Groeiscenario's: Een schets van de economische ontwikkelingsmogelijkheden op langere termijn

Tilburg University

Groeiscenario's

Allaart, P.C.

Publication date: 1981 Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Allaart, P. C. (1981). Groeiscenario's: Een schets van de economische ontwikkelingsmogelijkheden op langere termijn. Stenfert Kroese.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

GROEISCENARIO'S

BIBLIOTHEEK KATHOLIEKE HOGESCHOOL '

Hogeschoollaan 225, _Tilburg

Dit werk terug te bezorgen _uiterluk

GROEISCENARIO'S

Een schets van

de

economische

ontwikkelings-mogelijkheden op

langere

termijn

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VANDEGRAAD VAN DOCTOR INDEECONOMISCHE WETENSCHAPPEN

AANDE_{KATHOLIEKE HOGESCHOOL TILBURG,}

OP GEZAG VANDE RECTOR_{MAGNIFICUS, PROF. DR. G.M. VAN VELDHOVEN,}

IN HET OPENBAARTE VERDEDIGEN TEN OVERSTAAN VAN EEN DOORHET COLLEGE VAN DECANEN AANGEWEZENCOMMISSIE

IN DE AULA VANDE HOGESCHOOL

OP VRIJDAG 9OKTOBER 1981 TE 16.15UURPRECIES

DOOR

PIETER CORNELIS ALLAART

geborenteKapelle (Zld.)

17 3 ck 38 6

11 111(1:eli S.Nr.

812109

1.'611.1. : hu 0 1 : *' • LT....„

muwu , UDit 0411-: STB. 88'90

330.35 (4920

1981

PROMOTOR: PROF. DR.D.B.J. SCHOUTEN

ISBN 90 207 1060 5

© H.E.Stenfert Kroese B.V.-_{Leiden/Antwerpen}

Niets uitdezeuitgavemagworden verveelvoudigden/ofopenbaar gemaakt door middel van

druk,fotocopie, microfilm ofopwelke andere wijze ook,zonder voorafgaande schriftelijke toestemming vande_uitgever.

Voorwoord

Dat de vooruliggende studie in deze vorm tot standkon komen,isallereerst te danken aan allen die aanmijnopleidinghebbenbijgedragen.Daarbijdient met name te worden _{genoemd prof. dr.} D.B.J. _{Schouten, wiens colleges} bijzonder inspirerend waren,en_{ongetwijfeld nog zijn, voor}eenieder die de hoofdlijnen vanhet economisch gebeurentrachttebegrijpen. Tevens past een woord van dank voor het feit datik_gedurendede_{periode waarin}ikwerkzaam was bij het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Publieke Sector te Leiden, ook ten behoeve van dit werk van de daar _aanwezige rekenfaciliteiten gebruikhebkunnenmaken.

Tenslotte dient teworden vermeld dat het typewerk opeen uitstekende wijze werdverzorgd door mevrouwM. Banck-Polderman.

Samenvatting

De geindustrialiseerdelanden bevinden zich ineen_periodevaneconomische stagnatie.Enerzijdsheeftdat belangrijke voordelen doordathetverbruik van energie en natuurlijke hulpbronnen wordt beperkt en milieuvervuiling en ruimtebeslag in geringere mate optreden. Anderzijds gaat de lage econo-mische groei gepaard meteen_{toenemende ongewenste}werkloosheid,dieleidt tot pogingen deproduktiegroei opnieuw tedoen toenemen.

In deze studie is _{nagegaan welke mogelijkheden er zijn voor} ontwikke-lingen met een structureel lage produktiegroei, waarbij tevens behoud van volledige werkgelegenheidis_gewaarborgd.

In hoofdstuk 1 worden _{op elementaire wijze enkele} kenmerken van een ontwikkeldeeconomie beschreven, waarnahoofdstuk 2vooralis_toegespitst

op'de ontwikkeling vandeNederlandse economie indejaren zeventig. Uit het gepresenteerdecijfermateriaal blijkt dat het produktie-aandeel vande collec-tievesectorin constante prijzen ongeveergelijkgebleven is, maarinlopende prijzen met 5_{procent-punten}is_gestegen.Dit_{laatste, gevoegd bij} eensterke groei van het_{aantal uitkeringstrekkers,} heefteen_{belangrijke stijging van de}

collectieve lastendruk tot gevolg gehad. De arbeidstijd is gedurende deze periode met ruim 1 procent perjaargedaald.

In hoofdstuk 3 wordt _{ingegaan op} de _{samenhang tussen} de collectieve

sector ende_{marktsector. Daarbij wordt}een_{rekeningenstelsel gepresenteerd,}

dat debasisvormtvoor cufermatige overzichtenin latere hoofdstukken. De

opvatting datdemarktsectorhet financieringsdraagvlak vormt voor de col-lectievesector is een vande_{belangrijkstestellingen.}Voortswordt_{het begrip}

collectievelastendrukkritischbelicht ende_{vraag aan de}orde_{gesteld o f er een} norm gesteld kan worden voor de _{stijging van deze druk. De gangbare}

definitie vandecollectieve lastendruk ishet_{quotient van}detotalecollectieve lasten enhetnationaal inkomen.Voor_{beleidsdoelstellingen is het doorgaans}

echter beter de op de marktsector rustende lastendruk te hanteren. Het verschiltussenbeidemaatstaven hangtvooralsamen metderelatieve_omvang van de opoverdrachtsinkomensrustendecollectieve lasten.

functioneert niet meer_{bevredigend als} de_{lastendruk algemeen als te hoog}

wordtervaren.

In hoofdstuk4wordtdemarktsectornader onderscheiden ineen

produk-tieve sector, die materiBle goederenvoortbrengt, eneendienstensector. In de presentatie van een statisch evenwichtsmodel komthet veronderstelde

ver-band tussen beidesectoren tot uiting.Tevens wordteen cijfervoorbeeld

ge-geven in de vorm vaneen_{rekeningenstelsel,waarbijgestreefd is}naar verhou-dingen dieglobaalde_{Nederlandse economie weerspiegelen. Voor}de

beschrij-ving van de verschillende groeiscenario's vormt deze structuur steeds het uitgangspunt.

Hetin hoofdstuk5_{besprokenevenwichtige groeimodel beschrijft een}

ont-wikkeling waarbij arbeid en _kapitaal steeds _{volledig zijn ingeschakeld en}

waarbijde_{werkgelegenheid in}demarktsector endecollectieve sectordezel fde

groeivoet vertoont. De levensduurvankapitaalgoederenblijft constant, zo-datde_{marginaleproduktiviteitsgroei gelijk is aan}de_gemiddelde.Omdat de stijging vande_{arbeidsproduktiviteit in}dedienstensector_{achterblijft bij die in}

de _produktieve sector, worden diensten relatiefsteeds duurder. Ondanks verschuivende preferenties inde _{richting van}dedienstensector

_blijft,

vooral op den duur,hetgroeitempo vande_{dienstenproduktie achter bij dat van de}

materiBle _{goederenproduktie. De werkgelegenheidsontwikkeling wordt} ge-kenmerkt dooreen_{groei in}dedienstensector eneenafname inde_produktieve

sector. Bij ditalles_blijftdecollectieve_{lastendruk vrijwel constant.}

Hoofdstuk6_beschrijfteen_{ontwikkelingwaarbij}de_{werkgelegenheid in de}

marktsector met 1 procent perjaarafneemt ende_{vrijkomende arbeid}wordt ingeschakeld in decollectieve sector. Een forse uitbreiding vanallerlei wel-zijnsvoorzieningen is _{daarbij mogelijk.} Genoemde ontwikkeling komt tot stand door indemarktsectordelonenextratelaten_{stijgen. In}deze_{sector zijn}

dandebelangrijkste onevenwichtige ontwikkelingen: extrauitstoot van ar-beid,eenkorterelevensduur van kapitaalgoederen eneendalend rendement. Op lange termijn wordt evenwel een ontwikkeling bereikt met een aantal constante_{groeivoeten in}demarktsector. Welhebben dezeeen_{lagere waarde}

dan inhet model vanevenwichtigegroei. Vanzelfsprekend is indit welzijns-groeimodelsprake vaneenvoortdurendstijgende collectievelastendruk.

Bij de eerste variant van arbeidstijdverkorting, die in hoofdstuk 7wordt

besproken, is de_{ontwikkeling van}de marktsector identiek aan die van het vorige hoofdstuk. De uitde_{marktsector vrijkomende arbeid wordt nu}

VIII SAMENVATTING

arbeidstijdverkorting, waarbijhet_{aantal uitkeringstrekkers, datonvrijwillig}

uit hetarbeidsproces gestotenis,extra toeneemt.

In hoofdstuk 8 neemt de _{arbeidstijd per werkendejaarlijks met een}

con-stant percentage af. Hetzelfde _{geldt, zij het in} iets _{mindere mate, voor de}

bedrijfstijd van _{kapitaalgoederen,} die_{evenredig met} de _{produktie per man}

afneemt.Om volledigewerkgelegenheid te waarborgen,is thans een voort-durende_{verlenging van}de levensduur van _{kapitaal noodzakelijk. Oplange}

termijngezien kandeze_ontwikkelingdaarom niet voortduren.Een omscha-keling naardederdevariantvan_{arbeidstijdverkorting, die}in hoofdstuk 9 aan de orde komt, isdan geboden. Deze laatste variant wordt gekenmerkt door een vermindering vanhet aantalarbeidsuren_{per werkende, gepaard gaande} met eengelijkblijvende bedrijfstijd van kapitaalgoederen, welke laatste tot stand komt door_{uitbreiding van ploegendiensten} en _{roulatiesystemen. Op}

langeretermijn isnu sprake vaneen_{evenwichtige ontwikkeling van}de markt-sector meteen _{gelijkblijvende} levensduur en eenaantal _constante groeivoe-ten. Ten opzichte van hetevenwichtige groeimodel zijnde_{groeivoeten lager,}

terwijlde_{arbeidstijd voortdurend}afneemt.

In het laatste hoofdstuk worden nogmaals de belangrijkste kenmerken opgesomd vandeverschillendegroeiscenario's. DemateriBle_{produktiegroei} kanzowelworden_afgeremddoor_{expansie van}decollectieve sector als door verkorting vande_{arbeidstijd. Ingeval}vanmateriele_{nulgroei zijn}de

Inhoud

Voorwoord f v Samenvatting / vi

1. Schets vaneen_{ontwikkelde economie / 1} 1.1. Inleiding en probleemstelling / 1 1.2. Produktieen _{produktiefactoren / 2}

1.3. Produktieen _{behoeftenbevrediging / 4}

1.4. De rol vande_{overheid / 5}

1.5. Arbeidstijdenvrije tijd / 10 1.6. De economische orde / 11

2. Enkele structurele ontwikkelingen in de Nederlandse economie 1 15

2.1. Inleiding / 15

2.2. De produktiegroei indemarktsector endecollectieve_{sector / 15} 2.3. De volumegroei in desociale_{zekerheid / 19}

2.4. Ontwikkelingen metbetrekking totdearbeidstijd / 22

3. Private sector, marktsector en collectieve sector 1 24

3.1. Inleiding / 24

3.2. Een schematisch_{overzicht / 24} 3.3. De draagvlakgedachte / 27

3.4. Het rekeningenstelsel / 28

3.5. _{Het begrip}collectieve _{lastendruk / 31}

3.6. Een norm voorde_{stijging van}de_{lastendruk? / 35}

4. De marktsector nader beschouwd 1 42 4.1. Inleiding / 42

4.2. Produktievesectoren_{dienstensector / 42}

4.3. Eenstatisch _{evenwichtsmodel / 45}

X INHOUD

5. Evenwichtige groei van de marktsector 1 57

5.1. De technische ontwikkeling in beide marktsectoren en de collectieve sector / 57

5.2. De groei van hetaantal inkomenstrekkers en de_{beroepsbevolking}

1 59

5.3. De verschuiving van preferenties / 60

5.4. De groei van de_{kapitaalgoederenvoorraad / 61}

5.5. De ontwikkeling vandere*le_{loonkosten / 62}

5.6. De groeivoeten vandevariabelen bijevenwichtigegroei / 62 5.7. De ontwikkeling vande_{produktie en}dewerkgelegenheid in het

model / 66

5.8 _{De resultaten van 20 jaarevenwichtigegroei / 67}

6. Het welzijns-groeimodel / 13 6.1. Inleiding / 73

6.2. De invloed vaneen extra relfle _{loonstijging op}de_{produktie en}

werk-gelegenheid indemarktsector / 73 6.3. De verdeling vanhet _{groeipotentieel / 74}

6.4. De gevolgdemethode bijeenonevenwichtigegroei vandemarktsector en de veronderstellingen / 75

6.5. De ontwikkeling vanenkele_{belangrijke variabelen / 75} 6.6. De resultaten na 20 jaar / 79

6.7. De groeivoetenperperiode / 84 6.8. De ontwikkeling oplangetermijn / 86 1. Verkorting van dearbeidstijd_{(0 / 88} 7.1. Inleiding / 88

7.2. Veronderstellingen / 88 7.3. De resultaten na 20 jaar / 89 7.4. De groeivoetenper periode / 92 8. Verkorting van de arbeidstijd CIr) 1 94 8.1. Inleiding / 94

8.2. De produktiviteitsontwikkelingvanarbeiden _{kapitaal / 94} 8.3. De ontwikkeling in de loop van de tijd / 97

9. Verkorting van de arbeidstijd (III) 1 106

9.1. Inleiding / 106

9.2. De produktiviteitsontwikkelingvanarbeiden_{kapitaal / 107}

9.3. De ontwikkeling in de loop van de tijd / 108 9.4. De resultaten na 20 jaar / 111

9.5. De groeivoetenperperiode / 115 9.6. De ontwikkelingoplangetermijn / 115

10. Samenvattingen_{beoordeling van}de_{groeiscenario's / 118} 10.1. Vergelijking vande_{groeiscenario's / 118}

10.2. Nulgroei / 119

10.3. Deofficieuze economie endecollectieve_{lastendruk / 121}

10.4. _{Het besluitvormingsproces / 123} 10.5. _{Internationale aspecten / 128} 10.6. Eenideaalschets / 131 Appendix A / 134 Appendix B 1 135 Appendix C 1 136 Appendix D 1 137 Literatuur / 138

Lijst van symbolen / 141

1. Schets van

een

ontwikkelde

economie

1.1. INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING

Een vande_{belangrijkste wereldvraagstukken van onze tijd}is_{ongetwij feld dat}

vande_{economische groei.Enerzijds bevindt}een_{belangrijk deel van}de wereld-bevolking zichin omstandighedenwaarin aande meestelementaire levensbe-hoeftennauwelijks kan wordentegemoetgekomen,zodateconomischegroei dringend gewenst is. _Anderzijds wordt het welvarende deel van de wereld

steeds meer_{geconfronteerd}met_{problemen die}zich_{voordoen bij} een

voort-gaande materi8leproduktiegroei.

Hoewel wijonservan_{bewust zijn dat}beide_{problemen niet los}vanelkaar gezienkunnen worden, richten wij ons indeze_{studie met name op}de

proble-matiek vande_rijkelanden. Deze kan_{in hoofdlijnen}als_{volgt worden}

samenge-vat._{De technologischeontwikkelingen}bieden_{in principe}de_{mogelijkheid tot}

voortgaande materiale groei. Binnen onze economische structuur _{lijkt die} groeinoodzakelijk ter realisering van 66n vandebelangrijksteeconomische doelstellingen,namelijk volledigewerkgelegenheid.Steedssterker manifeste-ren zich evenwel nadelen van het gangbaregroeipatroon:

- op langetermijn dreigtuitputting vannatuurlijkehulpbronnen;hetgrote

beslagdaarop vande_rijkelanden is niet aanvaardbaar_{gezien de belangen}

van arme landenentoekomstigegeneraties.

- een toenemende materiale_{produktie tast in belangrijke mate}hetleefmilieu aan,onder andere_{door vervuiling}en_{ruimtebeslag.}

- een groeiende energievoorziening gaat met grote problemen gepaard,omdat zowel kernenergieals _{kolenenergienauwelijksoverzienbare negatieve}

ef-fectenhebben.1

Bij het voorgaande dringt de _{vraag zich op of} er, zonder revolutionaire wijzigingen inons_{economisch systeem,mogelijkheden zijn}de welvaartsont-wikkelingdoorgang telatenvinden metbehoudvanvolledige werkgelegen-heidentegelijkertijd eenbeperking van demateriale produktiegroei. Het is

deze vraag die onzecentrale probleemstelling vormt. Deuitwerking daarvan kan bijdragen tot een vergroting van inzicht in deze problematiek en een bijdrageleveren aaneenverdere discussie.

De grondgedachtewaarvan wijuitgaan, is deze: Bijeen gegeven arbeidsbe-sparende technischeontwikkeling, diezich_{vooral manifesteert bij}de

produk-tie vanmateri8le goederen, zaleen_{beperking van}de_{produktiegroei relatief}

minderarbeid vergen.Het aantal arbeidsuren dat aandeze_produktiewordt

besteed,kanworden beperkt door arbeidstijdverkorting of doorhet

aanwen-den van meer arbeid in dienstverlenende activiteiten. In het _{laatste geval} moet, gezien het marktgedrag van de consumenten, met name _worden ge-dacht aan viadecollectieve_{sector gefinancierde}dienstverlening.

Bijde_{uitwerking van}deze_{grondgedachte zijn wij}als_{volgt tewerk gegaan.}

Dit

eerstehoofdstukgeeftverdereen_{globalebeschrijving}vandeeconomische

structuur endeeconomische orde van de_rijkelanden.Inhoofdstuk2wordt

eenoverzicht gegeven van ontwikkelingen inde omvang vandecollectieve sector en vande_arbeidstijd inNederland.Vervolgenswordtin hoofdstuk 3 nadereaandacht besteed aande_verhoudingtussen decollectieve sector en de marktsector,benevens aandeinhoudenbetekenis van hetbegripcollectieve lastendruk.Hoofdstuk4_beschrijftdestructuur vandemarktsector,zoals die voorde verdere analyse als _{uitgangspunt dient.} In hoofdstuk 5 wordt een

evenwichtiggroeipatroon vandemarktsectorbeschreven,waarbijde

werkge-legenheid indezesectorindezelfde_{mate groeit als het arbeidsaanbod.}

Hoofd-stuk6_{geeft eengroeipatroon}weer_waarbijde_{werkgelegenheidsgroei}

gecon-centreerd is inde_{collectieve sector,waarbij,}evenals inhet_{vorige hoo fdstuk, de}

arbeidstijdconstantblijft. In dehoofdstukken 7,8 en9_{komen drie} groeipa-tronen aan de orde met verschillende vormen van _{arbeidstijdverkorting.} Tenslotte worden in hoofdstuk 10de_{voorgaande analyses nog}eens_expliciet

met de probleemstelling geconfronteerd. Tevens wordt daarbij enige aan-dachtbesteed aandeinternationale context.

1.2. PRODUKTIE EN PRODUKTIEFACTOREN

Onder produktiewordt indeeconomie_doorgaansverstaan het_voortbrengen van goederenendiensten metbehulpvandeproduktiefactoren arbeid, natuur en kapitaalgoederen.Delaatstgenoemdeproduktiefactor wordt ook wel een afgeleide genoemd, omdateen _kapitaalgoed slechtskan ontstaan door het bewerken vandenatuur. Toch worden dikwijls maartwee_{produktiefactoren}

PRODUKTIEENPRODUKTIEFACTOREN 3

van het feit dathet_{begrippenapparaat van}demoderne economische weten-schapzich vooralontwikkeldheeft in een_tijdwaarinde_natuurlijke hulpbron-nen_{relatief overvloedig}waren.Bovendien werd doorde_{impuls die Marx aan} het_{economisch denken gaf,}deaandacht vande_{economen mede gericht op de}

klassenstrijd tussen arbeiders en kapitaalbezitters. Beschikbaarheid van na-tuurlijke hulpbronnen was door dezeoorzaken lange tijd geen interessante categorie. In onze tijd iser_{echter weer sprake van}eerherstel voordefactor natuur. Met nameis_{duidelijkgeworden dat bij} eensteeds_{verder groeiende}

produktievankapitaalgoederen enmateriale consumptiegoederen grote te-korten_{dreigen van sommige}delfstoffen, waaronderleveranciers van energie. Ook zijn extra voorzieningen nodig omhet_{natuurlijkemilieu voor mens, dier} en plantleefbaarte houden.2

Ondankshetbovenstaande_{zullen ook wij hier}werken met twee produktie-factoren:arbeiden_{kapitaal. Daarvoor zijn}verschillende redenen. Indeeerste

plaats gaanweervan uit datdeeerstkomende decenniadebeschikbaarheid van natuurlijke hulpbronnen nog geen belangrijk probleem vormt.3 In de

tweedeplaatslijkt er,ookzonder datdefactornatuurexpliciet naast arbeid en

kapitaalgesteldwordt,een_redelijkeindruktekunnen wordenverkregen van

de ontwikkeling in het beslag op natuurlijke hulpbronnen. Wij zullen dat doen dooreenevenredig verband te veronderstellen metdetotalemateriBle produktiegroei.

De mogelijkheid van het steeds maar schaarser en duurder worden van natuurlijkehulpbronnen ende_gevolgendaarvankomen hier niet aan de orde. Aanditprobleemisreedsaandachtgeschonken doordeklassieke economen': en recentelijk is het opnieuw inde belangstelling gekomen.5 De klassieken bleken destijdste pessimistisch in hun beoordeling vande groeimogelijkhe-den. Hetvaltevenwel nietteontkennen dat de doorhenvoorziene ontwikke-ling naar een stationaire toestand niet onbeperkt in de tijd kan worden vooruitgeschoven. Determijn waaropdeeindigheid van de aardeabsolute grenzen stelt aan de economische _ontwikkeling is echter _{ook thans nog} moeilijktebeoordelen.

2. Zie bijvoorbeeld Hueting (1974).

3. Totdezeconclusie komt ookhet OECD-rapport'Facingthefuture' (1979).

4. Vooreenoverzicht vande_opvattingenvanSmith, Malthus, Ricardo en Mill, ziemen_Zweig

(1979).

5. Het hernieuwde debat over'grenzen aan degroei'heefteen_{belangrijke impuls gekregen door}

1.3. PRODUKTIEENBEHOEFTENBEVREDIGING

Ineen _'primitieve'samenleving isde _{produktie volledig gericht op}

zelfvoor-ziening. Alsdebehoeften nietveelverderstrekkendan voedselenhuisvesting, zorgtiedervoor zichzelf of voordefamilie waartoe hij of zij behoort. Wie niet in staat is om aanhetproduktieproces deel te nemen,isaangewezen op de

solidariteitbinnendefamilieofbinneneen_bepaaldgroepsverband. Allen die weltot werken instaatzijn,zullenzich hiertoeook verplicht voelen door de sterkesociale band die ineen_{dergelijkesamenleving bestaat.}

Alsde_{groepgroter wordt, is}het_{mogelijk dat}desolidariteit enhet

plichts-besef te veel _{verslappen. Er is dan}eenleidinggevende persoonoforganisatie

(overheid)nodig om erop toe te ziendat iedereen, diedaartoe instaat is, ook werkelijkdeelneemt aan hetproduktieproces en dat daarnaast vooralle leden vandegroep gezorgdwordt.Hetlaatste is op tweemanierenmogelijk. In de

eerste _plaats kunnen alle werkenden een deel van hun _produktie afstaan

(belasting in natura), dat onder de niet-werkenden wordt verdeeld. In de tweede plaats kandetotale produktiein handen vandegemeenschapworden gesteld,waarbijhetleidinggevende orgaandezeverdeelt over alle leden van de groep(volledige collectivisering).

Bij de tot dusver geschetste produktiestructuren isgebruik van geld nog niet noodzakelijk.

Een economisch_{hoog ontwikkelde}samenleving, zoals we die indewesterse landen kennen,wijktin belangrijke mate af vande_{bovengenoemde}

samenle-vingen. Een vergaande arbeidsverdeling noodzaakt tot produktie voor de

markt en hetgebruik vangeld.Hoeweldemensenhierdoor inzekere zin meer vanelkaar afhankelijkzijn,heeftdezeproduktiestructuurdoortoenemende commercialisatie geleid tothetuiteenvallenvan socialestructuren.6 Het indi-viduiseconomisch_weinigmeer gebonden aaneen_{sociale groep. De}

schaal-vergroting inde_produktie heeft weliswaar geleidtotgrote samenlevingsver-banden,maarallen kunnenhierin min ofmeervreemdenvoor elkaar zijn.

Hetisvanuitdit_{oogpunt niet verwonderlijk dat}de_{begrippen solidariteit en}

plichtsbese feen kwijnend bestaan leiden: ze worden onvoldoende _gevoed vanuitdesocialestructuur.Daardoor ishet_{noodzakelijk dat}deoverheid via dwangmaatregeleneen herverdeling van geldinkomens, mede over de niet-werkenden, realiseert. In hoeverre het _{mogelijk is} om allen die welkunnen werken daartoe ook te stimuleren, komt in de volgende paragraaf aan de

orde.

DE ROL VANDE_{OVERHEID 5}

We zullen hiereerst nog de aandacht vestigen openkele vormen van niet-marktproduktie. Hetzou_namelijkeen_{misverstand zijn}temenen dat in onze

tijd bijna alle produktie voor de markt plaatsvindt. Deniet-marktsector is

nogsteeds _{tamelijk omvangrijk.} Het_{relatieve belang ervan} isevenwel niet

vasttestellen, omdatalleen een deel vande _{marktproduktie wordt}

geregis-treerd.

Het belangrijkste voorbeeldis_natuurlijkhet_{huishoudelijk werk, dat voor} het overgrote decl niet tegen betaling wordt verricht. Daarnaast moet ge-noemd worden de nogsteedsinbetekenis toenemendedoe-het-zelfbranche. Zowel huishoudelijk werk als doe-htt-zelf activiteiten worden meestal ver-richtten eigen bate, maar men kan zichook inzetten vooreengroep waartoe men behoort

of

_{gewoon belangeloos}een_{ander helpen.Hieruit blijkt dat het}

erg moeilijk isde batenverdeling vandezeniet-marktproduktieteschatten. Praktische waarnemingleert dat veel vandeze_{produktie dient voor}de_eigen

behoeftenbevrediging. Er wordt echter ook heel wat _{vrijwilligerswerk} ver-richt, voorhet_grootstedeelbinnenhet kader vaneen_{bepaalde sociale groep.}

Hetisjuist hier dat ook in onzetijdsolidariteitenverantwoordelijkheid nog levende begrippen blijven. Sommigen waarderen ditzo _{positief, dat ze een} meer _{formele organisatie vanditsoort produktie voorstellen, waaraan dan} iedereenkandeelnemen dieniettegenbetaling arbeid verricht.7

Het feit dat niet alle produktie officieel geregistreerd _wordt, noopt tot voorzichtigheid met_{betrekking tot} hethanteren vande_{produktie- en}

inko-mensstatistieken. Ook aan de _{inkomensverdeling wordt} eenextradimensie toegevoegd.

1.4. DE ROL VANDEOVERHEID

In de vorige paragraaf kwamreedstersprake dat inonze maatschappij geen garanties meer bestaan, datopvrijwilligebasis ineen_{redelijkemate gezorgd}

wordt voor hen die niet aan het _{produktieproces kunnen deelnemen. De} overheid dient dandeze_{verantwoordelijkheid op zich}tenemen ende werken-den moeteen_{bijdrage wordenafgedwongen ten bate van}deniet-werkenden. Op dezelfde wijze_{wordt ook het inkomen tussen dewerkenden onderling} herverdeeld. De _{hoogte van} het inkomen is immers mede _{afhankelijk van}

schaarste, machtsposities en toevallige omstandigheden. Dit leidt in eerste

instantie tot eenzodanig ongelijke verdeling dat een correctie hierop

alge-meen als_wenselijk wordtgezien.

Ineensituatie waarin op deze _{wijze aan iedereen} een minimuminkomen wordtgegarandeerd,dreigthet gevaar datdebereidheid tot werken vermin-dert. Zoals_{we gezien}hebben, is ineen_{samenleving als de onze in}ditopzicht weinig meer vanplichtsbesefteverwachten. Men kanweltrachtenditnieuw leven inteblazen dooreenethischreveil ofeen_{culturele revolutie, maar dit}

lijktweinig kansop slagentehebben in onzewesterse_ideologievan

individue-levrijheidsbeleving. Daarom blijvenin feite slechtstweemogelijkheden over

om de_potentielewerkers_{ook werkelijk}totdeelname aanhet_{produktieproces} aantesporen.8 Inde eersteplaats iseensysteemdenkbaarvan rechtstreekse dwang. Ieder die nietvrijwillig aan het werkgaat,wordtonderzocht op zijn of haar mogelijkhedenen_{vervolgenseen passende}taaktoegewezen. De

arbeids-politie houdt hier toezicht op. Het is duidelijk dat vrijwel niemand een dergelijk systeem wil.Hetalternatiefisdaarmeeonontkoombaar. Dat is het door middelvanfinanciele_{prikkels stimuleren}totdeelname aanhet

produk-tieproces. Erzal daaromaltijdeen _redelijk verschil ininkomen moeten zijn

tussenwerkendenenniet-werkenden, maar ooktussenwerkendenonderling,

afhankelijk van prestaties en schaarste: We proberen hier overigens geen antwoordte vinden opdevraag wat in dit opzichtalsredelijk moet_worden opgevat.

Naastde_{herverdeling van}de_{marktproduktie}houdtdeoverheid zich ook zelfmet produktiebezig.

Dit

betreftenerzijdszuivercollectieve goederen. Aan het genot vandeze_{goederen kan men zichniet persoonlijk onttrekken zolang}

mendeeluitmaakt vandebetreffendecollectiviteit. Inderegel zouden ze niet

totstand komen alsdeoverheidde_{produktie niet ter hand}nam.Voorbeelden zijn de defensie en het aanleggen en onderhouden van zeeweringen. An-derzijds produceert deoverheid ook zogenaamdeindividuele goederen, die gratisofvrijwelgratis terbeschikking wordengesteld. Hierbij kan men zich wel persoonlijk aanhet_{genot ervan}onttrekken._{De verdeling van}het_{profijt is}

dan ook veel _{ongelijker dan bij collectieve goederen.} Voorbeelden hiervan zijnhet hogeronderwijsen_bepaaldeverkeersvoorzieningen.10

8.Stevers (1976).

9.Ookinsocialistischelandenhanteert men inhet algemeendituitgangspunt. Zie bijv. N. Halm, Economic Systems, 1968, p. 183: 'As a rule, socialists realize that wage differentials are a

necessaryfeature o f aneconomythatwants tomaintainfreechoiceofoccupation.'

10. Vooreenuitgebreide beschouwing over collectievegoederenenredenen voor deoverheid om ookindividuelegoederenteproduceren,wordtverwezen naar dehandboeken ophet gebied van de _{overheidsfinancien, bijvoorbeeld: Duc} en Friedlaender ( 1973): Musgrave en _Musgrave

DE ROL VANDEOVERHEID 7

Er is ook een vorm van _{produktie die} de overheid weliswaar aan het particulierinitiatiefoverlaat, maar die vooreenbelangrijk deel via het over-heidsbudget wordt gefinancierd. Het betreft hierde_{produktievan goederen}

en diensten die niet of_{nauwelijks kopers zou} vinden als de consument de kostprijs zoumoeten betalen, maar diedeoverheidzo_{nuttigvindt dat zij via} subsidies het _{gebruik stimuleert.} Voorbeelden _{zijn culturele activiteiten,} welzijnsvoorzieningen envelemedische_{voorzieningen. Bij}deze gesubsidieer-de activiteiten is _{geen sprake van} het streven naar winst, zodat ook wel

gesprokenwordt vande_{non-profitsector.} Een_{andere benaming is: de}

semi-collectieve sector.11

De produktie vande_{non-profitsector en}deoverheidtezamen noemen we de produktie vandecollectieve sector. Daarmeewordt_aangeduiddat collec-tieveorganen, doorhetbeschikbaarstellenvanfinancieringsmiddelen, beslis-sen overde_{omvang van}deze_produktie.12

De produktie van de collectieve sector staat naast de _{produktie van de}

marktsector, waarvande_{omvangprimair wordtbepaald doorhet gedrag van}

afzonderlijke producentenenconsumenten. Indemarktsectorvindtde finan-ciering van hetproduktieprocesplaats doorde_{geldopbrengst}uit_{verkoop van} produkten.

Bijhetonderscheid tussen collectieve sectorenmarktsectorverdienen twee punten nadereaandacht:

- Een _{scherp onderscheid tussen beide sectoren} is _moeilijk te maken. Als globaal criterium kan gehanteerd worden dat bedrijven of _instellingen behoren totdemarktsectorindien zij meer dan50_{procent van}hun inkom-sten viade_{markt ontvangen, en tot}decollectievesector als dit50procent of minder is.

-Overheidsbedrijven behoren tot de marktsector indien zij aan bovenge-noemdcriteriumvoldoen._{Eigendom van}en_{zeggenschap over}de

produk-tiemiddelen heeft op zich dus geen invloed op de relatieve _{omvang van} beidesectoren.

De produktie van de collectieve sector _komt,evenals de _{produktie van de}

marktsector, uiteindelijkten goede aandeindividuele_{burgers. Over}de verde-ling van deze baten is echter nog niet zoveel bekend.13 Een oppervlakkige

11. Voorditbegrip zie men ookhet volgendehoofdstuk.

12. Goedhart(1977)beschrijftdecollectievesector als het geheel van voorzieningen waarvoor

niet de_{prijs maar}de_heffingals_{bekostigingsmiddel wordt gebruikt (biz. 4).}

waarnemingleert evenweldat_{sommige van}dezebatenzeer_ongelijkverdeeld zijn.Ditaspect kan danookzekernietwordenvergeten bij hetverkrijgen van een totaalbeeld vande_{inkomensverdeling.}

Bijde_{produktie in}decollectievesectorwordt_gebruikgemaakt van goederen en dienstendieafkomstig zijn uitdemarktsector.14Daartoe vinden produk-tieeninkomensvorming plaats inde marktsector, maar omdeze

markttrans-actiesmogelijk te maken,iseerst eenoverheveling van koopkracht naar de

collectieve sector_nodig.

Naast de _{inkomensverdeling en} de _{produktie van} de collectieve sector moeten dus ook deze _{marktbestedingen door} de collectieve sector via het overheidsbudgetworden gefinancierd.

Om allecollectieve uitgaven te financieren, is eenheel stelsel van _heffingen ontwikkeld. Ineeneconomischontwikkeld land meteen_belangrijke

markt-sector zijnde_{heffingen voor}het_grootstedeel_{gerelateerd aan}

markttransac-ties.Dezewordenimmersgeregistreerden geven eenaanknopingspunt om tot

een _{'eerlijke' lastenverdeling}tekomen.

Naarmate van de _opbrengst uit markttransacties een _{groter deel moet}

worden_{afgestaan aan deoverheid, groeit}deneiging omdezetransacties niet officieel te registreren. De mogelijkheden hiertoe zijn in sommige sectoren aanzienlijk. Demarktsector kan daarom nogworden onderverdeeld in een legaal eneenillegaal decl. Legale transactiesworden officieelgeregistreerd en dienenalsgrondslag voordeheffingvan collectieve lasten.Illegaletransacties worden gefinancierd in het kader vanhet 'zwarte' geldcircuit. Een relatieve toename vanditzwartecircuitheefttenminste tweebelangrijke gevolgen. In

deeerste_{plants neemt delastendruk op delegale}transactiesextra toe,

waar-door weereenextrastimulans ontstaat voordeillegalemarkt. Opdeze_wijze

heeftdit_verschijnselde_{neiging zichzeifte versterken. In}de_{tweede plaats geeft} de_{officiele inkomensverdeling} steedsminderde _{werkelijkheid} weer, omdat alleen het legale inkomen hierin verwerkt is. Het zwartecircuit_bemoeilijkt

daarom een goedherverdelingsbeleid.15

De_{belangrijkste vormen}van_{produktie kunnen nu inhet volgende schema} worden samengevat.

14. _{Anderzijds maakt}de marktsectorgebruik van doorde collectieve_{sector geproduceerde}

goederenendiensten.

15. Eveneens doen zich_{problemen voor bij} de_{beoordeling van}de _{economische groei en de}

DE ROL VANDEOVERHEID 9

private niet-marktproduktie

-legaal

produktle produktle _{markt sector <}

- illegaal produktie collectieve sector

Voordeinkomens-en _{produktiestatistieken wordenalleen de legale} markt-produktie endeproduktie vandecollectieve sector gemeten.16Welkgedeelte vanhet totale inkomen ende totale produktiedit betreft, kan niet worden vastgesteld. Benadrukt moetechter worden datde _{overigecategorieen niet}

kwantitatief_{verwaarloosbaar zijn.}

Uit het_oogpunt van _{financiering van}decollectieve uitgaven is hetintussen van belang datde legale marktproduktiehaarrelatieve aandeel in detotale produktie behoudt ofzo_{mogelijk versterkt. Hiertoe is}eenintensieve bestrij-ding van hetzwartecircuit_{noodzakelijk en}moet_{uitbreiding van}de _private

niet-marktsectorzoveelmogelijk wordentegengegaan. Beide zaken zijn

ech-ter moeilijk in de hand te houden, omdat deze _{verschijnselen het logische}

gevolg zijn van de _{maatschappelijke ontwikkelingen. Verdergaande}

ar-beidstijdverkorting en meer algemeneinvoeringvan_{deeltijdarbeid zullen de}

niet-marktproduktieongetwijfeld verderstimulerenenscheppenbovendien

steedsgroteremogelijkheden voor 'zwart'werken.17 Daarstaat tegenover dat

eentoenemendaantalgehuwde vrouwen aandemarktproduktiegaat deelne-men. Hetis_{vooralsnog nietgeheelduidelijk wat}het_{effect persaldo zal zijn,} maar er

_lijkt

_weinigredentotgerustheidgezienhetzichzelfversterkende effect

van hetzwartecircuit. Welisduidelijk dat, als hetnietgelukt omderelatieve positie vande legale marktsectorte handhaven, het op den duur niet meer mogelijk zal zijnom volgensdetegenwoordigeheffingsgrondslagende collec-tieve Uitgaventefinancieren. Er zal_{dan mogelijk weer voor een}deel

terugge-vallen moeten _{worden op heffingsgrondslagen, die} men thans _nog vindt in

economisch weinig ontwikkelde landen met een relatief_geringe marktsec-tor.18 Uitverdelingsoogpunt zou dit niet per seeenachteruitganghoeven te

betekenen, aangezienonderdeze_{omstandigheden}delegalemarkttransacties onvoldoendehouvast meer biedenwatbetreft eente_voeren

herverdelingsbe-leid.

16. In de opbelastinggegevens gebaseerdeinkomensstatistiek is eenzeerklein gedeelte van de niet-marktinkomens verwerkt.

17._{Zie bijvoorbeeld Vickerman (1980).}

1.5. ARBEIDSTIJDENVRIJE TIJD

Onder arbeidstijd verstaan wij,in_{aansluiting op wat algemeengangbaar is,} de tijddiewordtaangewendvoor produktie indemarktsector ofde

collectie-ve sector.De_{privateniet-marktproduktie wordt}daarmee geacht een vorm te

zijn van _{vrijetijdsbesteding. Treffend} wordtreeds hiermee geillustreerd dat

het onderscheid tussen arbeidstijd en vrijetijd deels een arbitrair karakter heeft. Toenemendecommercialisatieleidtertoe dat activiteiten verschuiven van vrije tijd naar arbeidstijd (bijvoorbeeld bejaardenverzorging), terwijl als gevolg van een hogeentoenemende collectievelastendruk ookeen omgekeer-de bewegingteconstaterenvalt (bijvoorbeelddedoe-het-zelfbranche).19

Andere, in de loop van de tijdin belangrijkheidtoegenomen factoren die hetonderscheidtussenarbeidstijd envrijetijdminderscherpmaken, zijn de tijddie gemoeid is met hetwoon-werkverkeer en de tijddiebuitendenormale arbeidstijd om besteed wordt aan het _{verwerven of op peil} houden van noodzakelijkeberoepskennis.

Uit het bovenstaande _{blijkt dat} het _{begrip vrije tijd mede} een _bepaald

tijdsbeslagomvat datopdirecte ofindirecte wijze voor produktieve

doelein-denwordt _aangewend.

In de economische theorie wordt de keuze tussen arbeidstijd en vrije tijd

traditioneel_geanalyseerdvanuithet_{oogpunt van}hetindividu, dat voor

zich-zelfeenoptimale combinatievaninkomenen_vrijetijdkiest(deaanbodfunctie vanarbeid).20Uitgangspunt daarbij is dat vrijetijdsbestedinggeen inkomens-verwervende functieheeft. Dezetraditionele benadering roepttweearlei kri-tiek op.

In de eerste plaats_wordt,zoalswe gezienhebben,vrijetijdgedeeltelijk wel voor produktieve doeleindenaangewend. De behoefte aanvrije tijd zal daar-om toenemenindien hetmetniet-marktactiviteitentebehalenvoordeelgroter is dan het opdearbeidsmarktteverkrijgen nettoloon.Eendergelijke situatie

kan met _{name ontstaan bij een hoge collectieve}lastendruk.

In de tweede plaats heefthetindividu inonze samenlevingweinig

mogelijk-heden de arbeidstijd zelf vast te stellen. Beslissingen op dit gebied worden

veelalcollectiefgenomen inonderhandelingen overdearbeidsvoorwaarden. Individueel afwijkende arbeidstijden worden inde_praktijkslechts_bij

uitzon-deringgerealiseerd.

19.Hetlaatste kan. ten gevolge vaneenminder optimale allocatie.metbelangrijke

welvaartsver-liezen gepaard gaan.Zie Boskin(1975).

DE ECONOMISCHE ORDE 11

Vrijetijdsbesteding gaat vooreen_grootdeel_{gepaard met besteding van geld.}

Ditgeldt zowelvoor produktieve vrijetijdsbesteding, waarbij materiifleinputs worden gebruikt, als voor allerlei consumptieve activiteiten,zoalsverkeer en recreatie. Voordefinanciering van aldeze_{vrijetijdsuitgaven is}een

geldinko-menuit_{marktactiviteiten onontbeerlijk,}hetgeeneenextra_{dimensie geeft aan}

dekeuze tusseninkomenenvrije tijd.Ditlaatstgenoemdeaspect is er mede de

oorzaak van dat veranderingen in de _{contractuele arbeidstijd} slechts zeer geleidelijktotstandkomen. Hetisevenwel_{sterk afhankelijk}van_persoonlijke factoren_{in welke mate besteding vanvrijetijdgepaard gaat met besteding van} geld. Personen dieeenrelatieflageprioriteittoekennen aande beschikbaar-heid van geld enhun vrijetijddoorbrengen opeen_{wijze dieweinig uitgaven}

vergt,21 zullen doorgaanshun arbeidstijd proberenterugtebrengen ten koste vaneeninkomensachteruitgang.Aangezien hethier waarschijnlijkeenkleine minderheidbetreft,22 zal de wens vandezegroep nietincollectieve beslissings-processen tot zijn recht komen. Het lijkt daarom gewenst de individuele keuzemogelijkhedenten aanzien vande_arbeidstijdte_vergroten.Eentendens in deze richting isoverigens thans reeds waar tenemen. Resumerend volgt thans nogeenoverzicht vanonzeinterpretatie vandebegrippenarbeidstijd en vrije tijd.

1 arbeidstijd (produktie_{collectieve sector )}in marktsector of

tijdsbesteding < produktief Cprivate niet-marktproduktie ) v rile tijd< iaanmerkelijk beslag

consumptief < P produktlefaktoren

\

_{weinig of geen beslag}

op produktiefaktoren

1.6. DE ECONOMISCHE ORDE

Inhet_{voorgaande zijn enkele beschouwingen}gewijd aan _{verschijnselen die}

betrekkinghebben opde_{maatschappelijke ordening van}de_{produktie en de}

verdeling vandevruchten daarvan.Wekunnen er nietomheen die beschou-wingen te_{plaatsen in het} kader vanhet_{ruime begrip}economische orde.

21. Dit kan zowel _betrekking hebben _{op persoonlijke behoeftenbevrediging (consumptieve}

activiteiten) als op dienstverleningaanderden_{(produktieve activiteiten).}

22. De aanleiding tot deze veronderstelling isde uitkomst van een door het CBSgehouden

Onder de economische orde van een land verstaan we het geheel van instituties, dieheteconomisch leven bepalen.23Dathierbij zeerveelfacetten aanwezigzijn,hoeftgeenbetoog.24Vaak wordt dan ook indeliteratuur een globaleindeling gemaakt van economische stelsels,waarbij enkele_primaire kenmerken beslissend zijn.25

Aangezien we hier niet uitgebreid op het_{vraagstuk van} de economische orde kunneningaan,beperken we ons tothet noemen vanenkele belangrijke aspecten vande_{economische orde, die}eenraakvlak vinden indezestudie. a. De ordening vande_produktie

In paragraaf 1.4. kwam reeds ter sprake dat een indeling gemaakt kan worden in _{legale marktproduktie, illegale marktproduktie, private} niet-marktproduktie en_{produktie van} decollectieve sector. De relatieve om-vang vandeze_categorieenis_{ongetwij feld Wn van}de meest fundamentele aspecten vandeeconomische orde.De structuur vande_{voortbrenging is}

immers_{in belangrijke}mate_{bepalend voor}alle economischeinstituties.26

b. Derelatieveomvang vandecollectievesector

Ineeneconomie diein_belangrijkemate_{gebaseerd isopmarktproduktie, is}

een_{belangrijk kenmerk}welke_omvangde_{marktproduktie}heeftin verhou-ding totdetotale uitgaven vandecollectieve sector.

Enerzijds isde _{marktsector voor zijn functioneren afhankelijk van de}

aardenomvang vandecollectieveuitgaven,27anderzijds moetde collec-tieve sector grotendeelsvanuitde_{marktsector worden gefinancierd.}

Derelatieveomvang vandecollectievesectorbepaalt tevenseenander belangrijk kenmerk vande_{economische orde,namelijk de mate van}

vrij-heid voor het individu om het _primair verdiende inkomen naar _eigen inzichttebesteden. Die vrijheid wordt beperkt doordat consumptie

deels I plaatsvindtopbasis_{van collectieve besluitvorming}endoordat solidariteit jegens medeburgerswordtafgedwongen.

c. De besluitvormingsstructuur

Een _{belangrijk aspect van} de _{economische orde is, waar} de

beslissings-macht ligt bij deeconomische _{besluitvorming. In} het _{bijzonder zijn van} belangdebeslissingen ten aanzien vanproduktie,consumptie,

inkomens-23.Vrijeinterpretatie vaneendefinitievan Grossman (1967), blz. 3.

24.Voor Nederland wordteenoverzicht vaneconomischeinstitutiesgegevendoor Andriessen, Miedema,Oort,Ridder (1978).

25. Behalve hethiervoor genoemde boekvan_{Grossman kunnen bijvoorbeeldgenoemd}worden Halm (1968)en_{Hartog (1968).}

26. Daarnaast isde_{produktiestructuurin belangrijkemate bepalend}voorsociale enculturele structurenen_{gedeeltelijk ook}voormoreleen_{religieuze opvattingen.}

DE ECONOMISCHE ORDE 13

verdelingenarbeidsvoorwaarden, waaronderde_arbeidstijd.

Globaal kunnen vier besluitvormingscentra worden onderscheiden: in-dividuen, bedrijven, overheiden_{belangengroepen.Aanvankelijk} heeft de economische wetenschapvooralaandacht besteed aande_{eerste twee}

groe-pen, hetgeenvooraltotuiting kwam inbeschouwingen over het consumen-ten- en producentengedrag. Geleidelijk zijn evenwel de relaties tussen bedrijfsleven, overheiden_{belangengroepen} steeds _{belangrijkergeworden}

voor het tot stand komen _{van economische beslissingen.} Het individu wordtdaardoor steedsmeer_afhankelijk van _collectieve besluitvormings-processen.Bij democratisch ingerichteorganisaties bestaatweliswaar voor

een ieder de_{mogelijkheid invloed uit}te_{oefenen op in}tenemen_standpunten

en tenemen beslissingen, maarhetresultaat daarvan leidtzelden tot

alge-mene tevredenheid.

Uithet_{voorgaande mag niet}deconclusie_{worden getrokken dat}

indivi-dueel gedrag, economisch gezien, vanminderbelanggewordenis.Ondanks toegenomen collectieve besluitvorming heeft het individu _nog steeds een

belangrijkebeslissingsmacht. Het kan zichimmers opverschillende manie-renaanautoritair_opgelegderegelsofdemocratischgenomen beslissingen onttrekken, danweldaarover onvredekenbaar_{maken. Men kan daarbij} denken aan _{verandering van werk,} het uittreden uit een _{belangengroep,}

emigratie of aaneenvluohtin_illegale activiteitenof_{desnoods het plegen}

van sabotage.

De centrale rol die wij aanafzonderlijkepersonentoekennen, komt tot uiting inhet onderstaande schema van devier_genoemde

Tussendebesluitvormingscentravindtvoortdurendwederzijdse beinvloe-dingplaats,terwijl dezerelaties ook onderlingweervervlochten zijn. Een extracomplicerende factor is het feit dat bij bedrijven, overheiden belan-gengroepen de doelstellingen van deze _{organen vermengd} worden met doelstellingen van personen aan wie beslissingsbevoegdhedenzijn

gedele-geerd. Deuiteindelijkebeslissingenkomen dan ook op een nietaltijd even doorzichtige wijze tot stand. Dit geldt mede voor beslissingen die van invloed zijn opde_omvangen_{samenstelling van}de_{produktie in}de markt-sector, opdeomvang vandecollectieve sector en op hetaantalarbeidsuren.

Inhet laatstehoofdstuk zullenwe_{daarom nogmaals op}de _problematiek

2.

Enkele

structurele

_{ontwikkelingen in}

de

Nederlandse

economie

2.1. INLEIDINC;

Depotentidleeconomischegroeidievoortkomt uitde_{bevolkingsgroei en de}

technische ontwikkelingkan worden aangewend voor produktiegroei in de marktsector, voor produktiegroei in de collectieve sector of voor diverse vormen van arbeidstijdverkorting. Onder dit laatste verstaan we mede een relatieve toename van het_{aantal niet-werkenden,dat afhankelijk is van} inko-mensoverdrachten viadecollectievesector. 1

Indithoofdstuk zullenwe_beknoptweergeven hoede_{produktiegroei in de}

marktsector en de collectieve sector, benevens de _{arbeidstijd en} het aantal uitkeringstrekkers, zich hebben ontwikkeld in de jaren zeventig.2 Deze

beschrijving is van belangomdat inlaterehoofdstukkendestructurele econo-mische _{gevolgen van} de _{aanwending van} het _{groeipotentieel aan de orde} komen. Daarmeewordthet _mogelijkde_{feitelijke ontwikkelingen in}de_jaren

zeventigte_{plaatsen in het door}ons_geschetstetheoretischekader. Met name zal blijken datdejarenzeventigin belangrijkemate werdengekenmerkt door,

veetalonbedoelde,groeivertragende ontwikkelingen,zoals dieinhoofdstuk 6

en vooral in hoofdstuk7 wordenbeschreven.

2.2. DE PRODUKTIEGROEI IN DE MARKTSECTOR EN DE COLLECTIEVESECTOR

Het blijkt nietgoedmogelijk om uitdebeschikbare statistiekendewaarde van

denationale produktieexactteverdelen overdemarktsectorenerzijds en de collectieve sector anderzijds. De_{problemen hierbij doen zich met name voor} als het gaat om hetuitsplitsenvanproduktiesectoren, die niet totdeoverheid worden gerekend, maar die welgeheelofgedeeltelijk viahetoverheidsbudget worden gefinancierd. In de Standaard Bedrijfsindeling (SBI 1974) van het Centraal Bureau voordeStatistiek vindt mendezesectorenonderdehoofden

1.Dezespecifieke vormvanarbeidstijdverkorting komt aan de orde in hoofdstuk 7.

'Gezondheidszorg en veterinaire diensten', 'Cultuur, sport en recreatie' en 'Overige dienstverlening'.3

Een gedeelte van deze drie sectoren wordt in een in 1978 verschenen

SER-advies4 aangeduid alsdesemi-collectieve sector.DeWetenschappelijke Raad voorhet Regeringsbeleid_(WRR)hanteerthetbegrip'quartairesector',hetgeen ongeveer overeenkomt metde overheidssector ende semi-collectieve sector gezamenlijk.5 Het door ons gehanteerdebegripcollectieve sectorstemt

hier-mee overeen. Centraal staat immers in _{bovengenoemde benaderingen de} wijzewaaropdeproduktiewordt gefinancierd. Ineengezamenlijke studie van hetCentraalPlanbureau (cpB) en het SociaalenCultureelPlanbureau (scp)6 wordt, mede uit praktische overwegingen, de _{quartaire sector afgebakend}

naar de aard vandevoortgebrachtediensten_{('welzijnsgerichte'diensten) en} niet naarde_{wijze van financiering. Met} deze _benaderingwordtzoveel mo-gelijk aansluiting verkregen bij de bestaande statistieken, die immers geen indelingvaneconomische_{activiteiten naar financieringswijze}geven.

Bij gebrek aangegevensomtrentdeexacteomvang vande_{produktie van de}

collectieve sector zal in het volgendeworden_{uitgegaan van}een_{benadering die}

in belangrijkemate aansluit bij het door het CPB en scp _gehanteerdebegrip quartaire sector.7

Concreet gesteld, beschouwen wij als indicatie voor de omvang van de collectieve sector en de _ontwikkeling daarin de _volgende

sectoren:overheid,medischedienstenen_{overigequartaire}diensten. De

laat-ste_groepomvat onder andere cultuur,sport enrecreatie,maatschappelijke dienstverleningen_{researchinstellingen.}

Tabel_{2.1. geeft een}overzicht vande_{produktiewaarde in}dezesector voor dejaren 1969 tot en met 1978. Omdereele_{ontwikkelingzichtbaar}temaken, is ookde waardein_{constante prijzenopgenomen.}

3. Men ziehet laatste_{Aanhangsel in}deNationale Rekeningen.

4. 'Advies over omvangengroei vandecollectievesector', SER 1978 no. 11.

5. 'Maken wij er werk van', 1977 no. 13.

6. 'De kwartairesector_{in cijfers,}1975',Project personeelsvoorzieningquartairesector.Bulletin no. 1, april 1979.

7. Een verschil is dat wij hetopenbaar vervoer nietmeenemen, waar het CPBen scp dit mede tot de

DE PRODUKTIEGROEI INDEMARKTSECTOR ENDECOLLECTIEVESECTOR 17

Tabel 2.1.De produktiewaarde vande_{collectieve sector in mld. gld. (bruto}toegevoegde waarde

marktprijzen)

jaar overheid medische overige totaal

diensten _quartaire

diensten

lopende prijzen lopende prijzen lopende prijzen lopende prijzen

prijzen 1969 prijzen 1969 _prijzen 1969 _{prijzen 1969}

1969 12.7 12.7 3.5 3.5 2.3 2.3 18.6 18.6 1970 14.3 13.0 4.1 3.7 2.7 2.4 21.1 19.1 1971 16.7 13.5 5.2 4.0 3.2 2.5 25.1 20.0 1972 19.3 13.8 64 4.2 3.8 2.6 29.4 20.6 1973 22.0 13.9 7.6 4.4 4.6 2.7 34.2 21.0 1974 25.9 14.2 9.2 4.6 5.4 2.8 40.5 21.7 1975 30.2 14.9 11.0 5.0 6.5 2.9 47.7 22.8 1976 34.2 15.3 12.6 5.2 7.3 2.9 54.1 23.4 1977 37.6 15.8 14.1 5.4 8.0 3.0 59.7 24.2 1978 40.8 15.9 15.9 5.6 8.9 3.0 65.5 24.6

Vervolgenswordtintabel 2.2.deproduktie vandecollectieve sector gecon-fronteerd met de _{produktie van} de _marktsector, die samen het nationaal produktvormen.

Tabel 2.2.De_{samenstelling van}hetnationaalprodukt in mld. gld.

jaar collectieve nnarktsector nationaal aandeel

sector _produkt collectieve

sector

lopende prijzen lopende prijzen lopende prijzen 2als 3 als

prijzen 1969 _prijzen 1969 prijzen 1969 _{% van 6 % van 7}

De cij fersuitbeidetabellenkunnen nog eenskortwordensamengevat door de gemiddeldejaarlijksegroeipercentages vandeverschillende_{grootheden weer} te geven overdeperiode 1969-1978.

lopende constante

prijzen prijzen

nationaal produkt

12,0 3,6

marktsector 11,3 3,7

collectievesector,waarvan 15,0 3,2

- _{overheid 13,8 2,5}

- _{medischediensten 18,3 5,4}

-overigequartairediensten 16,2 3,0

Debelangrijksteconclusies die uitbovenstaande cijferskunnen worden ge-trokken, zijn:

• In constante_{prijzengemeten, is het aandeel van}decollectieve sector_vrijwel constant gebleven.

• In

_{lopende prijzen is} het aandeel van de collectieve sector voortdurend

gestegen, hetgeen betekent dat uit dien hoofde een stijgende collectieve

lastendruk noodzakelijk was.

• Binnendecollectieve sector isdesector medische dienstenveruitdesnelste groeier.

Behalve aande_{produktie kan}derelatievebetekenis vandemarktsector en de collectieve sectorook worden afgemeten aandewerkgelegenheid. Een over-zicht vande_{werkgelegenheidsontwikkeling in}debetreffende sectoren vindt

menin tabel 2.3.

Daaruit blijkt dat hetaandeel van de collectieve sector in de

werkgelegen-heid toeneemt, evenals het aandeel inde_{nominale produktiewaarde. Door de}

lage produktiviteitsontwikkeling in deze sector_blijft het aandeel in dereele

produktie evenwel constant. Er doet zich dus het volgendedilemma voor. Ofwel een _{constant blijvend aandeel van} de collectieve sector in de reele

DE VOLUMEGROEI INDESOCIALEZEKERHEID 19

Tabel 2.3.Arbeidsvolumeincollectievesectorenmarktsector ( x1000_manjaren)

jaar collectievesector markt- werk- _{beroeps- 5 als}

sector lozen bevol- % van 8 over- medischeoverige totaal _king

heid diensten _quartaire diensten

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1969 558 176 151 885 3756 62 4703 18,8 1970 567 185 161 913 3783 55 4751 19,2 1971 584 199 174 957 3767 69 4793 20,0 1972 601 210 184 995 3688 115 4798 20,7 1973 607 218 196 1021 3664 117 4802 21,3 1974 617 229 205 1051 3636 143 4830 21,8 1975 630 239 212 1081 3575 206 4862 22,2 1976 650 248 218 1116 3530 224 4870 22,9 1977 668 254 224 1146 3512 218 4876 23,5 1978 680 258 228 1166 3497 221 4884 23,9

Het principe van eendergeljke verband tussen twee sectoren met een on-gelijkeproduktiviteitsontwikkelingisvooralbekend_{geworden door een} pu-blikatievan Baumol,8 endooranderenempirischonderzocht.9

In grafiek 2.1. isde_{samenstelling van}de_{beroepsbevolking nog eens}

weer-gegeven voorde_{jaren 1969 en 1978.}

2.3. DE VOLUMEGROEI INDESOCIALE ZEKERHEID

De sociale verzekeringen kunnen globaal worden ingedeeld in drie

catego-rieEn, teweten:

- de

door demografische factoren bepaalde verzekeringen (AOW, AWW en AKW)

- de_{verzekeringen tegeninkomstendervingten gevolge van ziekte o}f

arbeids-ongeschiktheiden_{werkloosheid (AAW, WAO, ZW, WW)}

- de_{verzekeringen tegen ziektekosten (ZFW,}AWBZ, IZA/IZR).

8. Baumol (1967).

100 - - - - - - -

-·Frrm---2ssii

8060 40 20 -0 1969 1978 marktsector collectieve sector werklozen

Gra»k2.1._{Samenstelling van}deNederlandse beroepsbevolking

In deSocialeMeerjarenramingen198010 is eenoverzichtopgenomen van de gemiddeldevolumemutaties per jaar voorde_{periode 1969-1978.}Wij nemen dat overzicht hier volledig over intabel 2.4.

DE VOLUMEGROEI IN DE SOCIALEZEKERHEID 21

Tabel 2.4._{Gemiddelde procentuele volumemutatie per jaar,}perverzekering1969-1978

Aow 2,0 Aww 1,0 AKW - 0,9 KWL* -0,5 AAW 2,0 WAO 11,1 WW 2,2 zw 4,5 ZFW-verpl. 4,0 7.Fw-bej. 9.5 zfw-vrijw. 2,4 AWBZ 11,2 IZA/IZR 7,9 Gewogengemiddelde 4,3

* De Kinderbijslagwet Loontrekkenden isthans opgeheven maar was nog wel vankracht

gedurende de geheleperiode 1969-1978.

Bezien_wijeerst dedemografischbepaalde verzekeringen, danblijkt de volu-megroei hier slechts in geringe mate uit te gaan boven de groei van de

beroepsbevolking(0,4%),zodatdehieruitvoortvloeiende lastendrukstijging van weinig betekenis is _{geweest. Enigszins anders ligt het met de op de} marktsector rustende lastendruk. In deze sector is het arbeidsvolume met gemiddeld 0,8% afgenomen,zodatdedemografischbepaalde verzekeringen

Tabel 2.5.Aantal uitkeringsdagen vooreen_{aantal verzekeringen 1969-1978 (x l mln.)*} AA W WAO ZW WW 1969 55,2 40,8 7,9 1970 56,9 45,5 8,1 1971 61,1 46,2 9,6 1972 _{66,5 48,7} 15,5 1973 73,1 51,6 12,5 1974 80,4 55,6 15,9 1975 89,1 56,9 23,1 1976 103,3 58,2 18,9 1977 137,9 59,0 15,6 1978 151,7 62,0 14,3

* Bron:_{Jaarverslag SocialeVerzekeringsraad}1978.

---Het is ook indeze_{categorie verzekeringen dat men}kan_{spreken van}verkapte vormenvan_{arbeidstijdverkorting. Hoewel exacte cijfersontbreken,}bestaat algemeen de indruk dat via deze wetten mensen zijn vrijgesteld van het verrichten van arbeid, terwijl zij daartoe welgeheel ofgedeeltelijk in staat zouden zijn. Dezevrijstelling kan hun van gemeenschapswegeverstrekt zijn (AAW»AO), dan wel doordebetreffende personenaanzichzelf zijntoegekend

(ZW).

Als wij tenslotte de blik richten opdederde categorie verzekeringen, dan valt ook hier eenzeersterkegroei op.Ditspoort volledig metde_constatering

uitde _{vorige paragraaf dat} de sector medische diensten qua produktie een

snelle_{groei heeft doorgemaakt.}Beidezaken zijn min of meerdekanten van

tanendezelfdemedaille.

2.4. ONTWIKKELINGENMETBETREKKING TOTDEARBEIDSTIJD

Inhet eerstehoofdstuk kwamenreeds_{enigebeschouwingen aan de orde over}

het_{begrip arbeidstijd, waaruit onder}andere bleekdat arbeidstijden_{vrije tijd}

niet_{altijdscherp zijn af}tebakenen. Hetis_{voornamelijk de inc.a.0.'s}

vastge-legdearbeidstijd die hetgemakkelijkst valt waartenemen. Thans geven we

een overzicht van de_{ontwikkeling van}deze_{officiale contractuele arbeidstijd}

ONTWIKKELINGEN MET BETREKK ING TOT DE ARBEIDSTIJD 23

periode 1969-1978 is de _{arbeidsduur per} week evenwel verder verkort. Be-droeg deze in 1969 nog 43,8 uur, in 1978 washij teruggelopen tot 40 uur.

Naast de _{vermindering van} het _{aantal arbeidsuren per week is ook de}

toename van het aantal _{vakantiedagen van betekenis geweest, zij het in} mindere mate. Beide factoren zijn samengevat in tabel 2.6.

Tabel 2.6.Ontwikkeling vandearbeidstijd1969-1978

percentagearbeidstijdverkorting

ten gevolge van ten gevolge van totaal

korterewerkweek meer_vrijedagen

1969 0,9 0,3 1,2 1970 1,9 0,4 2,3 1971 0,9 0,4 1,3 1972 0,5 0,4 0,9 1973 0,9 0,4 1,3 1974 2,1 0,2 2,3 1975 2,2 0,1 2,2 1976 0,5 0 0,5 1977 0 0 0 1978 0 0,4 0,4 gemiddeld 1,0 0,3 1,3

Gemiddeld bedroegdecontractuele_{arbeidstijdverkorting over}deze periode 1,3

procent perjaar. Globaalmag worden verondersteld datde _{produktiegroei}

hierdoor ongeveer l procentperjaarlageris_{geweestdan zonder} arbeidstijd-verkortinghet geval zouzijngeweest. Erisdaarbijgeen rekeninggehouden met het feit datde_{werkelijke arbeidstijdafwijkt van}decontractuele. Edn van

de belangrijkste oorzaken daarvan is _ongetwijfeld het ziekteverzuim. De toenamedaarvan kwam inde vorigeparagraafreedstotuiting inderelatief sterke_{stijging van} het_{aantal uitkeringsdageningevolge}de_{Ziektewet (zw).}

Andere _{factoren zijn} het aanhouden vaneen interne arbeidsreserve door bedrijven inslappetijden,hetverrichtenvanoverwerk en niette_{vergeten het}

feit datde_{arbeidstijd van}zel_{fstandigen niet aan overeenkomsten}is_gebonden.

Wijzijnevenwel vanmening datdeze_{laatstgenoemde}factorenhethierboven

geschetstebeeld nietin belangrijkemateaantasten. Metnamegeldt dat voor

Private sector, marktsector en

collectieve sector

3.1. INLEIDING

Indit hoofdstuk gaan wenader in op desamenhang die bestaat tussen de privatesector,demarktsector endecollectieve sector.In_paragraaf3.2.wordt daartoeeenschemaontworpen,waarbijtevens eenaantalvereenvoudigende veronderstellingen aan de ordekomt.Bespreking van het schema leidt tot een afzonderlijke beschouwing overde_{zogenoemdedraagvlakgedachte in}

para-graaf 3.3. De inhoud van het schema wordt _{vervolgens in paragraaf 3.4.}

weergegeven ineenrekeningenstelsel dat we ook inde_volgendehoofdstukken zullengebruiken.

De paragrafen 3.5. en3.6._{behandelen respectievelijk hetbegrip collectieve}

lastendruk ende_{vraag ofer grenzen zijn aan}de_{stijging van deze druk.}

3.2.EENSCHEMATISCHOVERZICHT

In hoofdstuk 1werd reedseenaanzet_gegeventot_{verklaring van}de_begrippen

privatesector,marktsectorencollectieve sector. Thanskomenwe-hier nader opterug,waarbijevenwel_tegelijkeenaantal_beperkingenwordtingevoerd.

De beperkingenhouden in dat activiteiten,dieonderhet_huidigestelsel van collectieve heffingen geenbijdrageleveren aandefinanciering vande collec-tieve sector,worden_genegeerd.Het betreftde_particuliere

niet-marktproduk-tiel en de illegale, dat

wil

zeggen voordefiscus

of

bedrijfsvereniging verzwe-gen, marktproduktie.

Dit

houdt in dat inhet_{vervolg onder}het_begrip markt-produktiemoetwordenverstaan het legaledeeldaarvan.

De_privatesectorkan worden onderverdeeld intwee groepen huishoudin-gen: bedrijvenengezinnen. Bijdegroepgezinnen onderscheidenwe werken-den inde_{marktsector, werkenden in}decollectieve sectoren

uitkeringstrek-1. In enkeleuitzonderingsgevallen beschouwtde fiscusniet-marktactiviteitenals waren het w61

marktactiviteiten, bijvoorbeeldeigengebruikbij landbouwersenmiddenstanders enhet

EENSCHEMATISCHOVERZICHT 25

kers. Debelangrijkste geldstromentussendezegroepenonderlingen tussen de private endecollectieve sectorworden_weergegeveninschema 3.1.

netto indirekte r belastingen bedrijven winstbelasting _r - C produktle marktsector) bestedingen collectieve - _{sector bij bedrijven}

werkenden i n de belastingen en _. marktsector premies belastingen en _./ werkenden in de premies collectieve sector arbeidsinkomen belastingen en _. premies uitkeringstrekkers * bruto overdrachten

private sector collectieve sector

Schema 3.1.

Hoeweldit_{schema nog}een_{sterk gestileerd beeld van}de_{werkelijkheidis, geeft}

het niettemineen_{redelijk inzicht in}de_samenhangtussen de_{privatesector, de}

marktsector en de collectieve sector. Enige toelichting is daarbij evenwel gewenst.

bedrijven volledig worden doorberekend inde_{prijzen van}hun eindproduk-ten, zodatze_desgewenstook kunnen wordentoegerekend aande verschillen-de afnemerscategoriedn.

De post nettobelastingenenpremies van werkenden indemarktsector en in

decollectieve sector is het saldo van betaalde belastingenen_{premiesenerzijds}

en_{ontvangeninkomensoverdrachten anderzijds. Inkomensoverdrachten aan} werkenden bestaan onder andere _{uit huursubsidies, kinderbijslag en een} aantal verstrekkingen inzakedeziektekostenverzekering. Verder wordt er in het schema van uitgegaan dat alle belasting- en _{premiebetalingen door de}

werkendenzelf_{gedaanworden. De geldstromen naar}dewerkendenomvatten

dus detotale arbeidskosten.

Als we in het schemade_{positiebekijken van}dewerkenden indecollectieve sector ende_{uitkeringstrekkers, dan valt direct op dat}deze_groepenweliswaar belastingen en premies betalen, maar dat ze dit paskunnen doen nadat ze

eerst een inkomen via de collectieve sector hebben _{ontvangen. Het is dus}

mogelijk om hier te denken in termen van saldo-grootheden. Er zijn dan saldo-geldstromen vandecollectieve sector naardeze_{beide groepen.}De_enige manier om deze saldo-geldstromen te financieren, is door heffingen op de bedrijven en opde werkenden inde marktsector. Omdeze reden wordt de marktsector wel_{aangeduid als} het (financiale) draagvlak vandecollectieve sector.

Op de draagvlakgedachte zal in de _{volgende paragraaf} nader worden ingegaan. Eerst noemenwethans nogeenaantal beperkingen van het door

ons _opgestelde schema. In de eerste plaats wordt geabstraheerd van het bestaan vaneen_buitenland,met anderewoorden:we_analysereneen_gesloten

economie. Inde_{tweede plaats houden wegeen}rekeningmetfinanciele mark-ten.Erwordtderhalvegeenaandachtbesteedaan vermogenstransacties en de geldscheppendefunctie vanhetbankwezen. Indederde plaatsworden

inko-mensuit_{vermogen genegeerd,} buitende_{beloning van} de factorkapitaal in bedrijven. De laatste wordt verondersteld geheel terbeschikkingte blijven vande_bedrijven. Dit vereistwellicht _{enigetoelichting.} Aangenomen wordt datdekapitaalbeloningprecies toereikend is omdenoodzakelijke groei van

de kapitaalgoederenvoorraad te financieren. Uitgekeerde

DE DRAAGVLAKGEDACHTE 27

3.3. DE DRAAGVLAKGEDACHTE

Het begrip draagvlak is in de _jaren zeventig meermalen gebruikt met de bedoeling inzicht te verschaffen in de verhouding tussen marktsector en collectieve sector. De belangrijkste aanzet tot het gebruik van deze term is waarschijnlijkgegeven dooreenpublikatie van de wRR in 1977.2 Daarop is voortgeborduurd dooro.a. Kessler,3 De Vries'1 en Weitenberg.5Afgezien van enige nuanceverschillenwordt inde_{genoemdepublikaties}de_{produktie in de}

marktsectorbeschouwd als het economisch_{draagvlak. Op}deze

gedachten-gangisbelangrijke kritiekgeuit door o.a. Vander Geest,6 Van den Doeli en Vermaat.8 De kern vanhunkritiek is datdeproduktie indecollectieve sector eveneens als een onderdeel van het economisch _draagvlak moet worden beschouwd. Een enigszins halfslachtige positie wordt ingenomen door de

SER.9 Hij spreekt uit dat het niet doelmatig is met het begrip draagvlak te

werken, ondermeeromdat ookdecollectieve sectorproduktief is.10

Tegelij-kertijd echter_{geeft hij} er_{blijk van dit} begrip impliciet wel in zijn analyse te hanteren,zoals_{blijkt uit}de_volgendecitaten.

'Deze netto-ontvangsten (netto-inkomens van degenen die een inkomen viadecollectieve sector ontvangen)kunnen worden geachtgeheel ten laste vandetoegevoegdewaarde vandemarktsector te zijn gebracht.,11

'De middelen voordeinkomenstrekkersten laste vandecollectieve sector dienen grotendeelste worden opgebracht dooreen steedskleiner wordende groep actieven in de marktsector, die een steeds _{groter deel van hun} reael

primaire inkomenmoeten afstaan aandecollectieve sector.,12

Uit het voorgaande blijkt reeds dat het begrip draagvlak blijkbaar geen eenduidige betekenis heeft en totverwarring aanleidinggeeft.Wellicht is dat voorKessleraanleidinggeweest om in een meer recentartikel 13hetgebruik 2. Maken wu er werkvan?Rapport nr. 13 vandeWetenschappelijke Raad voorhet Regeringsbe-leid (wRR),1977.

3, In een_{discussie op een vergadering belegd door het}Instituutvoor Onderzoekvan Overheids-uitgaven d.d.7oktober 1977en_{gememoreerd door Van}der Geest (1977).

4. De Vries (1978). 5. Weitenberg (1978). 6. Vander Geest (1977).

7. De ideeEn van Van den Doel vindt meninVermaat(1979).

8. Vermaat(1979)geefteenoverzicht vande gevoerde discussie over hetbegrip draagvlak en voegt daar zun mening aan toe.

9. SER-adviesover omvangengroei vandecollectieve sector. 1978 no. 11,22september 1978. 10. Blz. 38.

11. Blz. 18. 12. Blz. 45.