HET MIDDELBAAR ONDERWIJS
I.
(MIDDELBAAR ONDERWIJS EN BEZUINIGING).
DOOR
DR. W. J. KOLKERT jR.
Op 't gebied van het middelbaar onderwijs beperkt voor 't oogen- blik de bezuiniging zich tot slechts twee dingen nl.:
a. de zoogenaamde stopwet, en b. de klassesplitsing.
Daarenboven wordt het uiteraard getroffen door enkele maatregelen van meer algemeeoen aard, nl.:
a. de salarisregeling der ambtenaren, en b. de schoolgeldregeling.
* *
*
Deze maatregelen laat ik voor wat ze zijn. Alleen merk ik op dat de harde noodzaak om te bezuinigen de eenige verklaring en veront- schuldiging er voor kan zijn.
De stopwet toch heeft aan den veelbelovenden opbloei van 't bij- zonder M. 0. een ontijdig einde gemaakt, voorloopig althans, en slechts naar 't uiterlijk.
De klassesplitsing heeft met haar overvolle klassen, vooral op dicht- bevolkte scholen, een noodtoestand in 't leven geroepen, waarvan de ernstige gevolgen zich nu reeds doen gevoelen voor 't geheele onder- wijs: voor de belangen der leerlingen, van 't leerplan, en van de docenten.
En wat de salarisregeling aangaat: er is bezwaarlijk een bezuiniging te bedenken waarin de besnoeiing der ambtenaarstradementen niet de hoofdmoot zou moeten vormen. In den loop van dit eerste artikel wijd ik daaraan en aan de schoolgeldregeling nog enkele woorden.
A. St. XI/1-2
* *
* 4
50 DR. W. j. KOLKERT JR.
Die oogst is niet groot, zal men terecht zeggen. Bij den huidigen toestand van het M. 0. kan hij evenwel ook niet veel rijker zijn. Men houde er zich overtuigd van dat de departementale scherpzinnigheid en speurzin inzake bezuiniging alles naarstig onderzocht hebben!
Hier en daar op 't wijde veld van dat onderwijs is wellicht nog geringe versoberingsbuit binnen te halen, al is 't hoofdzakelijk slechts winst in de toekomst. Van die mogelijkheden zijn de navolgende die welke m. i. overweging waard zijn:
Ia. Er is concentratie van middelbare scholen mogelijk, zoowel bij 't openbaar als bij 't bijzonder onderwijs. Dat daarbij de vrijheid en de zelfstandigheid van 't vrije onderwijs, en in 't algemeen het levensbelang van de middelbare school ontzien en ongeschonden ge- handhaafd moeten blijven, spreekt vanzelf. Die concentratie is te vinden, bij loyale gezindheid van de betrokkenen. Zoo de voorstellen der commissie voor de L. 0. concentratie metterdaad zoden aan den dijk zullen zetten, geeft dat resultaat moed ook voor soortgelijke pogingen bij 't M. 0 ..
lb. Doch afgezien nog van de concentratie van geheele scholen, gemeenschappelijk gebruik, door meer dan één school, van met name de bijzondere leslokalen en van de verzamelingen, is zeer wel doenlijk, en moet dus bevorderd worden. De groote lokaliteiten voor teekenen, natuur- en scheikunde, natuurlijke historie, aardrijkskunde, en die voor lichamelijke oefening rendeeren uiterst slecht, vooral in kleinere school- gemeenschappen. En hoeveel kapitaal staat er in alle schoolgebouwen geheel renteloos op de vrije middagen en 's avonds!
Dat alles meer productief te maken, zal ongetwijfeld wijsheid en zelfverloochening kosten van de gebruikers samen, doch met goeden wil is collegiale samenwerking wel te vinden. Ik ben een jaar lang met m'n geheele h.b.s. (vier afdeelingen) "betalend logé" geweest in een m.u.l.o. school. Zelf heb ik eenige jaren gastvrijheid verleend aan een buurman, hoofd eener openbare school - er is nooit ook maar de minste wrijving geweest. Men moet, zeker, een deel van z'n onbeperkte vrijheid missen. Het "My house is my castte" kan in zulke gevallen niet langer voor 100% gelden. Maar vrijheid heeft alleen waarde, als ze gepaard gaat met saamhoorigheidsgevoel en verantwoordelijkheid.
En in zulk een sfeer is een accoord van samenleven uitstekend te vinden. Waar een wil is, is meestal een weg.
HET MIDDELBAAR ONDERWIJS 51
Bij dezen maatregel (I a + b) is de winst, zij 't eerst in de toekomst, duidelijk: minder scholen, salarissen, verzamelingen; productiever ge- bruik van 't bestaande aan lokaliteit en materiaal.
Daartegenover staan de stijgende uitgaven voor wachtgelden, rente- verlies enz.
Het worde hier, en bij de nog volgende voor te stellen maatregelen, eens en voorgoed onderstreept, als een eisch van eenvoudige rechtvaar- digheid, dat de getroffen docenten (en personeel) ten volle schadeloos gesteld worden. Juist bij het M. 0. is het salaris toch al onevenredig sterk besnoeid. Op niet te verontschuldigen ruwe wijze is vooral dáár het "taillable et corvéable à merci" de laatste jaren toegepast.
Ie. In gemeenten waar gymnasium en h.b.s. 5-j. c. (B) naast elkander bestaan, en op de lycea moet, om den financiëelen nood, (het zij dan onder protest van de humanisten-door-dik-en-dun) de gemeen- schappelijke opleiding, in één klasseverband, verplicht gesteld en door- gezet worden van de gymnasiumafdeeling B met de h.b.s. afdeeling B voor al die lessen waar dat mogelijk is. Het is volmaakt overbodig, in den bovenbouw dier twee schooltypen vakken als natuurkunde enz.
gescheiden te doceeren.
Het voordeel van zulk 'n maatregel is tweeërlei: Moreel: want in één klasseverband ervaren dan de gymnasiasten en de h.b.s.-ers veel inniger de werkelijkheid van een der hooggeloofde lyceale doelstel- lingen, nl. het bevorderen van de saamhoorigheid en den weder- keerigen invloed tusschen de humaniora en de realia. En financiëel:
immers de lesuren, en dus de uitgaven voor salaris, schoolruimte, vuur en licht, collecties enz. minderen plaatselijk aanmerkelijk.
De geringe last die de roostercombinatie van c. q. twee scholen oplevert, blijft natuurlijk buiten beschouwing; die telt weinig of niet mee. Hèt nadeel is natuurlijk weer de vergoeding aan overtollig wordend personeel.
II. "Er is nog een ander kwaad onder de zon" op ons M. 0.-gebied.
In de jaren des ( denkbeeldigen) overvloeds heeft de regeering tien- tallen driejarige h.b.s.-en veranderd in vijfjarige. Als in zoo menig ander opzicht bij het M. 0. zijn we ook toen m.i. den verkeerden weg opgegaan. En er zal, vrees ik, geen wezenlijke verbetering mogelijk blijken, als we ons niet van die dwaling onzes weegs bekeeren, en dus rechtsomkeert maken.
52 DR. W. J. KOLKERT JR.
Verschillende omstandigheden kunnen die vergissing misschien ver- klaren, maar ze niet rechtvaardigen.
Het rijksgeld speelde blijkbaar in dien roekeloozen tering-bloeitijd ook op onderwijsterrein bijna geen rol.
De hoogmoed in onderscheidene "misdeelde" streken "eischte" een vijfjarige inplaats van de ordinaire driejarige h.b.s.
Men verkeerde nog wat meer dan thans onder de narcose van een oppervlakkige, eenzij di ge verstandsaanbidding.
Men praatte elkander na dat de driejarige een eigenlijk niet volbloed middelbaar schooltype mocht heeten. Bovendien begon de opstuwende m.u.l.o.-school er al meer bedenkelijk op te lijken, al gold ook daar het: Meer gelijk dan eigen. Ze verkreeg in haar einddiploma's ver- schillende bevoegdheden der driejarige, en ontroofde haar op die manier steeds meer candidaten.
Zoo heeft de regeering (op algemeeoen aandrang, gelijk dat dan heet) tientallen driejarige inrichtingen in der haast tot vijfjarige ver- maakt. Daardoor heeft men een m. i. voortreffelijk middelbaar school- type miskend. Het nu bijkans uitgestorven ras der driejarige leeft nog maar op enkele plaatsen voort. Doch ook dat reservaatsbestaan is klaarblijkelijk niet bij machte het tegen vijandige machten te beveiligen.
Van harte hoop ik dat het die aanslagen niet slechts trotseeren en overleven zal, maar dat het in de toekomst bij mogelijke reorganisatie van 't M.O. de grondslag worden mag van alle middelbare schooltypen, de kweekschool ingesloten, doch met uitzondering van 't gymnasium.
Want er zijn inderdaad weinig inrichtingen van onderwijs die, be- houdens geringe wijziging van bouw, zóó voor de meeste jonge menschen aangewezen zijn als juist de driejarige. Het psycho-technisch onderzoek immers toont heden ten dage al duidelijker aan dat gym- nasium en h.b.s. 5-j .c. (met het lyceum als verbinding van die twee) toch altijd in hun bovenbouw slechts voor de betrekkelijk uitzonderlijke intellecten geschikt zijn, niet zoozeer omdat ze geestelijke-elite-scholen zijn, als wel omdat alleen bepaald-aangelegden er slagen kunnen met werkelijke vrucht. Een aanmerkelijk getal van de huidige leerlingen dier scholen (de statistiek der niet-bevorderden bewijst het) wordt er niet mee gediend, maar geplaagd.
111. Verscheidene middelbare scholen, gymnasia zoowel als h.b.s.-en en lycea, komen bij objectieve beoordeeling, in ernstige aanmerking
HET MIDDELBAAR ONDERWIJS 53
voor algeheele opheffing - amendement van de verste strekking in dit mijn betoog.
Wanneer men eens nuchter becijfert wat op zulke meestal bloed- armoedige inrichtingen de publieke kas betaalt per leerling, is er in dezen tijd van onafwijsbare bezuiniging en versobering geen enkel houdbaar motief om ze te handhaven. De levensbelangen der huma- niora en realia staan bij zulk een radicalen maatregel niet op 't spel.
Leerlingen echter, die in vaak kleine klassen van dergelijke inrichtingen op privaatles gelijkend onderricht ontvangen, en dan nog ternauwer- nood 't diploma halen kunnen "met de hakken over de sloot", genieten eigenlijk couveuse-verzorging en zijn die eere niet waard. En die op zulke kleine scholen wel middelbaar onderwijs verdienen, kunnen met het huidige snelverkeer op naburige, bloeiende inrichtingen beter terecht.
Tegenover een aanzienlijk lager budget in de toekomst voor tracte- menten, gebouwen, verzamelingen enz. komt bij deze twee maatregelen (11 en III) uiteraard de zware debetpost weer te staan van de wacht- gelden enz .... "Het wordt vervelend, lezer!" beken ik met MuL TATULI.
IVa. De schoolgelden kunnen verhoogd worden, vooral bij het openbare onderwijs. Plaatselijk behaoren die bij openbaar en bijzonder onderwijs natuurlijk gelijk te zijn, om de eerlijke concurrentie. In een land als 't onze, waar 21a der schoolgaande jeugd gebruik maakt van 't bijzonder onderwijs, is er geen enkele steekhoudende reden aan te voeren voor een bevoorrechte positie van de openbare school in dat opzicht. Die bevoorrechting kan tegenover haar "bijzondere" concur-
rente overal de markt breken, en ze poogt dat ook meestal daad- werkelijk door 'n plaatselijk lagere schoolgeldregeling te doen.
De verhooging van 't schoolgeld mag de werkelijk begaafde kinde- ren uit mindervermogende kringen nooit verhinderen de middelbare school te bezoeken. Voor zulken dient een ruim en goed tunetion- neerend beurzenstelsel den toegang er heen te effenen, pondsponds- gewijze verdeeld over openbaar en vrij M. 0.
De winst der hoogere schoolgelden brengt onafwendbaar het nadeel met zich van een kleinere cliëntèle - duurder prijs, minder debiet - benevens de kans op kleinere en dus kostbaarder klassen; waarschijn- lijk zelfs een aanmerkelijk geringer aantal klassen; en ten gevolge daarvan weer grooter wachtgeldkosten voor overtollige of niet meer
' ;'/
- - - -
54 DR. W. J. KOLKERT JR.
volledige Ieeraarsbetrekkingen, en ten slotte het bedrag der beurzen, de rijkssteun voor mindervermogende begaafden.
* * *
!Vb. Veel meer ongeschikte caodictaten dienen van 't M. 0. ge- weerd te worden, omdat ze geen voldoenden aanleg er voor hebben.
De toelating, de bevordering, en het eindexamen moeten verzwaard worden.
Dat zal een winst blijken te zijn op den duur èn voor het M. 0. èn voor de universiteit en de maatschappij, èn voor de gezinnen, èn voor de anders- (niet a !tijd: minder-) begaafde kinderen. Er zeulen er honderden op de middelbare inrichtingen moeizaam mee, die fleurig en kwiek hun weg zouden wandelen op andersoortige scholen van vak-, nijverheids- en landbouwonderwijs.
Naast die zedelijke winst (het hooger peil van, juister gezegd: den meer speciaJen aanleg voorM. en H. 0. en de levens- en arbeidsvreugde van velen) staat ook 't financiëele voordeel weer der minderende uit- gaven. Doch hier eveneens komt het hinkende paard achteraan: op- nieuw een stijging van de wachtgelden, en de uitbreiding van 't vak- onderwijs c. a. met al de oprichtings- en onderhoudskosten daaraan verbonden. Waarschijnlijk echter zullen vele wachtgelders van 't eigen- lijke M. 0. daar een werkkring kunnen vinden.
* *
*
Duidelijk blijkt wel uit dat alles dat bij den tegenwoordigen toestand van het M. 0., dus afgezien van elke reorganisatie, de bezuiniging voorshands inderdaad niet meer opbrengen kàn. Tegenover winst staat steeds een wellicht onverwacht groote schade, wil men bij de operatie niet al te zeer de edele deelen - of wat daarvoor doorgaat - treffen.
Het feit bovendien dat verschillende maatregelen als perspectief- bezuinigingen slechts in de toekomst geld in de Iade brengen of houden, is mede een bron van teleurstelling.
* *
*
Werkelijke besparing is er voor een volk als 't onze, met z'n bloeiend bijzonder naast een al meer tanend staatsonderwijs, op dat gebied alleen langs anderen weg te vinden, voor 't oogenblik zoowel als in de toekomst.
HET MIDDELBAAR ONDERWIJS 55
A. Zoolang de status deze blijft dat het vrije, niet officiëele onder- wijs in de behoefte van nu reeds 213 van 't nederlandsche volk voor-- ziet, en de, nog altijd officiëele, staatsschool slechts l j3 der jeugd te verzorgen houdt;
B. zoolang daarenboven op M. 0.-terrein het schoolwezen zoo on-economisch verbrokkeld van bouw blijft- zoolang is er weinig ge- gronde hoop op een versobering die hout snijdt.
A. In een volk als 't nederlandsche heeft de schoolstrijd de geesten niet alleen omgezet, doch ook den feitelijken toestand op onderwijs- gebied radicaal veranderd. Aan die werkelijkheid beantwoordt de theo- retische, wettelijke regeling sedert lang niet meer. Nu ons volk in z'n groote meerderheid beslist en onloochenbaar voor de vrije school ge- kozen heeft, die als een levend organisme uit zijn diepste overtuiging opgegroeid is, moet die wettelijke regeling geheel en al verouderd heeten. Ze moge "wettelijk" zijn, "wettig", in den redelijken zin des woords, is ze niet meer te achten.
De huidige toestand is dus deze dat de vrije school in feite regel geworden is, met het staatsonderwijs als aanvulling daar waar 't parti- culier initiatief in gebreke blijft. Maar (en dat is 't onnatuurlijke) nog steeds is die minderheidsschool, het openbare onderwijs, officieel het staatsonderwijs; daarnaar heeft de meerderheid met haar bijzondere, vrije school zich toch eigenlijk te richten en te regelen.
Dat privilege van 't openbare als normatief staatsonderwijs is in Nederland volkomen uit den tijd geworden. Het vrije onderwijs nu wil zeker niet het openbare staatsonderwijs van z'n plaats verdringen, om zelf die bevoorrechte officiëele positie in te nemen. Dat is misschien de geheime, voorloopig nog onbewuste doelstelling van rechtsche staatsabsolutisten à la KERSTEN. Het is nooit het wit geweest van den waren schoolstrijd, en 't mag dat ook nimmer worden. Onze vrij- zinnige landgenooten hebben geen recht op meer dan de rechtzinnige meerderheid in ons volk op onderwijsgebied, maar beiden hebben aanspraak op gelijk recht, doch dan gelijk recht naast gelijken plicht als vrije school. We hebben te lang den druk moeten dragen, om niet, in erkenning van de oprechte liefde der overtuigde vrijzinnigen voor hun school, hun ook voor 100 % de vrijheid te garandeeren die wijzelve vragen.
Een volksgemeenschap als hier te lande laat inderdaad geen plaats
I,,/
56 DR. W. J. KOLKERT JR.
meer voor een officieel overheidsonderwijs, met daarenboven nog een vrij, particulier onderwijs, dat dan na lange worsteling "erkend" is. Er is alleen plaats voor de vrije school, ten behoeve van vrijzinnige zoowel als van rechtzinnige; een schoolwezen dat beantwoordt aan de idealen hunner humanistische cultuur, naast, niet meer boven een onderwijs dat leeft uit de openbaringscultuur.
Zoodra die feitelijke toestand dus ook in de landswetten zijn beslag krijgt en als normaal geformuleerd wordt, zullen in Nederland theorie en werkelijkheid kloppen.
Uit zulk een vrijheid van onderwijs vloeit geestelijke en stoffelijke winst voort voor heel 't volksleven:
de school komt weer te wortelen in haar oorspronkelijken, natuurlijken voedingsbodem, nl. het gezin met z'n levens- en wereldbeschouwing;
allerlei sluimerende volkskrachten ontvangen licht en lucht om zich te ontplooien tot vruchtbaarder werkzaamheid, ten behoeve van den alzijdigen bloei van ons volk en 't nationale schoolwezen;
de concurrentie, die tusschen vrijzinnig en rechtzinnig onderwijs be- staan blijft, wordt veredeld tot een fairen wedstrijd van gelijkgerechtig- den, en de ware pacificatie wordt bevorderd;
het onderwijs zal niet langer meer een politieke "kluif" zijn (met verlof gezegd), zooals 't, ondanks den schijn van 't tegendeel, nog altijd is. Het komt uit de staatkundige terug în z'n natuurlijke, eigen sfeer, de maatschappelijk-cultureele;
de schatkist zal er ruimschoots baat bij vinden, zoo althans het aandeel der openbare kas in de kosten van het onderwijs (lager en middelbaar) behoorlijk geregeld wordt.
* *
*
Juist in 't verband van dit artikel moge aan den geldelijken kant der zaak eenige meerdere aandacht gewijd worden. Ik neem de woorden over waarmee ik eenige jaren geleden daarvoor gepleit heb:
"Het bijzonder L. 0. is geldelijk gelijkgesteld aan 't openbare. De subsidiëering van 't vrije M. 0. is ca. 80% van de onkosten. Daar heersebt dus nog allesbehalve gelijkstelling. Doch wordt die eenmaal bereikt, dan is de schatkist er allerminst bij gebaat, als dat geschiedt op de wijze als bij het L. 0. Ons onderwijsbudget, toch reeds te hoog, zou integendeel nog stijgen.
Dat alles is een gevolg daarvan, dat men de financiëele gelijkstelling
HET MIDDELBAAR ONDERWIJS 57 bij 't L. 0. gezocht heeft in de verkeerde richting. Het orthodoxe volks- deel in ons land zag 't onderwijs als een beschikkingsrecht der ge- zinnen. Het was er van doordrongen dat daar twee belangen samen- gaan: dat van 't gezin (ouders en kinderen), en dat van de maat- schappij. Het verwachtte met reden dat de gemeenschap haar aandeel in dat belangencomplex met een subsidie betalen zou. Doch de voor- standers der vrije, Christelijke school hebben nochtans met groote offervaardigheid ook hun aandeel in de schoolkosten betaald. De paci- ficatie nu had m. i. hierin moeten gevonden worden, dat 't vrijzinnig volksdeel gelijkgesteld ware geworden aan 't rechtzinnige, niet maar in rechten doch ook in lasten; niet omgekeerd. Niet de Christelijke lagere school had dus in 't algemeen meer moeten ontvangen, doch de openbare minder. Bij 't M. 0. zou de bezuiniging eveneens op zoo'n wijze moeten betracht worden. Het bloeiend bijzonder M. 0. heeft metterdaad bewezen dat zijn voorstanders nog steeds een geldelijk offer voor hun scholen over hebben, en dat zulk een milde gezindheid vrucht draagt. Laten onze vrijzinnige landgenooten, niet maar bij uit- zondering, doch als regel, zich aangorden tot een gelijke daadwerkelijke liefde voor hun eigen M. 0.
Want: of ze koesteren te weinig vertrouwen in de liefde tot een principiëel-vrijzinnige school in eigen gelederen, en ze durven den staatssteun, zedelijk en geldelijk, niet ontberen, Of hun behoefte aan een onderwijs naar den eisch van hun eigen, autonome cultuur is even echt en sterk en offervaardig als onder de rechtzinnigen de drang naar een Christelijke school. Dan ook kunnen en willen ze met vreugde gelijke Jasten als dezen dragen ten bate van hunner kinderen princi- piëele schoolopvoeding.
En dan zal gelijke behandeling in alles, voor rechts en links, aan de schatkist groote sommen besparen" 2).
* *
*
Deze schets van wat m. i. moreel en financiëel de beste oplossing zal zijn, behoeft onzen vrijzinnigen medeburgers niet al te zeer den schrik op 't lijf te jagen. Er is in de naaste toekomst weinig kans op verwezenlijking van 't Unie-ideaal.
In de voormalige rechtsche partijen leeft, althans aan de opper- vlakte, slechts zwakke belangstelling meer voor de volledige vrijmaking van geheel 't nationale onderwijs.
58 DR. W. J. KOLKERT JR.
Dat is te begrijpen, indien al niet te rechtvaardigen.
De eigenlijke school immers voor 95 % ook van onze menschen is de lagere. En zoo de principiëele inzet van den schoolstrijd al niet bereikt is, dat bijzonder lager onderwijs kost onze beurs tenminste niets of bijna niets meer ! is, wie weet ? de geheime gedachte van velen. Waarom die zware worsteling verder voort te zetten voor gelijk- stelling bij het M. 0., dat toch slechts enkelen percenten der bevolking ten goede komt- om van 't H. 0. maar heelemaal te zwijgen? ...
En waarom, dankbare, maar moeilijke taak, in dezen tijd dan ook nog te streven naar de vrijmaking van geheel 't nationale onderwijs ten bate van onze vrijzinnige landgenooien ?
En ten slotte de ernstige vraag:
Zou verlaging van 't subsidie voor 't L. 0. niet op even sterken tegenstand stuiten bij rechts als bij links? Nu 100% en dan - wie weet: hoeveel minder? Men zal moeilijk afstand doen van de finan- tiëele baten, zelfs al zou er bij L. en M. 0. volkomen, ook principiëel beschouwd, gelijkstelling komen tusschen humanistisch en Christelijk- gefundeerd onderwijs? -
De bittere nood der tijden schuift bovendien andere, meer recht- streeksche volksbelangen op den voorgrond: de handhaving van 't gezag, de zorg voor de verdediging van 't rijk, de werkeloosheid, de sociale kwestie in 't algemeen ...
Doch al zou morgen den dag de maatschappelijke crisis tot het verleden behooren, dan nog is er weinig grond voor de verwachting dat de kamp om de eigenlijke vrijheid en om de wezenlijke gelijk- stelling weldra opnieuw ontbranden zou.
Wie de worsteling der twee culturen, de Schriftuurlijke, heteronome, theocentrische tegenover de humanistische, autonome, anthropocen- trische, in werkelijkheid ziet en erkent, kan nu eenmaal, om des ge- wetens wille, niet rusten voordat 't machtigste tuighuis der cultuur, het onderwijs, niet langer als bevoorrechte overheidsschool den officiëelen voorrang inneemt boven de vrije.
Wie, of hij overigens rechts dan wel links staat, slechts één cultuur aanvaardt, kan daarentegen op den duur niet voorstander blijven van een vrije school. Hoogstens kan hij het standpunt kiezen, dat GROEN
ten slotte weer ingenomen heeft: een overheidsschool naar de gezindten.
Nu maakt in Protestantseh-rechtzinnigen kring de theologie van
HET MIDDELBAAR ONDERWIJS 59 BARTH c.s. haar slachtoffers bij honderden. Het is hier niet de plaats daarop nader in te gaan. Doch het is te vreezen, dat de crisistheologie.
en de levensleer die daar uit voortvloeit, slechts in uiterlijken schijn gelijken op 't reformatorisch Calvinisme, in werkelijkheid er echter veel van verschillen.
Wat hiervan ook zij: bij den genialen Zwitser is er alleen maar een roeping voor Christenen individueel in 't openbare leven en de cultuur - gelijke dwaling, ziJ 't uit andere bron, als zoovele orthodoxe belijders misleidde in de vorige eeuw inzake staatkunde, wetenschap en kunst. Er blijft ook bij BARTH c.s. geen bestaansreden, dus geen plaats, geen recht en roeping meer voor Christelijke cultuur als collec- tivum beschouwd: geen Christelijke wetenschap dus, geen Christelijke kunst, geen Christelijke staatkunde: ook niet langer een vrije, Christe- lijke school ...
* *
*
Doch er is meer. In laatsten aanleg gaat het niet om de vrijheid van de confessioneele school alleen. De vrijheid van onderwijs voor heel 't volk is de uiteindelijke inzet van den schoolstrijd. En de liqui- datie van dien strijd is een taak niet van rechts tegen links, doch van rechts en links samen.
Ook in dit verband zij herhaald wat ik hiervóór reeds schreef: Het onderwijs moet eindelijk uit het staatkundige strijdperk, waarin het van nature niet thuishoort, teruggebracht worden naar z'n eigen be- staanssfeer, het maatschappelijk-cultureele leven met z'n "strijd der geesten". En dat zal eerst dan kunnen geschieden, als niet meer alleen Roomseh-Katholiek en rechtzinnig Protestant samen het pleit voeren voor wat in wezen en kern de school eigenlijk is, maar wanneer schouder aan schouder naast hen alle vrijzinnigen zich scharen, wier oog open ging voor 't natuurlijk eerstgeboorterecht van 't vrije onder- wijs.
"Dat de partijen van de rechterzijde tot nog toe bijna uitsluitend voor verwezenlijking van dat beginsel gepleit hebben, ligt voor de hand. Het is in de eerste plaats daaraan te danken dat in hun midden de Heilige Schrift normatief is voor alle terrein des levens, voor elke cultuuropenbaring, en dat het juist de Bijbel is, die dat recht der ouders in dezen bijzonder onderlijnt. En in de tweede plaats zijn, in de historische ontwikkeling der omstandigheden, hun als onderdrukten
60 DR. W. J. KOLKERT JR.
het eerst de oogen opengegaan voor wat in 't onderwijs 't wezenlijk aandeel der gezinnen is naar eisch van natuur en Schrift." 3)
* *
*
Wie nu zou niet met dankbaarheid zien dat al meerderen uit vrij- zinnigen kring zich weer bewust worden van dat natuurlijk recht van 't vrije onderwijs, weer beseffen gaan den plicht en de roeping in dezen van alle ouders-met-eigen-overtuiging ?
Waarom, vraagt men terecht, openen zich dan de oogen van niet velen meer onder hen voor die elementaire dingen?
Het grootste struikelblok is misschien de vrees, dat de vrije school- als-regel de volkseenheid breken zal. De overheidsschool is echter niet een instituut van die eenheid des volks, zooals GROEN, door af- komst en opleiding door levens- en tijdsomstandigheden, waarschijn- lijk steeds, doch ten onrechte, gemeend heeft. En nog minder is ze een palladium der vrijheid.
Alle onderwijs toch, ook historisch bezien, is ontsproten aan de particuliere behoefte en 't particulier initiatief. Onder 'n volk, waar overheid en onderdanen samen eens geestes zijn, ontstaat dan natuur- lijk een overheidsschool naast, straks boven de particuliere.
Nu die gemeenschap van levens- en wereldbeschouwing plaats heeft moeten maken voor groote verbijzondering, is er voor 'n overheids- onderwijs geen bestaansreden meer anders dan als uitzondering, den regel bevestigend, daar waar 't particulier initiatief in gebreke blijft.
Waar ze als bij ons die bevoorrechte positie nog behouden heeft, is dat een onrechtmatige, en wordt 't openbaar onderwijs in stede van instituut van eenheid tot instituut van druk en overmacht.
Die volkseenheid immers vindt in gemeenschap van taai, afstam- ming, zeden, cultuur ongetwijfeld een krach ti gen steun; doch al die factoren zijn niet de primordiale levensvoorwaarden voor een sterke nationale eenheid - zie naar Zwitserland. De diepste bron daarvan welt allereerst op uit de eenheid van recht en rechtsbedeeling, zooals die, in den loop der historische ontwikkeling, door Gods voorzienige gunst, en onder leiding van ORANJE, hier te lande gegroeid is en bloeit, ten zegen van alle goede vaderlanders, hoe divers van geestelijke pluimage ze overigens ook zijn. Hebben de laatste maanden van '36 die onzienlijke, maar nochtans machtige werkelijkheid niet ontroerend en onloochenbaar getoond? Intuïtief schaart, in vreugde en smart, ons
HET MIDDELBAAR ONDERWIJS 61 volk in z'n echte kern zich om ORANJE, omdat het voelt dat daar het plechtanker ligt van aller vrijheid en recht.
In die eigenlijke eenheid des volks slaat de vrijheid van onderwijs allerminst een breuk. Integendeel: uitgebreid over alle Nederlanders, rechts en links, verknocht aan 't gemeenschappelijke vaderland, en wien de ware eenheid ter harte gaat, bevestigt ze eerder en sterkt ze de binding der nationale saamhoorigheid, zoodra allen ook op 't onderwijs- terrein gelijkelijk deelen mogen in den zegen van dat gelijke recht en rechtsbesteL
In een gemengde volksgemeenschap als de onze moet een overheids- school, of ze wil of niet, wel ontaarden in een openbaring en machts- middel van den totalitairen staat. In zoo'n staat is geestelijke vrijheid en verbijzondering metterdaad contrabande, majesteitsschennis, hoog- verraad.
"Dan moeten de minderheden maar onderdrukt worden !" is sympto- matisch voor alle staatsabsolutisme. Wie echter onder ons, vrijzinnig of rechtzinnig, van zulke totalitaire zegeningen niet gediend is, noemt die geestelijke verbijzondering, als natuurlijke vrucht van levens- krachtige, oprecht beleden en beleefde beginselen, geen verzwak- king van 't volk, doch veeleer een verrijking van zijn schoonste schatten.
Zijn nu onze vrijzinnige medeburgers op velerlei ander gebied, door den gezegenden invloed van het Christendom, dat nog altijd in ons volksleven werkt als een zuurdeesem, niet even afkeerig als wij van den totalitairen staat?
Waarom, nog eens, dan ook niet in zake 't onderwijs?
Onder hen groeit echter langzaam maar zeker het besef dat de vrije school de eigenlijke, de natuurlijke is. De vele vrije, vrijzinnige scholen, lagere en middelbare, die in de laatste jaren opgericht werden en bloeien, zijn er 't bewijs voor. Hoe meer dat inzicht rijpt, des te grooter zal bij hen 't getal worden dat met de vroegere rechtsche partijen z'n krachten geven zal aan de waarachtige vrijmaking van heel "t nationale onderwijs, aan de wezenlijke bevrediging naar recht en billijkheid.
Idealisme? Het zij zoo. Een ideaal van edele keur als 't onderhavige is idealisme waard, en werkt het. Zooals ik eerbied verwacht van den vrijzinnige voor ons beginsel, zoo koester ik mijnerzijds eerbied voor en vertrouwen in dat dagende inzicht bij overtuigde vrijzinnigen ...
62 DR. W. j. KOLKERT JR.
Zoo zal het natuurlijk beginsel der vrije school-voor-heel-ons-volk alleen dan zonder wrok en wrevel kunnen zegevieren, als, naast Roomseh-Katholieke en rechtzinnig Protestant steeds meerderen uit de vrijzinnige kringen samen 't pleit gaan voeren voor wat het eigen- lijke wezen-en-welwezen der school is.
Maar die verbroedering ligt waarschijnlijk nog in een verre toe- komst ...
1 ) Voor breeder en principiëele toelichting verwijs ik naar mijn publicatie:
Het Middelbaar Onderwijs (Wenschen en Mogelijkheden) 1933 bij J. B. Wolters.
2 ) Het Middelbaar Onderwijs (Wenschen en Mogelijkheden) blz. 24-25.
3 ) Het Middelbaar Onderwijs, blz. 28.
HET ONTWERP-PACHTWET
DOOR
MR. J. TERPSTRA.
Vóórdat op 10 November 1936 het ontwerp van een nieuwe Pachtwet in de Tweede Kamer in eindstemming kwam, stonden drie leden op om door het afleggen van een korte verklaring de reden van hun tegen- stemmen mede te deelen.
De heer LINOBEEK opende de rij. In dit wetsontwerp zag hij "een bedenkelijke schrede, zij het ook langs een omweg gedaan, in de richting van aantasting van het recht van den eigendom"; hij zou zijn stem niet geven aan dit wetsontwerp, "hetwelk in wezen is revolutio- nair, in oorsprong Roomsch."
De heer BIEREMA, sprekend namens de fractie van den Vrijheids- bond, erkende dat er in het wetsontwerp tijdens de behandeling ver- beteringen van beteekenis waren aangebracht. Evenwel waren voor hem en zijn vrienden de bezwaren nog overwegend.
De heer KERSTEN tenslotte motiveerde het tegenstemmen der Staat- kundig-Gereformeerden aldus: "Hoewel het feit niet te ontkennen is, dat sommige verpachters al te zeer eigen voordeel zoeken ten nadeele van hun pachters, druisebt het wetsontwerp inzake nieuwe regeling van den pacht zoozeer in tegen het 8-ste gebod van de Wet des Heeren, dat wij onze stem aan dit wetsontwerp niet zullen kunnen geven."
Met 76 tegen 12 stemmen nam hierop de Tweede Kamer het wets- ontwerp aan. Een uitslag, zóó gunstig, als aanvankelijk na de in- diening van het ontwerp zeker niet velen zullen hebben verwacht.
Geen wonder, dat de Minister van justitie van verschillende kanten werd gelukgewenscht.
De klacht, dat het wetsontwerp revolutionair, van oorsprong Roomsch was, en dat het indruischte tegen het achtste gebod, had blijkbaar op de overgroote meerderheid der Kamer geen indruk ge- maakt.
64 MR. J. TERPSTRA
Wij zullen thans enkele hoofdtrekken van het ontwerp nagaan om te onderzoeken, of het zóó slecht is als de beide predikanten- afgevaardigden het hebben doen voorkomen, en of tegen den hoofd- inhoud daarvan inderdaad overwegende bezwaren kunnen worden in- gebracht. Vooraf ga echter, tot beter begrip daarvan, een zeer korte schets van de geschiedenis van het pachtvraagstuk ten onzent.
* *
*
De wettelijke regelen voor de pacht van landerijen worden tot dus- ver (want het ontwerp-Pachtwet is nog niet door de Eerste Kamer aangenomen en derhalve nog geen wet) aangetroffen in den zevenden titel van het derde boek van het Burgerlijk Wetboek en dan meer in 't bij zonder in de vierde aîdeeling van dien titel: "Van de regelen welke bijzonder betrekkelijk zijn tot huur van landerijen." Deze wette- lijke bepalingen dateeren reeds van 1 October 1838, toen ons Burger- lijk Wetboek werd ingevoerd. In de bijna honderd jaren, welke sinds- dien zijn verstreken, zijn zij onveranderd gebleven 1), niettegen- staande in de rechtsopvattingen zich sindsdien belangrijke wijzigingen hebben voltrokken. Zii zijn vrijwel geheel ontleend aan den Fransehen Code Civil, die, op zijn beurt uit het oude Fransche recht puttende, via dit recht steunde op het Romeinsche recht.
De afdeeling van ons Burgerlijk Wetboek, in 't bijzonder gewijd aan de huur van landerijen, bevat in hoofdzaak niet meer dan een regeling van den invloed van misoogst op de verplichting om de huur te be- talen. Zeer weinig blijkt in het Wetboek van het toch wezenlijk verschil, dat er is tusschen het huren van een boerderij en laat ons zeggen de huur van een huis, van een .auto of een fiets.
Bij de beoordeeling van het streven om in deze bepalingen van het Burgerlijk Wetboek veranderingen aan te brengen, dient men er zich voor te hoeden, deze bepalingen te beschouwen als de alleen mogelijke weergave van hetgeen recht is. Reeds de oorsprong dezer voorschriften wijst erop, dat wij met zulk een opvatting voorzichtig behaoren te zijn. Een voorbeeld daarvan levert ons de regeling van de arbeids- overeenkomst. Ook deze was voorheen in ons Burgerlijk Wetboek geregeld als een huurovereenkomst. Ook hier zou, zoo was de grond- gedachte, de vrije wilsovereenstemming tusschen meester en dienst- bode of werkman alleen beslissen en de wetgever had zich verder met de verhouding tusschen beide partijen niet te bemoeien. Van een
HET ONTWERP-PACHTWET 65 rekenen met den bijzonderen aard van de arbeidsovereenkomst, van eenige bescherming van den economisch zwakkere, den werknemer, was in de wet geen sprake. Bij de wet op het arbeidscontract van 13 Juli 1907 is, naar den eisch van het Christelijk beginsel, in de wettelijke regeling een geheele ommekeer gebracht. Wie zou thans naar de Romeinseh-rechtelijke regeling van dit contract in het onge- wijzigd Burgerlijk Wetboek terugverlangen?
Zoo ook dient men bij het beoordeeten van een nieuwe wettelijke regeling der pacht, die meer dan de geldende bepalingen van het Burgerlijk Wetboek rekening houdt met den eisch van het Christelijk beginsel en den bijzonderen aard van deze overeenkomst, in onder- scheiding van allerlei andere huurcontracten, daartegenover niet bij voorbaat afwijzend te staan. Zeker zal men zich bij die beoordeeling moeten losmaken van de stemming, dat het oude goed en recht is, om- dat het oud is en onze gedachten daarmede vertrouwd zijn geraakt.
* *
*
Reeds vele jaren heeft het vraagstuk van de herziening der pacht- regeling ten onzent de belangstelling gehad. Reeds in 1886 werd een Staatscommissie ingesteld, die in 1892 een rapport uitbracht over het pachtwezen en het gebruik van den grond. Twintig jaren later volgde de instelling van een nieuwe Staatscommissie voor den landbouw; haar omvangrijk rapport is voor de kennis van het vraagstuk van groote beteekenis geworden. De belangstelling voor de kwestie was vooral hierdoor gewekt; en toen daarna bovendien de wereldoorlog uitbrak en ook op dit gebied de moeilijkheden zich toespitsten, werd de aan- drang, ook in de beide Kamers der Staten-Generaal, om de wettelijke bepalingen aangaande de pacht te herzien voortdurend sterker. Na een uitvoerig debat in de Tweede Kamer bij de behandeling van de Rijksbegrooting voor het jaar 1919 stelde de Regeering opnieuw een Staatscommissie in. Deze commissie, onder voorzitterschap van Prof.
Mr. P. A. DIEPENHORST, kreeg in opdracht om speciaal het pacht- vraagstuk in studie te nemen en zoo noodig voorstellen te doen tot blijvende herziening van de wettelijke bepalingen; daarnaast diende zij na te gaan, of "de bestaande bijzondere tijdsomstandigheden" (in 1919) aanleiding gaven tot het maken van een afzonderlijke regeling.
In November 1923 bood de Staatscommissie-DIEPENHORST het laatste deel van haar rapport aan de Koningin aan. Belangwekkend
A. St. Xl/l-2 5
66 MR. J. TERPSTRA
zijn in het Verslag de beschouwingen, door de Commissie aan het pachtvraagstuk gewijd en het verslag der onderzoekingen, door haar in verschillende deelen van het land en ook in het buitenland ingesteld.
Op 12 Januari 1922 diende de Regeering in verband met een tusschentijds uitgebracht rapport der Commissie bij de Tweede Kamer een wetsontwerp in tot herziening van de regeling van het remissie- recht in het Burgerlijk Wetboek. Eerste onderteekenaar van de Memorie van Toelichting was Minister HEEMSKERK. Het Voorloopig Verslag over dit wetsontwerp ving aldus aan: "Zeer vele leden hadden tegen dit wetsontwerp overwegend bezwaar." Dit beteekende in den Kamer- stijl, dat het wetsontwerp geen kans op aanneming scheen te hebben.
Er is dan ook nimmer een Memorie van Antwoord op dit ongunstig Voorloopig Verslag verschenen. Op 10 Juni 1929 werd het ontwerp ingetrokken.
Den 29en Juni 1929 volgde daarna de indiening van een tweetal wetsontwerpen, houdende nieuwe regeling van de pacht en regeling van pachtcommissies. De Memorie van Toelichting bij deze ontwerpen was geteekend door de Ministers DoNNER en KAN. Deze beide wets- ontwerpen werden op 12 November 1930 door de Tweede Kamer aangenomen; de A.R. Kamerleden, met uitzondering van de heeren ScHOUTEN en SMEENK 1), stemden er tegen. Tijdens de behandeling in de Tweede Kamer was, ondanks het verzet der Regeering, een amendement-FLESKENS aangenomen (hierop zal hieronder worden teruggekomen). Dit amendement werd voor de beide wetsontwerpen noodlottig. Het was oorzaak, dat de Eerste Kamer ze op 5 Februari 1932 verwierp. De R.K. fractie was bij deze stemming verdeeld; be- kend is, dat hun stem tegen deze wetsontwerpen aan enkele R.K.
senatoren korten tijd daarna hun zetel heeft gekost.
Met dezen ongelukkigen afloop van de eerste poging der Regeering om de geheele wettelijke regeling van de pacht te herzien, was het vraagstuk natuurlijk niet van de baan. Vooral van R.K. zijde bleef de aandrang tot herziening sterk.
Op 2 Juni 1933, tijdens de gedachtenwisseling in de Tweede Kamer over het Regeeringsprogram van het nieuw opgetreden Kabinet-COLIJN, deelde de Minister-President mede, dat tot dit program ook behoorde de indiening van een nieuw wetsontwerp tot regeling van het Pacht- vraagstuk. Op 23 Mei 1935 werd het nieuwe wetsontwerp ingediend, dat materieel in verschillende opzichten van het vorige ontwerp af-
HET ONTWERP-PACHTWET 67
week en zich formeel o. a. daardoor onderscheidde, dat het niet een wijziging wenschte aan te brengen in het Burgerlijk Wetboek, maar de geheele materie uit dit wetboek lichtte en in een afzonderlijke Pachtwet onderbracht.
* *
*
Het valt uiteraard buiten het bestek van dit artikel, den geheelen inhoud van het thans door de Tweede Kamer aangenomen ontwerp- Pachtwet te bespreken. Een viertal hoofdzaken zullen hier behandeld worden.
Bij het begin aanvangend dient allereerst iets gezegd te worden van hetgeen de Regeering wenschte te doen om buitensporige pacht- overeenkomsten tegen te gaan. Uitgangspunt hierbij was, dat de pachters, tengevolge van te groote onderlinge concurrentie (in ver- band met den z.g. landhonger) meermalen veel te hooge pachtsommen besteden. Men wilde derhalve den pachter, die als economisch zwak- kere van ongezonde verhoudingen in sommige gevallen de dupe wordt, tegen te bezwarende voorwaarden beschermen.
Met dit doel stelde de Regeering voor, dat alle pachtovereenkomsten schriftelijk moesten worden aangegaan en dat de verpachter binnen acht dagen na het aangaan van de overeenkomst een afschrift daarvan moest doen toekomen aan den rechter. Indien dan de rechter summier- lijk van oordeel zou zijn, dat
Of de verplichtingen, voor den pachter uit de overeenkomst voort- vloeiende, als buitensporig moesten worden beschouwd,
óf althans de pachtprijs zoodanig was vastgesteld, dat hij den pachter, ook bij bijzondere bekwaamheid en ijver, niet de mogelijk- heid van een redelijk bestaan uit de opbrengst van het gepachte goed zou laten, terwijl nochtans de pachter zulk een bestaan uit de opbrengst van het goed redelijkerwijze mocht verwachten,
zou hij verpachter en pachter vóór zich moeten roepen.
Bleef de rechter, na partijen gehoord te hebben, van oordeel, dat één der beide hierboven genoemde gevallen zich voordeed, dan kon hij hen uitnoodigen in de pachtovereenkomst de door hem noodig geachte wijzigingen aan te brengen. Was één van hen of waren beide hiertoe niet bereid, dan zou volgens het Regeeringsvoorstel de rechter hetzij de overeenkomst nietig verklaren, hetzij de voorwaarden der overeenkomst wijzigen. In 't laatste geval zou worden 'geacht, dat
68 MR. J. TERPSTRA
partijen de aldus gewijzigde overeenkomst zelf hadden aangegaan.
Hierbij sloot aan het voorstel, dat de rechter, als de pachtovereen- komst tenminste één jaar gewerkt had, op verzoek van één der partijen voor den verderen duur der overeenkomst de voorwaarden en met name den pachtprijs kon veranderen. Dit zou kunnen geschieden, indien zulk een wijziging, in verband met veranderde omstandigheden, door de goede trouw werd gevorderd.
Van al deze bepalingen mochten partijen niet bij overeenkomst af- wijken; zij vormden z.g. dwingend recht.
Deze diep in de contracts-vrijheid ingrijpende voorstellen der Regee- ring wekten bij een groot deel der Kamer ernstig verzet, en terecht.
Men wilde wel toegeven, dat de rechter bevoegd moest zijn een pacht- contract, waarbij den door den nood gedwongen pachter buitensporige lasten werden opgelegd, te vernietigen. Eveneens, dat hij, indien de omstandigheden sinds het afsluiten der overeenkomst geheel waren veranderd en de goede trouw dit vorderde, in pachtcontracten van langen duur op verzoek van één der partijen verandering moest kunnen aanbrengen. De ervaring, in crisistijden opgedaan, pleitte vóór het opnemen van zulk een mogelijkheid in de wet.
Doch ongeoorloofd werd het geacht, dat de rechter, onmiddellijk nadat pachter en verpachter het samen eens geworden waren en de overeenkomst hadden gesloten, in dat contract wijzigingen zou kunnen aanbrengen, waaraan partijen gebonden waren. Op die wijze zou de rechter hun een overeenkomst kunnen opdringen, die in elk geval één van beide partijen niet had gewild. Dit was "knoeien in andermans contracten". Hier was geen sprake meer van beperking der contracts- vrijheid, doch van dwang tot het sluiten van een ongewild contract.
Men vreesde ook, dat deze regeling het verantwoordelijkheidsgevoel van den pachter in ernstige mate zou verzwakken. Immers, hij zou weten, dat, welke bezwaarlijke voorwaarden hij ook aanvaardde, de rechter straks zou gereed staan om hem tegen de gevolgen van zijn eigen onvoorzichtigheid te beschermen. Zelfs zou een minder con- scientieuze pachter voor de verleiding kunnen bezwijken er maar op los te bieden; was hij eenmaal pachter, dan had hij immers kans, dat de rechter de overeenkomst wel te zijnen gunste wijzigen zou.
De voorgestelde regeling opende ten volle de gelegenheid voor de z.g. prijszetting door den rechter, dat is, dat eigenlijk de rechter voor- taan de pachtprijzen zou vaststellen.
HET ONTWERP-PACHTWET 69
Een ander bezwaar was: hoe zou de rechter kunnen beoordeelen, of bij een bepaalden pachtprijs een zeker stuk land den pachter een redelijk bestaan zou opleveren? Deze vraag, zoo werd in het Voor- loopig Verslag opgemerkt, heeft in moeilijkheid nauwelijks haar weerga. Bekendheid met aard en ligging van het verpachte was wel het minste, dat in dit geval van den rechter verwacht mocht worden.
Zou met de persoonlijke omstandigheden van den pachter, bijv. met de grootte van zijn gezin, bij deze beoordeeling rekening worden ge- houden ? Welk een ontzaglijke arbeid zouden deze voorstellen voor de rechterlijke macht met zich brengen, indien men alleen al bedenkt, dat in 1930 het getal pachters met 1 hectare en meer land ruim 102.000 bedroeg. Het getal pachtcontracten was natuurlijk veel grooter, niet alleen omdat vele pachters meer dan één stuk land pachtten, maar ook omdat velen minder dan 1 hectare in huur hadden, terwijl ook de kleinste stukjes verhuurd land onder de wet zouden vallen.
Het scherp verzet tegen deze voorstellen noodzaakte de Regeering bij haar Memorie van Antwoord water in den wijn te doen. Zij bracht twee wijzigingen aan.
De eerste was, dat de beoordeeling door den rechter, of de pachter de mogelijkheid van een redelijk bestaan zou hebben, bij het begin der overeenkomst werd geschrapt, doch - nu overgebracht naar de toetsing tusschentijds, als het contract tenminste één jaar had ge- werkt. De rechter zou derhalve na één jaar op grond van 't ontbreken van een redelijk bestaan voor den pachter den pachtprijs mogen ver- lagen.
De tweede verandering, welke de Regeering aanbracht, was de op- name in het wetsontwerp van z.g. erkende pachtbureaux. Dit zouden zijn rechtspersoonlijkheid bezittende lichamen, waarin de belang- hebbenden op pachtgebied onder controle der Overheid vertegenwoor- digd zouden zijn, en die zich ten doel zouden stellen goede pacht- toestanden te bevorderen. Indien een pachtovereenkomst door zulk een erkend pachtbureau was goedgekeurd, zou de boven omschreven in- menging van den rechter uitgesloten zijn.
Deze laatste wijziging ontmoette in de Kamer over 't geheel in- stemming: de instelling der pachtbureaux is na een i ge aanvulling aanvaard.
De eerste WIJZlgmg kon evenwel de ernstige bezwaren niet weg- nemen tegen de groote bevoegdheden, welke aan den rechter zouden
70 MR. J. TERPSTRA
worden toegekend, indien van de tusschenkomst van een pachtbureau geen gebruik werd gemaakt.
Bij de behandeling van dit onderdeel van het wetsontwerp kwamen inzonderheid naar voren twee amendementen van den heer VAN DEN HEUVEL; het eerste hiervan strekte om uit het ontwerp te schrappen de bevoegdheid van den rechter om dadelijk nadat de pachtovereenkomst gesloten was, daarin wijzigingen aan te brengen. Volgens dit eerste amendement zou de rechter derhalve, indien hem een pacht- overeenkomst met buitensporige verplichtingen voor den pachter werd voorgelegd, en hij partijen niet door minnelijk overleg tot andere ge- dachten kon brengen, de overeenkomst slechts kunnen vernietigen, niet wijzigen.
Het tweede amendement-VAN DEN HEUVEL wilde de bevoegdheid van den rechter om tijdens den duur der pachtovereenkomst de voor- waarden te wijzigen beperken tot het geval, dat zulk een wijziging in verband met veranderde omstandigheden door de goede trouw werd gevorderd. Ingevolge dit amendement zou de rechter tijdens den duur der overeenkomst dus geen wijziging mogen aanbrengen, indien de omstandigheden niet veranderd waren, maar de pachter geen redelijk bestaan had. M. a.w.: de eisch van het redelijk bestaan zou volgens het oorspronkelijk Regeeringsvoorstel ter sprake komen bij de beoor- deeling van 't contract dadelijk na het afsluiten. Bij de Memorie van Antwoord verplaatste de Regeering de beoordeeling van het redelijk bestaan naar den tijd, dat de overeenkomst loopende was. Het tweede amendement-VAN DEN HEUVEL wenschte het ook daar te schrappen.
Deze beide amendementen-VAN DEN HEUVEL werden door de Kamer aangenomen.
Zonder hoofdelijke stemming werd daarna evenwel ook aangenomen een amendement-DE GEER, dat het oordeel van den rechter over het redelijk bestaan van den pachter wéér in het wetsontwerp bracht, doch nu bij den aanvang van de overeenkomst, als het pas gesloten contract aan den rechter wordt voorgelegd. Ingevolge dit amendement zal dan de rechter derhalve niet slechts over de buitensporigheid van het con- tract, maar ook over het redelijk bestaan van den pachter moeten oor- deelen. Hierbij dient vermeld, dat volgens de toelichting van den heer DE ÜEER hieraan eigenlijk geen behoefte bestond, omdat z. i. het oordeel over het al of niet buitensporige reeds inhield de beoordeeling
HET ONTWERP-PACHTWET 71 of de pachter een redelijk bestaan zou genieten. Vermoedelijk lag aan de indiening van dit amendement de gedachte ten grondslag een gunstige beslissing op de amendementen-VAN DEN HEUVEL te ver- gemakkelijken.
Het slot van dit belangrijk debat over het voorstel der Regeering om buitensporige pachtovereenkomsten tegen te gaan kan naar mijn meening niet ongunstig genoemd wo~den.
De rechter is bevoegd om de pachtovereenkomst 3), die steeds schrif- telijk aangegaan en binnen acht dagen aan hem voorgelegd moet worden, te vernietigen omdat den pachter buitensporige verplich- tingen worden opgelegd of hem geen redelijk bestaan wordt gelaten.
Wijziging van het contract door den rechter is slechts mogelijk tijdens den duur der overeenkomst, als deze tenminste één jaar heeft gewerkt, en dan alleen indien zulk een wijziging, in verband met de veranderde omstandigheden, door de goede trouw wordt gevorderd.
De bevoegdheid, aan den rechter gegeven om de overeenkomst nietig te verklaren, is een beperking van de contractsvrijheid, die in ons recht herhaaldelijk voorkomt. Kan zij daartoe leiden, dat tenslotte de rechter toch de pachtvt">orwaarden vaststelt, door telkens weer het anders luidende contract te vernietigen ? Hiervoor behoeft m. i. niet gevreesd te worden: niet alleen is tijdens de behandeling van het wetsontwerp hierin de mogelijkheid van hooger beroep opgenomen, zoodat misbruik van macht kan worden geweerd, maar bovendien is de eigenaar tenslotte niet tot verpachting verplicht; veelal zal hij een anderen vorm van exploitatie kunnen vinden, al had hij anders aan verpachting de voorkeur gegeven. Dwang tot het aangaan van een pachtcontract met voorgeschreven inhoud bestaat er thans derhalve niet.
* *
*
Veel minder strijd heeft uitgelokt het op zich zelf overigens zeer belangrijk voorstel tot regeling van de vergoeding voor verbeteringen, door den pachter op het goed aangebracht.
Het thans nog geldend recht bevat dienaangaande geen voorschriften.
Toch is regeling er van zeer wenschelijk om de volgende redenen 4):
1. Het rechtsbewustzijn wraakt het, dat de pachter wel bij be- nadeeling van den grond schadevergoeding verschuldigd is, maar daarentegen bij verbetering, waartoe hij niet contractueel verbonden is, geenerlei recht op vergoeding heeft.
