ' , z#42, p. 276)

M . : zznnichihnt en tous hum ains la vie''

dD : i a al ve ' ll e'' (9:3) Ar . ,y

M. : ,, Je n'ay Amy, Patent, Frere, ou Amn.. .' '

vdn . : , ,Ick en hebbe suaer noch broeder dan

vdn. : ,, Ick ben de doot' ' (400) *

Bij M . zegt de Dood dat allen moeten aerven : , ,Nobles gens, gens d' Eglise & marchans''; bij vdn. komt dit ook voor, doch meer uitgebreid : vergel jk ar. (5 2), (j:), (605 , .

M . : , yprenant autant le Roy ou l' Empereup'

vHD . : , ,... keysers, coni nghen.. . en m ochten m i noyt onw lien. ..' '

t om zich voor te aellen.

M :* ; Je#suislaMort...'' eenen gheselle---''(9:6)

M erkw aatdiger en uitvoeriger is M : @ >> Ces co> bi enil s ca f # émini ns

vi e gœ

D otel ota pu t out ai> onem ent, Poi nt z & fudez, rel ui sans comme

ym zge

Je fiz ie ' t & puyr Mdement :

Et par mon d*e O ung t out seul m om ent

F* redi ger une G me j oyeuse En g= t l ideut trop horti bl e &

hi deus e,

Donnlnt au veD h chnl t t r t bi en nourri e

X G pc moy ml Ke a f m kes

pi teuse,

Pour retoumer en mat ere ponM d' @

de volgende overeenkom a : v& . : , , Ghi l uaeghe eli nghen / i=t =

net

Ghi vrouwen / ghi aO dG ten schx n ghebu cket

Cu eus / vo1 hoouetdi en ghes wol l en Die ve-cht dat ghi met den sle t O

ddna oft et

He v gheG ghe / compt het oock

m et

Aensi et mi / ghi moet oock bi dO moll O .

Hoe sel di ghdi o / ve- ondex mi t e vozen

Dat v schoon mennl chtO scemt wd v se en

Sden l i gghen onder dlnder sl e t e boll en

Daermen al s croepgi en met sz sol l en Opt kerchof / w1 e sz v daer onder-

1rt * :4 éa t,tl...''.

een Dit is geen lettetljke overeenaemming, maaz men voelt hoe

zelfde gedachte a1 s grondslag dient voor beide passussen.

Er zjn in Michault doorl oopend versregel s, zooals reeds gezegd,

waatvan m en ds het w ate een echo verneem t i n van den D de; w anneer

deze laatae zoo dikwij ls zweet van anga, bijna in onmacht v2t bij het aanschouwen van den wreeden Dood, denken wi j aan Michault, wllt deze schrij ft bij het zi en van Cupido : , ,Par trop considerer l'orreur de la puissance que Cupido s'attri bue, je cheus en une frayeur sy grande.. -' '. Hoe dikwijl s jammert van den D2e ni et over wat ook

M ichault noemt : ,, Helas povre chedve humlnité ! O l povre deblté 1. ..''.

op : aelt onml ddel ljk den Dood voor Zs boogschutter, met pij l en boog; Mi chault beschtij ft

den Dood gezeten op een ,y beuf'' en spreekt voortdurend van den

dart'' van den Dood; van den Die' s beschrij vi ng van Mors zelversch;t

>>

van deze van Michault. Personages Zs Eai ge en Mal adie komen bij van den Dale niet voor; de all egorische vootaelli ng is bi j hem gelukki g ingektompen; waar P. Michaul t nog gtootendeel s zi jn gedachten en

van den Ilde

Vezschi ll en vall en echtet ook

gevodens omsluierd houdt met bij van den D<e meer het

voelen en denken.

Di epere verschill en zijn npg : een aantz motieven vindt men in

La Danse aux Aveugles' ' niet tem g : o. a. de dichter welke den D ood

elders e urt; de toespel ing op een tweekamp met den Dood (van den Dale spreekt van het ,,cryt' ' ) ; het pelgrimagemotief. En dan dit essendeele onderscheid : J. van den Dale schri jft uit slui tend verzen; P. Michault

een gem engd werk van proza en poëzie.

W are het bovenaangetoonde parall elism e tusschen de tekaen der beide auteurs niet zoo aerk en veelvuldig, dazl zou m en w elli cht kunnen

genei gd zi jn al s verkaring aan te nemen dat de meeae overeenkomaen voortkomen uit de geli jkheid van het behandelde onderwem, zooals trouwens véél in dien ti jd aan véél heri nnert 1 Doch voor? omwil le

van di t en ook om wil le van de andere overeenkom aen een weel de van al legorieën, hebben we

onmiddeKjk bel even, het rechtstreeksche

paro elisme

die te talrijk ljken om toevall ig te zi jn, mag dus P. Mi chault's ,,La

D anse aux Aveugles'', die chronologisch vt sôr van den D ale's y, de W re

vander doot'' komt, a1s mogel ijke bron van dit laatste gedicht beschouwd

worden. En eens te m eer kan hier gesproken van m otievenkuna.

Aee etisch aaat van den Dale hooger dan M ichaul t. Nergens vertoont La D anse aux A veugl es'' de lyrische vlucht : van ,yde W re vander doot'';

dat gedicht bereikt niet de arophische si tr rli jkheid van van den DZe

noch dezes beklemmende en pathetische wanhoop in het doodendans-

gedeelte.Het doodendans-motief zelf heefi van den Dal e fjnzinniger uitgewerkt dan Michault. In een dergeljk gedicht worden doorgaans

de verschil lende ftanden, in hiërarchi sche vol gorde, - zooal s reeds

gezegd - door den Dood tot dansen gedwongen, waarbij ze meeaal door zi jn schi cht getroFen worden (z). Bi j Michaul t is er weini g hiërarchische ordenmg; bi j van den Dale heel wat meer. Zie hoe hij

de aanden toespzeekt

aanzi enl jken ( J:) ; de kooplieden eù edelen en rijke

menschen (64) (z).

verschill ende in *r. (J 8) ; de

pachters (60) ; de gi erigaards (61) ; vrouwen (6z) ; arme arbeiders (69) ; brave en vrome

de prelaten

Ten slotte weze in deze aee etische beschouwing nog opgemerkt dat een gedicht a1s ,y de W re vander doot' ' zonder veel m oeite voor het tooneel zou kunnen bew erkt worden; ,, La D anse aux A veugl es''

is zeker niet minder belangwekkend om de scenische mogeljkheden

welke het biedt. Zelden w as een kuna zot : nauw verbonden m et het

deze der Rederijkers en ook hi er -. in deze beide gedichten - zi ch makkel ijk leenen tot een volksche vooraelli ng (3).

(!) Vgl . L. D-z sR, u s D/pl w Mac abre s # I' Id& #, I a Mort Ar. r 1' * 1 Clr&pr, Pans, 1902, of W . STAMMLER, Di6 T,;, >/J< : d6 s M i tt el al i erh M ûnchen, I92z.

(z) Het oprœpen van Z dce menschen door een qervende, heti nnert ook eenigszins n%n de A ra M or , ' > / .

(9) Vg s l t ppwens G. DouTupoNv, o. r. , p. 96z, waar hi j schrjf t dat in x44: een

Doodenanns'' te Bmgge vert oond werd, i n t egenwoardi ghei d van Phi l i ps den Goede.

volk als

zou ze

22

Buiten het verbu d modeven au te M ppen.

Binnen de al gemeene omli jxng van den droom kan men vaaaell en dat de vrome inspiratie van den dichter zich ri cht tot de bevrijdende verschi jning van 0. L. Vrouw. Daaraan zal we1 niet vreemd zij n het fei t dat van den Dal e behoord heeft tot het Mariencransken eenerzjds en de heerschende Mariaculms anderzi jds. En mag het gedicht tevens ni et eeni gszi ns beschouwd worden Zs een eil le en toch openl ijke hul de aan 0. L. Vrouw ? In dit opzicht herinneren wij ons ook zijn kwatrijn :

Jant gracie Mari a'' en zijn vers : ,,De Droeue E-' '. Van den Dale kon overi gens bekend zijn met de , ,Ars Moriendi'' , waar men de graphische

vooraell ing zien kon van 0 . L. Vrouw aan het hoofdeinde van den

aervende (1), zooals bljkt uit T. 0. W eigel' s exempl aar van di t zeldzame dmkwerk (z).

H et

M ichaul t-van den Dale val len nog een paar

eveneens in , ,de W re' ' voorkom end m otief van het teaam ent

was onder de Rederijkers we1 gekend sedert François Vil lon (9). Ook

Gill is de Rnmm eleere sch eef een uitvoerig ,, Teaament'' en Eduard

de Dene li et ons Zjn ,yTee ment Rhetoricael'' na.

de W re'' heeft ni et al leen een rel igieuze en m oreele beteekei s, ook het socize

het n1. tegen

hij hekelt hun blanketsel en hun

el em ent is er in vettegenw oordi gd. V an den D ale heeft

het l ichte en arrogante optreden van sommke dames, goedkoop misprij zen van den gewonen man, - doch erg persoonljk ljkt ons dit niet, daar van den Dale dit kan overgenomen hebben uit Michaul t. Persoonl jker kl inkt echter de arophe waar hij de arbeiders - zoozs in de inleiding gezegd, was het een tjd van werkaaki ngen en woel ingen onder het prol etari aat - moed inspreekt en aanmaant tot kalme beruOng. Daar hij zi jn boekje ten slotte als een , ,nieuwj aarsgift'' aan den lezer schenkt, zien wi j dat

hi j het i n zijn geheel voor de gemeeœchap beaemd had.

Dit werk van van den Dal e Xj gt nog i n beteekenis dau het den

hum ani e sch-georienteerden geea van den nobden heer en bem chten (I)

T. 0 .

V gl. ARs M ORIENDI , von T. 0. W dgd i n W eigd, 1869, p. 4a.

Ook i n de Fmnsche l it eratuur uit

(z) di en dj d vall en heel wat lofgedi chten op

0. L. Vrouw un t e O ppen; b. v. u ue nge a I a Tr: J-G/ :r9v, Vi eqe, van G. CUASTELLAI N, vgl. X uvres #, G. ChaHdl ai n, publi ées par l e Baron K ervyn de Let tenhove, T. W II, p. z68 sqq.; di t gedi G t be - ennt ook ui t I4-regeli ge A ophen; Ze ook P. Mzc- uL' r, De vot e OrJ' v,, a N onre Dame, o. c. , p. z94 ylgg.

(9) Voor den te% van ,, Le Teaament' ' kan men de ui tgave M dplegen van A. JEANROY, ( F- -l r, z A Franfois Vi l l on, avec une i ntto uét i on et des not es. Pari s, M cM xxxlv.

Edil i o >r* : >J, photo graphi sàe s F>zë >g V: des Uni cuy im

L,J > :. Nur in Ioo Exemphren gedtuckt. Lel pzig,

plagi aris (I) 1. B. Houwaert, bljkbaar zoo heeft bekoord, dat deze zi jn

aandrang, het e k : ,, de W re vander doot' ', aan een i euwe doch kunO ge bewerhng te onde- em en, niet heeft kunnen wee- aan.

D e V ier Vterae' ' van 1. B. H ouw aex vertoont inderdaad treFende

overeenkomaen met ,,de W re'' , en Houwaert heeft hi er ongetwi jfeld den invloed van van den Dal e ondergaan (z) of hebben Houwaert

en van den A angenom en gehad heeft,

juia van vel e

naar een gemeenschappeli jk prototype ?

dat van den D ale als voorbeeld M i chault voor oogen kan H ouw aert dezelfde bron ni et gebM kt hebben, want,

di ngen, ie kenschetsend ljken voor van den Dale, ver- neemt men een echo in ,,De Vier Vter@e'' , terwij l vele elementen ui t

de W re vander doot'' , die aerk herinneren aan M ichault, verdw enen

zljn uit het werk van Houwaert. Een vergel ijki ng van bei de tekaen is overmigend : bepaal de versregels vindt men bijna letterljk en vol- ledig in Houwaert, om niet eens te gewagen van de talrijke overeen- komaen van den *ok in beide auteurs (9). In navolgende vergelij - king verwi ja vdD. naar van den Dale; H. naar Houwaert :

D al e gewerkt

vdD. : , , A1 mochti ck. . . blnt / tonghe / te H.

wercke ae1 l en. . . ' '

vdD. : y y Werel t bedri echl jcke conrl eoHe H.

vdD .

vdD .

Nu yheefdi mi voer honi ch gal l e drmcken' '

: y , Mij n beghi nsel was weeck / met sorghen beuaen. . . ' '

En myn inde argher dan te

VOêen...

: ,, l- l eden l uai ch en m orgen i n deerde ai ncken. . . ' '

H .

H . vdD. : ,, Di e mi oyt ki nden / maghen H.

en vri nden

En zeere minden / sel en nv van mi deysen. . . ''

vdn. : , , Och waerom hebbi ck mioyt so

vdD .

snool jck mesdregen. . .

0% w aerom heb ick oyt andea dan na duecht gehaea

Waerom en heb ic mi j n vl eesch ar1 ni et doeal eghen. . . ''

: ,, V h.nden heere hebben m i hemaea seer wel .. . ' '

H .

H .

: , ,Mler al ael de ick te werck hant / tonghe. . . ' '

: ,, O Bedrieghl ycke werelt / . . . ghy en hebt my noyt . . . Andea ni et dln Aloë voor honi cg

hegheuen / . . . ' '

g Mij n beghi nsel was weeck uyt et maten / . . . ' '

En myn eynde i s noch argher / . . . ' ' : y, lck ben heden blel ch / .. .

En m orghen. . . sal i ck l igghen i n d' ei rde /. . . ' '

mi j n ghetrouwe maghen en

>> # # * vdnden /

Di e my oyt kl nden / en i onpi g bemi nden,

D i e sull en al t' sam en nu scheyen / .. . ' '

O ch w aetom

>> heb i ck m y SOO srhlndel i j k mi sdraghen ? W aerom heb i ck hi er oyt anders

ghedRn dan deught ?

W aerom en heb ick m yn vleesch ni et dooahghen ?' '

O Heer v hant hedt my we1 hefai t ssoneert- . - ''

g

Van my

(I) Vgl . W . os VpxRsE, Ho- ae rt' s >/ # -; i n T##z+ #; voor N:#v/ wWr :& Taal

- u u6rs G , XII, p. zo6 vl gg.

(z) Vgl. ook de bondi ge bespreki ng van Dr J. F. VANDERHEYDEN, o. c, p. Io8 vl gg.

(9) D6 H > V-H6, T' Antwerpen by CM aoFel Pl anti j n - MDLXXM II, Schri fturel ij ck ghei nventeert, ende Rhet orjckel i jck ghecomponxrt , by Iehln Bapti e

de Rekei nghen des H ertoghdom s H ouwaeu, Consiel li er, ende M eeaer ordi nari s, van

van Brabant.

24

talrijke overeenkomaen msschen beide di chters. Ook Houwaert breekt het ,,sweet'' uit i n zijn visioen; bij hem is dezelfde opsommi ng van de vij f vrouwen, waa-i t we o.a.

nlnhal en : ode detde sach mi minnelyck aen / De vierde hoorde ick spreken m et soet * @@

bespraeyde... ''; de y ym ndrevue' ' op het ei nde van zijn werk doet denken aan van den Dze, maar mia dezes vri jwel hiërarchisG e ordening.

Verschil len zi jn er echter ook, b. v. : Houwaert' s œ ophe

doorloopend dertien versregels; van den Dale' s veee en. De

vooraell ingen zi jn veel tal rijker bij Iehan Baptiaa, weelderig

m et Z het goedkoope kl atergoud, dat een overael pende doch opper-

vlakki ge tijkdom van bijbelsche en klassieke remini scenties all een bieden

telt O egotische om hangen verm aen / D e vyfde m y m et rieckende A7ater Dit is een losse greep ui t de

kan.

Dit moge volaaan om van den Dal e de eer toe te kennen dat hij als

voorbeeld gebm ikt werd door den edel en ,yconsiel lier ende M eeaer ordinari s'' : 1. B. H ouwaert l

B. - LoF H om s.

Ditrefrein (I)heri nnertaan hetberoemde gedi cht van Anioni s de Roovere : , ?Lof vu den heyli gen Sacramente' ' (z). De grondidee : een verheerljkl ng van het kathol ieke Myaerie in het H. Sacrament

des voortreFeli Al taars, jke ri xzordt jmen. bij beide ,lfameuze Retrozynen'' omspeel d met Geljkaardl ge woorden en wendi ngen ontbteken

in beide tekaen ni et.

gemakkel jker begri jpen wanneer

men bedenkt dat het gedicht van de Roovere ongemeen popul ai r was, dat de teka er van zelfs neergeschreven aond in het regiaer van de Kamer , ,Het Boeck'' (fol. 75b-76b, cfr. Dr W . Van Eeghem, o. c. , p. 458), waarvan - naar er verzekerd wordt (cfr. Dr W . Van Eeghem, o. c., p. 441), - van den Dale lid (of faaor ?) zou geweea Zjn. Het is dus bea mogeljk dat van den Dal e het gedi cht gekend heeft.

O ok de 1of van M aria, door de Roovere verkondigd, zz wel licht de vrom e inspiratie van de l eden van het ,yM ariencransken'' niet onbein-

vloed gelaten hebben (9).

D eze overeenkom a kan m en des te

(I) Over het refrei n hlndel en DT C. H. A. KRWSXAMP, Kferei ne nbundd van Jan van D- &r<â, Leiden, E. J. Bri ll , 1939, Inl ei ding, p. xuz en Axvoxm VAN ELSLANDBR, Hê# R/r: i n, :- ypi sche R, #v#grz-rw, Het J- boek , , De Font eyne' '

Gent, Ad. H oae, 1945, pp. J9-7I.

(z) Komt voor in : M et ori c ak y' :rrgr van + ; &* #: Koove re. Ghepri nt n lnt wemen op di e l ombxrde Veae / i nden wi t ten Hasewint / bi mi Jan Van Ghden ghesworen Boeckpri nt er der Co. Ma. Anno M DLXII; vgl. ook : Dr G. C. vo ' T HOOG, Ant %nis

#, Koovere? Amaerd*m, 1:18.

($) In d1t vezband kan er nog eens op gewezen hoe van den Dal e zel f 0. L. Vrouw al s de reddende verschi j ni ng l aat optreden i n zi j n Wre, zooal s we hi erboven aangetoond

hebben.

De-vrug di k ent echter geadd : is dit refrein werkeljk van de hand van Jan van den D<e ? (I)

D e ui tgevers, D r W . V an Eeghem en D r Fr. LyM , hebben het spontaan

nnn dœ n Rederjker toegekend, omdat zjn naam in acroXchon aaat, wat hderdaad gewoonl jk een vorm van handteekeni ng van den schrjver

is zooo trouwens van den D al t e el ders ook, in een of anderen vorm ,

, , zjn nn>m wil doen kennen, b. v. in de slote ophen van , ,de W re en van ,, De Stoue' ', Zsook in zij n e onderljk kwatrjn : ,y lant gtacie

2 iI< t 4;< : .. .' '

Een l ittere - psychologisch argument en een ontl eding der taal kunnen

de bewijskracbt van het letteaers bevedyen. Psychologisch omringt

in dit refre den l ezer eea elfde diep-reli gleuze atmospheer Zs in ,, de

W re''; ook uit di t gedi cht spreekt heuel fde vertrouwd zi jn met bij belsche

en theol ogische w aarheden; heuelfde deem oedig gevoel, niet opgewassen

te zjn, om over zoo een verheven onde- em te schrijven, vi ndt men

i n de eerae œ ophe van het refrein, en in de tweede van ,,de W re''.

W at de tnnl betreft komen in ,, de W re'' en in dit refrein herhazdeljk dezelde karakterixeke woorden voor (z).

H oe en w anneer zou vu den D ale dit

Het kan gegrodd zij n uit :

Io) invloed van A. de Roovere (Ze hiezboven) ;

zo) zekere gedachten kunnen bij Jan opgekomen zi jn toen hj een tabernakel scbi lderde. We weten dat bj di t in x J zo-z J I I gedaan heeft

gedi cht geschreven hebben ?

in de kapel vu Sinte-Loysbroederschap (3)9

9o) Dr W . Van Eeghem heeft de veronderael li ng geopperd (4) dat Jan met dit gedi cht den gouden ring kan gewonnen hebben; du zou de uitgeschreven prijsvraag nopens den y/of op de H. Hoxe'' van den D<e llngezet hebben tot het produceeren van zij n gedi cht, waarbij dan niet noodzakel jk dient uitgesloten te worden wat we onder I en z

(x)

wd natuurl i j k ni et *%n att ri buti ekri dek doen, di e - zooal s eenn ten onrecht e beweerd wordt - vooml bij Rederjkers wei nig zi n heeft, 3... zi j groepkuneen*- Zj n, zonder scherpe, i ndi vi dueel e karaktereekken. Maar. ..

œ van i eder ge cht, gut, ook van het h' mne, een zekete ae os pheer ui t, di e toch

zti j d iea N ooe j ks heeft; ook de Oj 1 verschi lt : het vers vu van den Dal e b. v.

is ovc het zgemeen meer gehden, en met f- oenO b- - d, dan het hout eri ge

vea v= G. de Rlmmeleere; van den D2e heeft i n Zj n <r, meer smuk dan A. Vuder Meul en in : Ee n qv-r/ p boutxHn pJ* keyukhy * menscndic kr -/ v-.

@) B. v. het rjmwoord : bloot, 5 9 en phpant, I85 ; bli j kbaar heef t de scu j ver

vootkeur voor woorden al s : vol l eea; si nnen; verseeren; verheeren; doaoren;

vermeeren; gronden; sonder Rll lde; cont rari e; ongrondi ghe; fael geren; ghebreken;

venen al s :

H ierm ede wi l len we

lc snoi j

Ey hcen Sondi ch

mensche erm veraeken ghespuys' ' (zoJ) i c snoi j vui j l vat onteene

mensche in wi en veel sonden swermen' ' ( z66)

heri nneren nnn #, W re.

(9) Vg1: Dr J. DUURGER, o. r. , p. 8o.

(4) ln zjn M dores Arvx:/ / -z:z, p.>I. Dur van denDal e gescHeven hedt, %%n hi j even goed den yy opperprys''met hebben.

echtermeerdln eengedi cht

een ander gedicht gewonnen

z6

---

BENSTOVE. MAGNINUSMEDIOLANENSIS,

Tregemenl der Gesontheyt, Brussel, Thomas van der Noot,

I~

14.

PLAAT

III