De Ardennen, waar de neanderthaler zijn laatste slag verloor
SLIMMER DAN GEDACHT? In de grotten van Spy en niet in Zuid- Spanje leefden de laatsten van onze 'speciale' neefjes
Het vaak als wat dommig voorgestelde neefje van de moderne mens moet 40.000 jaar geleden zijn laatste dagen geteld hebben in de grotten van Spy, tussen Charleroi en Namen. De gedrongen mensachtigen leefden in West-Europa zo'n 2.500 tot 4.600 jaar naast de mens, maar gingen daar 10.000 jaar vroeger kopje onder dan tot nu gedacht, zo tonen de resultaten van een nieuwe dateringsmethode.
BARBARA DEBUSSCHERE
Hoeveel draagt de op zijn tablet tokkelende moderne mens mee van zijn prehistorische verwanten die mammoeten doodden en voor wie een avondwandeling
levensgevaarlijk was? Om daarop te antwoorden proberen
archeologen, genetici, geologen en paleontologen de relatie tussen de twee bloot te leggen.
Het klassieke idee daarover is: wie slimmer, creatiever en fysiek sterker is, verdrijft de minder goed aangepaste voorganger op den duur van het toneel. In die zin is de moderne mens de overwinnaar van een survival of the fittest die ruim 1,5 miljoen jaar heeft aangesleept.
De homo habilis, de homo erectus, de homo antecessor, 'we' hebben
ze allemaal triomfantelijk achter ons gelaten. Ondertussen echter weten we dat ook het toeval een rol moet hebben gespeeld. In
prehistorische tijden komt dat neer op een al dan niet gunstig klimaat, natuurrampen, voedselschaarste.
Eén schakel in onze gezamenlijke stamboom fascineert de
onderzoekers daarbij mateloos: de neanderthaler. Waarom, wanneer en hoe hebben 'wij' die overklast?
Met zijn grove trekken, bonkig en kleine lichaam spreekt die neef van de mens zozeer tot de verbeelding dat zijn benaming een nog steeds gehanteerd scheldwoord is. Een neanderthaler is dom. Een verliezer. Een bruut. Maar alle Europeanen, Aziaten en inwoners van Oceanië, delen wel 2 procent genen met de neanderthaler. Ja ook u.
Nieuw onderzoek dat de
archeologie-afdeling van Oxford University publiceert in Nature laat nu zien dat dat geen toeval is en dat de homo neanderthalis en de homo sapiens in West-Europa minstens 2.500 en mogelijk 5.400 jaar naast en mogelijk met elkaar leefden. Hun laatste bekende leefplek op dit continent waren de grotten van Spy, een dorp tussen Namen en Charleroi waar eind de negentiende eeuw de resten van twee volwassen neanderthalers en één neanderthalerkind zijn
opgegraven. In totaal analyseerde het internationale team
voornamelijk beenderresten uit 49 sites in Europa. Ook het Koninklijk Belgisch Instituut voor
Natuurwetenschappen (KBIN) werkte mee met analyses op resten uit de collectie van Spy. Uit de resultaten komt ook naar voren dat de neanderthaler vroeger verdween dan eerder gedacht. De
verschillende conclusies zijn voor de kennis over de mens allemaal even intrigerend, zeggen
antropoloog Patrick Semal en paleontoloog Mietje Germonpré, beiden verbonden aan het KBIN.
"We weten nu onder andere zeker
© De Morgen vrijdag 22 augustus 2014 Pagina 11 (1)
dat de laatste in Europa bekende neanderthalers niet in het zuiden van Spanje maar in de Ardennen moeten hebben geleefd", zegt Germonpré. "Zo vreemd is dat niet.
De grotten daar en de plantengroei die daar in de laatste ijstijd nog moet zijn geweest, waren een perfecte schuilplek. Ook weten we dat de moderne mens uit het zuiden naar noordelijker Europa is getrokken. Als de moderne mens de neanderthaler op de een of andere manier in de verdrukking heeft geduwd, dan is het logisch dat in een later stadium in het noorden is gebeurd."
Nieuwe techniek
Maar hoe en wanneer stootte homo sapiens de neanderthaler van de troon, daar in de Ardennen? Het is dankzij een nieuwe
dateringstechniek dat nu duidelijk is dat de neanderthaler, die het toch 200.000 jaar uithield, niet 30.000 jaar geleden maar eerder 42.500 à 40.000 jaar geleden het loodje legde in West-Europa en dat de eerste homo sapiens minstens 2.600 tot 5.400 jaar eerder opdook.
"Zo weten we zeker dat beide soorten naast elkaar geleefd hebben tijdens een periode die even lang is als de tijd die tussen ons en de Egyptenaren ligt", zegt Semal.
"We hebben het dan wel over heel Europa en we denken dat er naar schatting zo'n 35.000
neanderthalers en aanvankelijk ongeveer evenveel moderne mensen in die periode op het continent leefden. Hoe dicht die kleine populaties bij elkaar leefden en hoe hun band was, zijn we nog aan het onderzoeken. In Spy hebben we ook geen resten van homo sapiens samen bij die van de neanderthaler gevonden. De oudste sporen van anatomisch moderne mensen in België zijn enkele duizenden jaren jonger dan de neanderthalerresten. Maar we weten door dit nieuw onderzoek dat de eerste moderne mens opdook in Roemenië, Oostenrijk en Italië rond het moment dat de laatste
neanderthalers in Europa in hun
Ardense grotten leefden. Een periode van minstens 2.000 jaar waarin beide soorten samenleefden is zeker voldoende om contact te hebben en ideeën, culturen en mogelijk genetisch materiaal uit te wisselen."
De reden waarom dat nu pas bekend is terwijl bijvoorbeeld de collectie van Spy al van eind de negentiende eeuw dateert, is dat aan Oxford University nu pas een nieuwe dateringstechniek is toegepast. Het gaat om een methode die vervuiling van de resten en daardoor een verstoring van de datering elimineert. Als van oudsher is de methode gebaseerd op C14-datering. Radioactieve carbon-14-deeltjes die via de kosmische straling binnenkomen reageren op zuurstof. Zo lang levende wezens zoals dieren, mensen en planten leven, stapelen ze bepaalde hoeveelheden van die deeltjes op. Van zodra ze dood zijn, stopt dat proces. De verhouding tussen de hoeveelheid C14- deeltjes en de C12-deeltjes, die in een stabiele hoeveelheid
voorkomen, verraadt daarom de leeftijd van resten die ooit tot levende schepsels behoorden.
"Tot nu toe was het grote probleem altijd maar dat in die resten veel 'vervuiling' zit", zegt Semal. Dat kunnen humuszuren uit de grondlagen zijn, champignons, stofdeeltjes maar ook vernis. "De resten van Spy zijn omhuld met een laag vernis. Dat was eind negentiende eeuw gebruikelijk, maar het verstoort de datering. Eén procent vervuiling kan al een afwijking van 10.000 jaar of meer veroorzaken."
Hoofdonderzoeker Tom Higham in Oxford gebruikte een techniek die de verstorende materie wegzuivert.
Uit de botten wordt het collageen gefilterd en alleen de zuivere materie wordt met de C-14- methode gedateerd. "Doorgaans blijken de resten ouder dan we eerder dachten. De neanderthaler heeft zeer wellicht niét meer geleefd na 40.000 jaar geleden", zegt Higham.
Maar waarom niet? Het nieuwe onderzoek vult de
familiegeschiedenis aan, al zijn details over de verdwijning van de neanderthaler nog deels in nevelen gehuld. Semal: "We weten zeker dat de twee soorten elkaar ontmoet hebben omdat er die genetische erfenis is. De neanderthaler verspreidde zich ongeveer 200.000 jaar geleden over Europa en Azië.
De mens trok zo'n 60.000 jaar geleden uit Afrika via een noordoostelijke route naar de andere werelddelen. Omdat Aziaten en mensen in Oceanië neanderthaler-dna hebben, is het zo goed als zeker dat die eerste ontmoeting en kruising dateert van voor de laatste neanderthalerfase in de grotten van Spy. Recent onderzoek suggereert dat de homo sapiens en de neanderthaler voor het eerst in Saudi-Arabië met elkaar in contact gekomen zijn, waarna homo sapiens zich verder verspreidde naar Azië en
Australië."
Over hoe de neanderthaler aan zijn einde kwam circuleren vooral hypotheses. Higham concludeert dat de laatste neanderthalers in kleine groepjes in Europa langzaam in de verdrukking kwamen."Het koudere en drogere klimaat kan de genadeslag
geweest zijn voor de neanderthaler, die in de periode van Spy al met een uitgedunde bevolking en magere genetische diversiteit kampte en ook met de homo sapiens die toen toestroomde in een economische competitie terechtkwam", zegt Higham.
Een van de hypotheses die vooral onder Amerikaanse
wetenschappers populair is, is die van een ultieme clash op een moment dat door
klimaatverandering de competitie en strijd om voedselbronnen tussen beide soorten tot steeds heftiger geweld leidde en waarbij de homo sapiens zijn 'neefje' overwon.
Semal en Germonpré verwerpen dat idee, dat niet met de nieuwe bevindingen strookt. "De
neanderthaler hield het minstens 200.000 jaar uit en was onder andere een zeer goeie jager. We
© De Morgen vrijdag 22 augustus 2014 Pagina 11 (2)
weten niet wat er exact is gebeurd.
Misschien verdwenen de
neanderthaler en de homo sapiens in een periode van schaarste volledig in Europa en kwam een andere tak van de homo sapiens later Europa binnen", zegt Germonpré.
Het overwinningsidee is typisch Amerikaans omdat daar een strijd woedt tussen het creationisme en de evolutieleer van Darwin. Semal:
"Ook nu hanteren zij de resultaten van Higham als het bewijs dat de laatste neanderthalers bang in hun grotten in Spy zaten, in de
verdrukking geduwd door de homo sapiens. Want wie kan aantonen dat de mens de sterkste was en zijn 'zwakkere' of 'dommere' voorganger overwon, heeft een argument tegen het creationisme.
Zo komt het dat een graf met neanderthalerresten dat in Frankrijk is gevonden, door Amerikaanse archeologen wordt afgedaan als 'toeval'. Zij zeggen dat die soort niet zo verfijnd was om
overledenen te begraven en dat het 'graf' een put is die een beer heeft gegraven en dat de neanderthaler erin viel, in slaap viel en gedood werd door de beer. Nochtans wijzen de feiten erop dat het echt een neanderthalergraf is."
Verfijndere cultuur
Volgens de experts duwt het nieuwe onderzoek de hypothese van een grote clash van tafel.
Germonpré: "Dat zou dan een gevecht van zo'n 5.000 jaar moeten geweest zijn. Nee, de soorten leefden naast elkaar. Er zijn collecties voorwerpen van
neanderthalers gevonden die net in die laatste periode leefden en die de typische kenmerken dragen van de voorwerpen die door mensen zijn gemaakt, zoals sieraden in been. Het lijkt helemaal geen toeval dat zij net in die periode van samenleven ideeën uitwisselden."
Ook over die uitwisseling bestaan twee visies. Eén zegt dat de neanderthalers op het einde van hun bestaan de homo sapiens imiteerde. Die maakte meer
gesofisticeerde werktuigen, werkte met pigmenten zoals oker en maakte sierraden, wat allemaal wijst op een grotere creativiteit en wat de basis is voor symboliek, taal en religie.
De andere hypothese stelt dat ook de neanderthaler, doorheen die 200.000 jaar, zelf ook evolueerde en een verfijndere cultuur
ontwikkelde. Semal: "Er zijn al vondsten die laten zien dat de neanderthalers wel degelijk de fijnere voorwerpen konden maken, maar dat ze dat soms niet deden omdat het in die bepaalde periode of omstandigheden geen nut had.
En wie weet wat hebben wij van ons zogezegd dommere neefje geleerd?"
© De Morgen vrijdag 22 augustus 2014 Pagina 11 (3)
