*f,$rÏ#mf,e ffi*

&íet wwdere l*ved:

ffi* *f,$rÏ#mf,e ^{qrruse rq..renba}

Hans Ziekenoppasserl Nicolas op Aruba. Lago werd

in

7932 onderdeel van het Esso-concern. Daar- naast had Shell van 1928 tot 1953 ook nog een kleine raffinaderij op Aruba, de Arend Petroleum Maatschappij.

De rafinaderijen

op

Aruba

en Cura- gao behoorden

tot

de allergrootste ter wereld en

zij

leverden

in

de Tweede Wereldoorlog bijna 80% van alle vlieg-

tuigbrandstoffen aan de Geallieerden.

Vanwege

het

enorme

belang

waren daarom ter bescherming, naast kleine Nederlandse detachementen,

Ameri-

kaanse militairen gelegerd op Aruba en Curagao.

Duitse

onderzeeboten heb- ben enkele torpedo-aanvallen op deze eilanden uitgevoerd.

De

Lago-raffinaderij had een enorme personeelsbehoefte. Omdat Shell voor

zijn raffinaàerij op

Curagao

al

veel

mankracht had

aangetrokken

op

^de

eilanden van de Nededandse

Antillen,

zocht de Lago zïjn personeel vooral op de Engelstalige Brits West-Indische ei- landen, zoals

Trinidad

en Jamaica, en

in Brits

Guyana.

Het

productieperso- neel woonde in San Nicolas, vaak onder de wind van de raffinaderij.

Het Ame-

rikaanse management woonde

in

Ceru Colorado, een luxe compound bóven de wind.

Door

de raffinaderijen ontstond er een economische hausse die

vrijwel

onaÊ gebroken duurde

tot in

de jaren

vijftig

van de vorige

eeuw

San Nicolas was een echte "boom

town"

met een

druk

handels- en uitgaansleven.

Daar

was het Engels de voertaal en

niet

het Pa- piamento. De rafrnaderij was een goed werkgever en droeg

bij

aan voorzienin- gen voor onderwijs, gezondheids- en sociale zorg en

cultuur. Door

de

uit-

bouwvan de raffinaderij en de daardoor gestegen welvaart groeide de bevolking van Aruba van 8700

in

7924

tot ruim

50.000

in

1950.

De

Arubaanse econo-

mie was bijna helemaal afhankelijkvan de raffinaderij: naast ca. 8300 arbeids- plaatsen

in

de raffinaderij telde Aruba in7949 slechts ca. 3000 arbeidsplaatsen in andere sectoren.

Door

de toenemende automatisering van de raffinaderij nam het aantal werk- nemers vanafde jaren '50 echter steeds sneller

af.

Daarnaast werden andere oliegebieden belangrijker, mede door de Als

je

een Nederlandse krant openslaat

voor berichten over onze eilanden in de West, gaat het bijna altijd over Curagao, meestal over de sociaal-economische zorgen van het eiland en zijn bewoners,

politieke

besognes

of

als toeristische bestemming waar Nederlanders zich thuisvoelen. Een enkele keer gaat het krantenbericht over St. Maarten, vaak over de wens om losser

van

Curagao te komen

in

een soort "status aparte".

Maar krantenberichten over Aruba zijn tegenwoordig schaars,

in

ieder geval schaarser

dan

midden jaren'90. Hoe gaat het toch met Aruba, op zijn minst

in

economisch opzicht?

De economie tot de Status Aparte Na de

vestigingh

1634 van het Neder- landse koloniale

bewind op

Curagao

met zijn grote natuurlijke haven bleef Aruba lang het "bij-eiland" dat schaars

was bevolkt met Indianen en een paar kolonisten,

in

totaal zo'n 1700 personen.

De voornaamste middelen van bestaan waren het fokken van paarden en klein- schalige landbouw, zoals de teelt van aloë

voor

medische doeleinden. Nog steeds

wordt

aloë geteeld, andere cul- tures waren minder succesvol. Tn 1824 werd er goud gevonden. De goudkoorts

duurde

tot

1916, toen de goudmijnen werden gesloten. De restanten daarvan

zijn

nu interessante industrieel-archeo- logische attracties. Yan 1874

tot

7924 werd fosfaat gedolven.

Eind

19e eeuw telde

Aruba

nog geen tienduizend

in-

De grote sprong vooru/aarts kwam met de oliewinning in Venezuela: vanaÍ 1914 veÍÍezen

in

het Meer van Maracaibo duizenden

jaknikkers. De

oliemaat- schappijen

wilden

naast raffi naderijen

in

Venezuela

ook

opslag- en produc- tiecapaciteit

in

nabije, politiek-stabiele landen.

Aruba

en Curagao onder Ne- derlands

koloniaal bewind

kwamen daarvoor in aanmerking. De afstand

tot

de oliebronnen is immers nog geen 400 kilometer. Transport met kleine tankers was dus mogelijk.

Aanvankelijk waren op deze eilanden alleen opslagfaciliteiten.

Al in

¹⁹¹⁸

opende de Nederlandse Shell een grote olieraffinaderij op Curagao.

De Ame-

rikaanse Lago volgde

in

1924 met een

grote raffinaderij in het

plaatsje San

groeiende vra'

g n

^r

lichtere oliepro- ducten

-

de samenstelling van de Ve- nezolaanse ruwe olie is vooral geschikt voor zwate producten

-

^{en ef ontston-}

den efficiënter producerende raffinade-

rijen

elders.

De

winstgevendheid van de rafrnaderijen op Aruba en Curagao stond zwaar onder druk. De leeftijd van de raffinaderijen en de milieu-overlast noopten eigenlijk

tot

grootschalige en dure renovaties maar

de

afzetprijzen stonden dat niet meeÍ toe. Bovendien schrapte Venezuela begin jaren '80 de preferentiële prijzen van ruwe oliën voor

Aruba

en Curagao.

Het

uiteindelijke gevolg was dat de Lago-raÍfrnaderij

in

maart 1985 sloot, aan de vooravond van de Status Aparte.2

Naast de raffinaderij was het toerisme tot bloei gekomen. Nadat het Cuba van Fidel Castro taboe was geworden voor Amerikanen (1959), was ook Aruba

in

deze markt gestapt met hotels aan het prachtige palmenstrand nabij de hoofcl- plaats Oranjestad.

In

1978 bedroeg de

totale

hotelcapaciteit

bijna

3000 bed- den.

StatusAparte metgÍote

economische

problemen

De politieke geschiedenis van de wens van Aruba voor een Status Aparte, los

van

Curagao

en de

(overige) Neder- landse

Antillen,

maaÍ niet los van Ne- derland, is van belang voor begrip van de Arubaanse economie.

Kort

samen- gevat komt het hierop neer dat Aruba niet wilde dat het op Aruba verdiende geld zou worden uitgegeven door en op Curagao. Immers, op

Aruba

en de andere eilanden

van

de Nederlandse

Antillen wordt

de landsregering van de Nederlandse

Antillen

veelal gelijk- gesteld

met

Curagao en

niet

beleefd als een gezamenlijk

instituut. Met

de- kolonisatietendensen

in

dejaren

60

en '70 zou die situatie onder een mogelijk zelfstandige Nederlandse

Antillen,

zo vreesde Aruba, worden voortgezet,

Uit-

eindelijk bleven de Nederlandse

Antil-

len

-

^{en later dus ook Aruba}

-

^autonome

landen binnen het

Koninkrijk

der Ne- derlanden.

De

Arubaanse wens voor een Status Aparte werd na ruim veertig jaar gehonoreerd: vanaf 1 januari 1986 zou

Aruba

voor zichzelf zoÍgen, maaÍ

juist

toen ging de olieraffinaderij dicht.

Ook het (koop)toerismg zat net

in

een forse dip: de belangrijke Venezolaanse ËCOruOM[ruBLAD 7

toeristenmarkt was ingestort door een devaluatie van de nationale

munt,

de Bolivar.

De

sociale en economische gevolgen warcn rampzalig: de werkloosheid liep op tot bijna 30o/o en de overheidsinkom- sten daalden met bijna 407o. Keiharde maatregelen waren nodig: de belastin- gen en overheidstarieven werden fors verhoogd, waaronder de invoering van een Solidariteitsheffing van 8%,

terwijl

werd gesnoeid

in

de uitgaven, waaron- der de ambtenarensalarissen,. Zoals ge- bruikelijk op de (Caraïbische) eilanden werd een deel van de werkloosheid'ge- exporteerd" door emigratie, vooral naar de Verenigde Staten en Nederland.

De

economische

structuur

moest na-

tuurlijk ingrijpend veranderen:

de Arubaanse regering koos voor het toe-

risme met meer dan een verdubbeling van de capaciteit

ïn

zeer korte

tijd

tot ca. 7000 bedden, overwegend

in

het

"betere"segment. Een nog verdere

uit-

breiding was niet wenselijk omdat de

kleine

Arubaanse arbeidsmarkt dan

niet

aan de vraag

kon

voldoen. Een verdere instroom van buitenlandse ar- beidskrachten

(uit Zuid-Amerika

en het Caraïbisch gebied) zou dan volgen, met alle gevolgen voor de woningmarkt, het onderwijs en de sociale en fysieke infrastructuur.

Mede met

advies

van het Internatio-

nale Monetaire Fonds en met financi- ele steun van de Arubaanse overheid, vaak door ruime verstrekking van zgn.

tax holidays, en van Nederland, soms met garantiestellingen, is

in

korte

tijd

een indrukwekkende toeristische

in-

frastructuur opgebouwd. Er werd meer

dan tien grote

hotels gebouwd.

Het

hele hotelgebied

werd op

een nieuw rioolstelsel aangesloten, waarvan het gezuiverde water

wordt

gebruikt voor de bevloeiing van een mooie 18-holes golfbaan.

De

uitbreiding en moderni- sering van luchthaven Reina Beatrix maakt de aanvoer van grote stromen toeristen mogelijk.

Er

zijn toeristische opleidingen op diverse niveau's. Naast Basisgegevens toerisme ⁽²⁰⁰³⁾

het verblijfstoerisme

in

hotels en time share-appartementen

richt

Aruba zich ook op het cruisetoerisme. Deelnemers aan een cruise zijn "slechts" dagjesmen- sen en hebben een ander (lager) uitga- venpatroon dan verblijfstoeristen.

A1

in

1989 keerde het economische

tij

en groeiden economie en werkgelegen-

heid

weer, soms

zelfs (te) uitbundig

met jaarlijkse groeipercentages tussen de 6 en 72o/ot.

De

centrale bank stelde daarom ook kredietbeperkingen

in. In

een concurrerende markt

-

veel Carai'- bische eilanden richten zich vaak met vergelijkbare producten op min of meer dezelfde markten

-

^{hield de groei aan}

tot en met 2001. Daarna kromp de eco- nomie als gevolgvan ongunstige econo- mische en geopolitieke ontwikkelingen.

De

bevolking was gegroeid

tot

bijna 100.000 inwoners

in

2000.

Het inko-

men per hooftl van de bevolking is bijna US$ 23.000, een van de allerhoogste van het hele Caraïbische gebied, op het niveau van hoog ontwikkelde landen

in

West-Europa.

Het

Amerikaanse olieconcern Coas-

tal

Corp. kocht de raffinaderij

in

1989 en heropende deze op kleinere schaal.

Coastal

werd in 2002

overgenomen door de Amerikaanse gas- en olieprodu- cent El Paso die de

rafinaderij

ïn2O04

doorverkocht aan het

Amerikaanse Valero Energy. Er werken nu zo'n 750 mensen.

Vanuit

nationaal perspectief

is

de raffinaderij

in

San Nicolas niet erg belangrijk meer (ca. 2!z ^o/o

vanhet BNP),

maarwel voor de lokale econo- mie van San Nicolas. Bovendien biedt zij, met name in het onderhoud, relatief veel werkgelegenheid

voor

technisch geschoolde werknemers. Z7j

is,

^meer

dan het hotelwezen, toch nog steeds het symbool voor de

welvaaÍtvaí

Aruba.

Economische situatie nu

Kleine

(eiland)economieën

zijn

a.ltljd kwetsbaar: ze kennen vaak een eenzrl- dige infl.exibele economische structuur.

In

het Caraïbisch gebied is de interna- tionale (inter-eilandelijke) migratie een

arbeidsmarktregulator.

Men

verhuist relatief gemakkelijk naar plaatsen met werkgelegenheid, waaronder

ook

het vroegere koloniale moederland. Gaat het voor de wind, dan gaat het vaak ook uitbundig goed. Aruba is op deze eco- nomische regels geen uitzondering.

Anno 2004 kent Aruba nog

steeds

(weer!) een eenzijdige

economische

stÍuctuur:

ca. 40oÁ van

het

nationale inkomen (2001:

Afl.

3,6

miljard3)

en werkgelegenheid komt uit het toerisme, niet alleen hotels en restaurants, maar

ook

detailhandel, autoverhuur, excur- sie- en watersportbedrijven en andere dienstverlening aan toeristen.

De

markten waarvandaat

Aruba zijn

toeristen

trekt, zijn het

Noordoosten van de Verenigde Staten, het oosten van Canada en de gegoede middenklasse

in

nabije Zuid-Amerikaanse landen als Venezuela, Colombia en Brazilië.

Door

de relatieve eenzijdigheid van zijn pro- duct

-

overwegend zon en strand, wei- nig stedelijke cultuur en droge natuur

-

en hoge prijspeil trekt Aruba nog steeds weinig toeristen

uit

Europa, mede van- wege dure vliegtickets en het ontbreken van chartervluchten.

De

bedreigingen voor de verdere ont- wikkeling van het toerisme naar Aruba

liggen vooral in

de

geo-politieke

en economische situatie

in

de belangrijk- ste landen van herkomst (V.S. en

Zuid-

Amerika). Volgens de permanente sur- veys

door

het Arubaanse agentschap voor toerisme

loopt

het gemiddeld

in-

komen van de Amerikaanse bezoekers terug en dat bekent lagere (vrije) beste- dingen. Daarnaast ligt boven het gehele Caraïbische gebied de dreiging van het Cuba na Fidel Castro als grote toeristi-

sche bestemming voor Amerikanen, dat tegen veel lagere reiskosten

zal

zTjn te bereiken dan de verder weg liggende ei- landen. Een stabiliserende factor

in

het toeristenverkeer naar Aruba is het grote aandeel time share-appartementen, die

zorgt voor

een vaste stroom

van

be- zoekers.

In

zijn promotie speelt Aruba daarop behendig in.

Door

de hoge graad van

ontwikkeling

zrln de overheids- en non-profitsecto- ren (o.a. onderwijs en zorg) omvangrijk, zo'n 40o/ovan de arbeidsplaatsen. Naast het toerisme

zijn

er geen andere (stu- wende) bedrijfstakken: zoals eerder ge- steld, is de raffinaderij vanuit nationaal economisch perspectief niet belangrijk meer en is de (relatief grote) bouwsector overwegend ondersteunend aan de toe- ristische en overheidssectoren.

Diver-

sificatie

wordt

nagestreefd

met

onder Bron: Centrale Bankvan Aruba

8 tc0N*&4Ër"i&LAD

tataal aántal ovêÍhàchtíngen 5.097.571

aantal verbliifstoeristen 64't906

w.vi V€ieniqdeStat€Ê

464$6

w.v. Latiins-Amerika 77.2't9

w-v:,:lrféderÍánd 36i4t5

w.v. overiq Europa 28.292

qèmidd. vêrbliifiduur (nachtenl ⁷¹⁹

hotelbezettinqsqraad in ^oó 74,4

aantal cruisetoeristen 542.327

aantal cruiseship"calls" 315

andere een Yrije Zone en andere han- dels- en overslagactiviteiten, alsmede internationale zakelijke dienstverlening van velerlei aard.

De

overheidsfinanciën

zijn

welhaast structureel

zwak, nu

verergerd door grote financiële tegenvallers van meer dan

Afl.

¹⁰⁰

miljoen

als gevolg van ondeugdelijke contracten

met

buiten- landse investeerders en bouwers

bij

de hotelbouw

in

de jaren '80. Traditioneel is er een zwakke begrotingsdiscipline,

terwijl de inning van

belastingaan- slagen moeilijker

blijkt

te

zijn

dan het vaststellen daarvan. Overheidsprojecten vallen vaak veel duurder uit.

De

Nederlandse

ontwikkelingshulp

("samenwerkingsmiddelen")

wordt

ge-

leidelijk

afgebouwd: Nederland fi nan- cierde voorheen

veel

overheidsinfra- structuur, maar sedert 2000

wordt

de Arubaanse bijdrage daarin steeds groter.

Dat gebeurt via een fonds waarin Aruba

en Nederland de

middelen

jaarlijks

storten. Vanaf

2009

stopt Nederland met deze stortingen, hoewel de huidige Arubaanse regering heeft aangegeven niet alle (investerings)lasten te kunnen dragen. Nederland

blijft

wel bijdragen aan onder meer de Koninkrijkstaken

in

de sfeer van rechtshandhaving en deug- delijk bestuur.

Het

Statuut van het

Koninkrijk

biedt Aruba voldoende armslag voor zelfred-

zazmheid. Er bestaat er dan ook weinig verlangen om het Statuut te wijzigen, hoewel velen beseffen dat de verdere Europese integratie gevolgen kan (zal?) hebben voor de relatie met Nederland en met andere Europese landen. Op

dit

moment gaat het politieke discours dan ook vooral over eventuele wijzigingen

in

^de verhoudingen met Europa, met name over de vraag ofAruba al dan niet de status moet nastreven van ultra-peri- feer gebied (UPG).

Conclusies

Aruba's Status Aparte is een juiste be- slissing gebleken: Aruba kan op eigen benen staan. Het kent één bestuurslaag waardoor snelle en ingrijpende beslis- singen kunnen worden genomen. Wel werken, ook door de kleinschaligheid, de "checks and balances", zowel

in

^de

politiek als in het

financieel beheer, minder goed.

Aruba heeft een indrukwekkende eco- nomische

ontwikkeling

doorgemaakt.

De

economie is echter nog steeds erg eenzijdig en

blijft

^heel kwetsbaar door zijn kleinschaligheid.

Er

zïjn

bij

de noodzakelijke transfor- matie van de economie na de sluiting

van de raffinaderij

in

1986 grote risico's genomen, die weliswaar vaak goed heb- ben uitgepakt maar ook leidden

tot fi-

nanciële verspilling. De overheidsfinan- c1ënzilnzwak, vooral als gevolgvan een

kwalitatief

achterblijvend overheidsap- p^raat,

politieke

beïnvloeding

op

de- tailniveau en een beperkte financiële discipline.

De

toeristische sector is goed

ontwik-

keld, de kwaliteit is hoog.

In

die sector opereert de overheid op

z\jn

best, ge- dragen door een nationale consensus over

de

noodzaak van een consistent toeristisch beleid. Aruba moet goed bij de "les" blijven en inspelen op structu- rele veranderingen

in

vraag en aanbod (Cuba ?l).De vernieuwingen

in

de toe- ristische sector zijn echter vaak beperkt en worden vervolgens snel gekopieerd.

Het lijkt

er bovendien vaak op dat ver-

nieuwing van buitenaf moet

komen.

Opvallend is dat hotels vaak van "fran- chisemerk" veranderen na het verstrij- ken van de contractsperiode.

Bronnen:

Centrale Bankvan Aruba, diverse stati sti e ke n (www. ca ba r u b a. o rg ) Edo H aan, Antill i aa nse i nstituti es, Groningen ⁽¹⁹⁹⁸⁾

J. Hartog, De geschiedenis van twee landen, Zaltbommel ⁽¹⁹⁹³⁾

J.Ph. de Palm, Encyclopedie van de Nederlandse Antillen, 2e druk, Zutphen (198s)

I Hans Ziekenoppasser is in 1974 afgestudeerd als algemeen econoom aan de U nive rsiteit va n Amste rda m. H ij werkte als beleidsadviseur vo o r versch il I end e overheden op Curaqao van 1989 tot 1991 en in Aruba van 1998 tot 2002.

'z Shell verliet in septembq 1985 Curagao en verkocht zijn raffinaderijvoor één gulden aan het Eilandgebied Curcgao, Die verhuurde de raffinaderij meteen door aan de Ven ezol aanse oliemaatsch a ppíj Petroleos de Venezuela SA.

3 Sedert 1977 kennen de Antillíoanse gulden en vanaf 1986 ook de Arubaonse florin een voste wisselkoers t.o.v. de US dollar:

USS 1,00 = Afl. 1,77.

Met beleid

Wat

lea

ih na

o!

teleteh.st.

Wrbaasd zurijf

ik in mijn

ogen.

Dat

kan niet ztaar

zijn. Het

betreft een

bnicht

ontleend aan de oersobningsoperatie díe op het rninisterie oan Economisclte Zaken zaoedt.

Bloemen, Nederlands

exportproduà.t b

ij

^{uits teh, worden}

minder uitb undig aange sc baft.

Goed,

in tjden

dat het minder gaat is daar nog tt;el rnee te Ieaen ltoeuel bet soor

EZ

een m e rkw a ardige b a I i s s in g ^b

tijft

als ik denk aan al die retoriek over de superioriteit aan de Ne derland ^se b Io erne n see tor.

Maar

wat

te denà.en van de.aolgende rnaatregel. "Voor een reis naar Brussel moet íJoortaan een gewone

trein

uorden genar/ten

in plaarts r.tan de Thalys.

Dat

sclteelt 40 euro

tirwijl

het maar tien rninuten langer reizen

is." Een gewone trein, het staat er

echt

Waaroffi wordt de hele Rands ta d e igen

lij

k o mgep to egd

oln een Hoge Snelbeidslijn aan te leggen rnet bruggen, viaducten en tunnels. Op sotnmige plaatsen

Qkt

^{bet wel de} wonderbaarlijke

v ermeningw uI diging v an Stonehenge.

Dit

project kost

miljardm

en is

nanurlifhniet

rendabel te maken als iedereen gaat doen taat de ambtenaren aan

EZ

^zuordt aoorgeschreoen.

De geaolgen

zijn

nu al duidelijk:

een groot aerlies

bij

de NS

uat

er toch al aan'zi.t te from.en heb ik begrepen. lVlen schat het aoorzichtig op 145

niljoen

euro

op jaarbasis. Zo schuift

EZ zijn

problernen door naar Verkeer en Watnstaat. Kunnen ze daar nog heel lang gaan nadenilen hoeje offi rnoet gaan rnet onrendabels lijnen.

Henk Hagenaar haha@ecanomenblod.nl

ECCí1IOMENBLAD 9