2. Identiteit
Stoorzender Wat is de kracht van menselijke verbeelding?
Idealist Nogal tautologisch dat. Mensen verbeelden wat er gebeurt, in verhalen. Ze vertellen van oudsher verhalen. Hoeft niet altijd met woorden. Kan ook in beelden, zang. Maar het is verbeelding. Ik ken geen andere zoogdiersoort die dat doet. We zijn geen passieve grotbewoners.
Stoorzender Word ik zeker vrolijk van. Het is dus allemaal een kwestie van inbeelding, verzinsels.
Idealist Voor mijn part noem je het verzinsels, maar het zijn verzinsels om het leven zin te geven. Bijvoorbeeld over wie we zijn. Over burgerschap. Over samenleven.
Stoorzender Ik dacht dat jij voor feiten was. Geen inbeelding. Van verhalen raak je in de war. Je kent ze toch die fantastische verhalen over Blut und Boden. En dan roep jij vervolgens, weg met de natie!
Idealist Blut und Boden, is één verhaal. Toegegeven, het verbindt iets maar het verdeelt ook.
Het is een verhaal dat gebaseerd is op angst en schuld. Je kunt ook een verhaal vertellen dat er helemaal geen verhaal is over samenleven. Margaret Thatcher beweerde ooit: ‘There is no such thing as society’. Dat is zo’n beetje de meest kernachtige uitdrukking van een radicaal individualisme.
Stoorzender Welk verhaal zou jij dan willen vertellen?
Idealist Om te beginnen, ik ben niet voor gestolde verhalen. Misschien is dat nu net het verschil tussen inbeelding en verbeelding. Inbeelding legt iets vast. Het gaat me juist niet om verhalen die alles verklaren. Ik zei ooit, weg met de natie maar het is nu juist het punt om oog te hebben voor het veranderende verhaal. Nationale identiteit is een constructie waaraan je voortdurend bouwt, op grond van herinneringen die telkens opnieuw worden verteld. Het is een verbeelde gemeenschap op grond van vroeger en op grond van actualiteit, die mensen in staat stelt om zich met elkaar te verbinden. 1 Stoorzender Dat klinkt nogal idealistisch.
Idealist Maar ik ben geen dromer hoor. Het is juist heel praktisch. Hannah Arendt heeft het over drie soorten menselijke bezigheden. Eén daarvan is het leiden van een actief leven (vita activa): het handelen in de openbaarheid, in de publieke ruimte. Niet dat die maakbaar is van buitenaf. De makende mens (homo faber) gaat over de mens die meester kan worden over het materiaal dat hij behandelt.
Stoorzender Handelen en behandelen komt dat niet op hetzelfde neer?
Idealist Nee, als mensen elkaar in de publieke ruimte als ding gaan behandelen, uit zich dat in heerschappij en ligt de dictatuur van de uitsluiting niet ver om de hoek. Die
1 (Halsema, 2018, p. 18) Halsema baseert zich hierbij op de publicatie van Benedict Anderson Imagined Communities.
verwisseling tussen maken en handelen, is misschien wel de oudste zonde in de politieke filosofie. 2
Stoorzender Er moet toch geregeerd worden? Wanneer leidt heerschappij tot uitsluiting?
Idealist Eigenlijk altijd. Je maakt je gesprekspartner dan tot object. We hebben gezien en zien nog steeds waar die objectivering toe leidt. Wij tegenover zij. Inderdaad, uitsluiting.
Het niet meer mee mogen doen. En wie niet meer mee mag doen, heeft precies in objectieve zin, geen bestaansrecht.
Stoorzender Dus van jou mag iedereen meedoen? Of pleit je voor helemaal geen regels?
Idealist Dat vind ik een moeilijke. Ik ga daar later nog iets over zeggen. Die
participatieverklaring, of beter de gedachte daarachter, vind ik wel een typisch voorbeeld van een homo-faber denken.
Stoorzender Nou ja, die verklaring gaat er toch over dat iedereen mag meedoen op basis van respect.
Idealist Maar dat is een respect dat eenzijdig wordt opgelegd. Als je niet ondertekent, concludeert de overheid: geen respect en dus een boete. Prima voorbeeld van uitsluiting.
Stoorzender Vind ik niet zo vreemd hoor.
Idealist Wat is dat nu weer voor argument? Arendt hangt het principe aan dat iedereen die in een gebied is, tot dat gebied behoort.3 Ze gebruikt de metafoor van de tafel voor de publieke ruimte, voor het samenleven. De tafel is de plek waar de samenleving vorm krijgt. Het is het verbindende element tussen de mensen, maar het scheidt ze ook, ze behouden hun individualiteit. De samenstelling aan die tafel verandert voortdurend, maar ze geeft ons korte en particuliere leven een “onsterfelijke”, beter “leefbare”
betekenis. En dat is iets anders dan de roep om maakbaarheid of houdbaarheid.
Houdbaar is belangrijk voor de makende mens. De vita activa vraagt om leefbaarheid.
De tafel was er voordat wij aankwamen en ze zal er zijn, na ons kortstondige verblijf.
Ze is wat wij gemeen hebben, niet slechts met onze tijdgenoten, maar ook met hen die na ons zullen komen. Het is de brug tussen verleden en toekomst. De tafel is de plek waar iedereen gelijkwaardig zijn verhaal kwijt kan. Daar passen geen sancties bij. 4 Stoorzender Maar wat als je niet deel wilt nemen? Een radicale moslim, heeft toch helemaal geen
boodschap aan die idealistische praatjes van je. Een racistische PVV-er net zo min.
Idealist Het zou me een lief ding zijn, als we die etiketten buiten beschouwing konden laten.
Racisme zal me worst zijn. Ze zeggen namelijk niets over identiteit, over het individu.
Stoorzender Maar mensen hebben toch wel iets unieks, iets wat onvervreemdbaar is van henzelf?
Idealist Dat is wel een mooi begrip, dat je daar gebruikt: “onvervreemdbaar”. Maar wat is dat?
Iets dat je nooit kwijtraakt?
2 H. Arendt op. cit. (Breier, 2001, p. 105)
3 Quidquid est in territorio est de territorio, geciteerd bij (Derrida & Dufourmantelle, 2016, p. 15)
4 (Halsema, 2018, pp. 45-46)
Stoorzender Nou, je kan het wel degelijk kwijt raken. Het is toch niet voor niets dat zoveel filosofen en sociologen hebben geschreven over vervreemding.
Idealist En wat is dat dan vervreemding?
Stoorzender Dat je losraakt van je kern, van je eigen unieke ik.5
Idealist Kom op, dat kan jij als Stoorzender toch niet menen.
Stoorzender Ik stook maar wat om je uit de tent te lokken.
Idealist We zullen moeten leren dat we in een tijd leven waarin alles vloeibaar is. Oude zekerheden zijn weggevallen en de logische reactie daarop is angst.6 En de valkuil is natuurlijk dat je je dan terugtrekt op een aangenomen identiteit. De globalisering, snelheid van het internet en de voortdurende stroom van informatie zijn daar zeker debet aan en ze verschaffen tegelijkertijd toegang tot dat “sociale construct” van identiteit. Op het internet vinden we onze gestolde voorbeelden. Maar onze identiteit is vloeibaar en dynamisch.
Stoorzender Bedoel je dat je in elke situatie anders reageert?
Idealist Zoiets, identiteit wordt zichtbaar, letterlijk in de zin van “performance”. Hoe je gedrag vorm geeft in een situatie, in een cluster van situaties. Identiteit is letterlijk en
figuurlijk een reis langs verschillende stations. Het is nomadisch.7 Stoorzender We zijn dus allemaal vluchtelingen? Geen vrijheid, wel gelijkheid?
Idealist Hmm, dat nomadische is geen metafoor voor een toestand van ontheemding, maar een voortdurend pogen om alle hunkering naar een oorsprong of oorspronkelijkheid los te laten.
Stoorzender Zeg dat maar eens tegen een puber, die bezig is zichzelf te ontdekken. Laat los!
Idealist Het gaat ook niet om dwang. Of om het verlangen naar identiteit te verbieden.
Eigenlijk is dat ontdekken en het leven met onzekerheid een vertrouwd tussengebied voor pubers. Het zijn de volwassenen die voortdurend roepen dat ze uiteindelijk “iets of iemand” moeten worden. En zolang de nadruk ligt op dat oningevulde “iets” en op het worden, is dat prima. Maar meestal bedoelen ze wat voor hen al is ingevuld. Daar niet aan kunnen voldoen, zorgt voor schaamte, pijn en vluchten.
Stoorzender Maar met dat vluchten bedoel je waarschijnlijk iets anders dan jouw geïdealiseerde nomadische bestaan?
5 Don Kwast (Denklicht. Pleidooi voor filosofisch onderwijs, 2018) stelt in zijn pleidooi voor filosofisch onderwijs als hoogste doel ‘wees jezelf’. Vinden wij beiden een merkwaardige en instrumentele opvatting, waarbij het ook nog maar de vraag is of dit ontdekt kan worden door kritisch te denken. Hume (Treatise on Human Nature) kijkt daar tevens met een sceptische blik naar.
6 (Bauman, 2012). In Vloeibare tijden beschrijft de auteur talloze voorbeelden, hoe mensen zich uit angst terugtrekken op gestolde identiteiten en gesloten gemeenschappen.
7 Belangrijk wat van Rossem hierover schrijft in zijn sterke analyse van radicalisme (Leerling of Bekeerling.
Radicalisering bespreken in de klas, 2017, pp. 43-45).
Idealist Goed gezien. Ik bedoel de vlucht voor de erkenning dat er altijd iets in de mens is wat vreemd en ongrijpbaar is. Als je dat niet accepteert zal het vreemde in de ander je des te meer afstoten en zal je behoefte groot zijn om op zoek te gaan naar een “sterke”
gestolde identiteit.8
Stoorzender Hoe kwamen we hier nu op?
Idealist Het is die vloeibare houding die het meest vruchtbaar werkt wanneer we met elkaar aan tafel gaan. Je oefent jezelf in het omgaan met het andere, de vreemdeling, de gast, die niet als “afval” of te tolereren buitenstaander buiten wordt gezet. Het is een oefening in het omgaan met jezelf. Omdat de ander evenveel vreemdheid en eigenheid in zich heeft als jij. Daarin zit voor mij de gelijkheid. Het accepteren van de verschillen, is een door en door politieke oefening.
Stoorzender Je idealiseert weer. Ik vind het te makkelijk. Leven met verschillen is heus niet zo makkelijk als jij het voorstelt. Het is op z’n minst ambivalent, die publieke ruimte of de polis. Ik heb Arendt ook gelezen, zoals je ziet.
Idealist Je hebt gelijk. Als je naar een stad kijkt, waar mensen dicht op elkaar leven met al die verschillen, komen mixofobie en mixofilie zij aan zij voor. Het is aantrekkelijk en spannend want je weet nooit direct wat de ander gaat zeggen of doen, en het is bedreigend en verwarrend omdat je je ook niet als een willoos persoon, zonder eigen mening wilt overgeven aan de grillen van die ander.9
Stoorzender We zullen dus op zoek moeten gaan naar een manier om onze ervaringen te delen, in plaats van met alle macht te zoeken naar het gemeenschappelijke.10
Idealist Ik hou van je Stoorzender Nou, nou.
Idealist Sorry, als ik het misschien te abstract heb gemaakt. Maar ik vond het belangrijk om dit eerst te overdenken, voor we naar de klas gaan. Want ook het klaslokaal kun je opvatten als een publieke ruimte, waar je elke seconde een unieke vertoning kunt zien van het anders-zijn van elke leerling.
Stoorzender Uniek zijn mag dus.
Idealist Uiteraard. Maar erken een gemeenschappelijkheid van behoefte, die van
levensbelang is voor de samenleving: betrokkenheid! David van Reybrouck 11 zegt: ‘zie de woede van de populisten als een cadeau. Een cadeau gewikkeld in prikkeldraad.
8 Ibid. p.45. Van Rossem maakt hierbij gebruik van de inzichten van de psychoanalytica Julia Kristeva.
9 (Bauman, 2012, p. 120)
10 Ibid. (p. 117) De Stoorzender doorbreekt hier de regel geen citaten en geeft een citaat” ‘Zoals Richard Senett suggereert, ‘is het “wij-gevoel” dat het verlangen om op elkaar te lijken uitdrukt, een manier van mensen om de noodzaak te vermijden zich in elkaar te verdiepen. (…) In het proces van het vormen van een samenhangend beeld van de gemeenschap is het verlangen ingebakken om daadwerkelijke participatie te vermijden”.
11 In (HUMAN/VPRO, 2018) , aflevering 3 “Gelijkheid”; op 43:50. Buiten het verband van deze dialoog maar wel belangrijk om te noemen zijn de voorstellen die van Reybrouck doet om de democratie meer inhoud te geven, door burgers via loting aan te wijzen om in groepen onderzoek te doen naar heikele politieke kwesties. Ook dat is een concrete invulling van de “tafel” van Arendt. Zie zijn pleidooi Tegen verkiezingen (2013).
Want het is het verlangen naar betrokkenheid. Erken dat. Het is het verlangen om “te mogen meedoen”. Dat geldt evengoed voor de boze fabrieksarbeider, als voor de derde generatie migrant. Mogen meetellen is het enige principe dat van belang is in een samenleving die zich democratisch wenst te noemen’.
