Tijdens de veldverkenningen werd er veel aardewerk uit de midden- en late bronstijd gevonden

Cover Page

The following handle holds various files of this Leiden University dissertation:

http://hdl.handle.net/1887/67133

Author: Roessingh, W.

Title: Dynamiek in beeld. Onderzoek van Westfriese nederzettingen uit de bronstijd Issue Date: 2018-12-13

6 OPGRAVINGEN IN BOVENKARSPEL

6.1 Inleiding

In de winter van 1974 startte de ROB een voor die tijd ongekend omvangrijk onderzoek ten noorden van Bovenkarspel (afb. 6.1). In totaal werd hier ruim 15 ha opgegraven, 13,6 ha tijdens de opgraving van Bovenkarspel-Het Valkje, 1,5 ha tijdens het onderzoek van Bovenkarspel-Het Monument. De opgravingen werden om verschillende redenen hier uitgevoerd. Ten eerste was de archeologische verwach- ting hier hoog. Tijdens de veldverkenningen werd er veel aardewerk uit de midden- en late bronstijd gevonden. Een tweede reden om het grootschalig onderzoek hier uit te voeren heeft te maken met de ondergrond. De vondsten bevonden zich op en langs een forse kreekrug en nog niet eerder was de relatie tussen nederzettingsterreinen uit de bronstijd en deze ruggen onderzocht (Van Regteren Altena 1976, 16; IJzereef 1981, 14). Een derde reden was praktisch van aard. De opgravingslocatie bevond zich op de kruising van vier zogenaamde ‘ruilverkavelingsblokken’, elk blok werd in één jaar ontwikkeld. De tijdsdruk was enorm, op deze locatie was het mogelijk om in meerdere jaren één aaneengesloten gebied te onderzoeken (Van Regteren Altena 1976, 16; IJzereef 1981, 14).

De opgraving is vernoemd naar de waterpartij die zich op deze kruising bevond (afb. 6.2): een wiel ontstaan door een dijkdoorbraak in de waterloop de Kadijk (Van Heeringen, Van Kregten & Roorda 2004, 26). Ongeveer 250 m ten zuiden van de opgraving van Het Valkje werd in 1976 een gebied met een omvang van ca. 60 ha aangewezen als monument.²⁰³ Hier mochten geen bodemingrepen plaatsvinden, maar desondanks moesten er nog drie bouwkavels worden ontgraven; de opgraving daarvan staat bekend als Bovenkarspel-Het Monument. Elk blok kreeg de naam van de toenmalige eigenaar: Raven, Groen en Visser. In dit hoofdstuk wordt uitgebreid stilgestaan bij de resultaten van het onderzoek van Het Valkje. De resultaten van Het Monument komen kort aan bod. Een verslag van de resultaten van dat onderzoek is gepubliceerd (Van Heeringen, Van Kregten & Roorda 2004).

Na overleg met het IPP van de Universiteit van Amsterdam werd besloten om dit terrein aan een grootschalig onderzoek te onderwerpen, onder meer omdat deze vindplaats representatief zou zijn voor zowel bewoning in de bronstijd als uit de middeleeuwen (Van Heeringen, Van Kregten & Roorda 2004, 22). De meeste aandacht zou echter uitgaan naar de sporen en vondsten uit de bronstijd. Jongere sporen werden wel opgetekend maar niet uitvoerig doorgespit op vondstmateriaal (IJzereef 1981, 14). Er zijn voor de opgraving vier onderzoeksdoelen geformuleerd (IJzereef 1981, 15):

203 Monumentnr. 1307. De locatie van Het Monument is in overleg met de ‘Plaatselijke Commissie’ en de Cultuurtechnische Dienst vastgesteld; op dezelfde kreekrug als de opgraving Het Valkje en tevens een oostelijke zijtak van deze rug (Van Regteren Alten et al. 1976, 13).

1. De ontwikkeling van het landschap en het natuurlijke milieu waarin de eerste Westfriese bewoners zich vestigde.

2. De factoren die van invloed zijn op de wijze waarop het land werd gebruikt in de opeenvolgende bewoningsfasen.

3. Materiële cultuur van de bewoners, in het bijzonder de boerderijen, materialen en gereedschappen.

4. Voedseleconomie (jacht, veeteelt, akkerbouw en visserij) en de invloed van nabijgelegen nederzettingen (uitwisseling).

6.2 Voorgeschiedenis van de opgravingen De opgravingen bij Het Valkje begonnen in 1974. Een jaar eerder had de ROB het proefonderzoek bij Andijk

uitgevoerd en al enige ervaring opgedaan in het gebied.

Voorafgaand aan de opgravingen waren al enkele bron- stijdvondsten gedaan. Ente had tijdens de bodemkar- tering in de periode 1953-1955 werden ten noorden van Bovenkarspel twee ‘oude woongronden’ gekarteerd (afb. 6.3). Ook werden toen in de buurt van Het Valkje al enkele locaties met bronstijdscherven opgetekend.

Daarna leverden de systematische veldverkenningen van de ROB een grote hoeveel bronstijdvondsten op rond Het Valkje (afb. 6.4). Er kon duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen aardewerk uit de midden- en late bronstijd. Het geringe aandeel scherven uit de mid- den-bronstijd leek te wijzen op verspreide bewoning op de kreekrug, met afstanden van enkele honderden

Geerling Geerling Geerling Geerling Geerling Geerling GeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerlingGeerling Esdoornlaan

Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan Esdoornlaan EsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaanEsdoornlaan

Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg Veilingweg VeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingwegVeilingweg Grootslagweg

Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg Grootslagweg GrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagwegGrootslagweg

0 0 5 5 4 1 0

0 0 5 4 1 0

0 5 4 4 1

000625005525000525

NN N NN N NNN N NN N NNN N NN N NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN

250m250m 250m250m250m250m250m250m250m 000000000

a b c

Afb. 6.1. De opgravingen in Bovenkarspel op de topografische kaart. Legenda: a Bovenkarspel-Het Valkje, b Bovenkarspel-Het Monument,  c topografie.

meters tussen de woonplaatsen (Van Regteren Altena 1980, 33). Er werden veel scherven uit de late bronstijd gevonden, dit materiaal is oververtegenwoordigd. Zoals later zou blijken komt dit vooral door een betere con- servering en herkenbaarheid van het aardewerk (IJzereef

& Van Regteren Altena 1991, 65).

6.3 Veldmethodiek en kwaliteit van de opgravingsdocumentatie

De meeste informatie over de veldmethodiek van de opgravingen in Bovenkarspel heb ik gevonden in de opgravingsdocumentatie. Deze bestond uit dag- rapporten, deelverslagen, spoor- en vondstenlijsten, veldtekeningen en enkele artikelen. In aanvulling op deze bronnen heb veel gehad aan gesprekken met de betrokken onderzoekers Van Regteren Altena, IJzereef en Van Haaff. IJzereef had bovendien al heel veel werk

verricht aan de technische uitwerking; ik heb daarvan dankbaar gebruik gemaakt.

Voorafgaand aan de opgravingen werd een globale planning van het onderzoek opgesteld; het idee was om tot in de zomer van 1976 te graven (Van Regteren Altena 1976, 20). Eerst zou een lange oost-west put aangelegd worden, haaks op de kreekrug en langs de Kadijk. Mochten er sporen van een nederzettingster- rein worden aangesneden, dan zou het graven worden uitgebreid in de richting van de grootste spoorconcen- tratie. Als er sporen op beide flanken van de rug voor- kwamen dan zou slechts één flank worden opgegraven.

Mocht blijken dat op de zandrug grote bronstijdverka- velingen voorkwamen, dan werden deze op de ‘Hoog- karspel-Noord’ wijze onderzocht. Deze werkwijze was door Bakker en Brandt in Hoogkarspel-Watertoren (paragraaf 4.3.3) toegepast: het volgen van de brons- tijdgreppels in smalle sleuven. In de eerste werkputten

Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond Sloot Nieuwe Sloot

Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot

Nieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe Sloot Wijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd Sloot Het Valkje

Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet Valkje Kadijk

Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk KadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijk

NN N NN N NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN

100m100m 100m100m100m100m100m100m100m 000000000

a

Afb. 6.2. De opgravingen in  Bovenkarspel op de topografische  kaart uit de eerste helft van de  19^e eeuw. Legenda: a omtrek  opgravingen.

Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond Sloot Hardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond SlootHardegrond Sloot Nieuwe Sloot

Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot Nieuwe Sloot

Nieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe SlootNieuwe Sloot Wijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd SlootWijd Sloot Het Valkje

Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het Valkje Het ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet ValkjeHet Valkje Kadijk

Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk Kadijk KadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijkKadijk

NN N NN N NNN N NN N NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN

100m100m 100m100m100m100m100m100m100m 000000000

a

van Het Valkje werden meteen al bijzonder veel bron- stijdsporen aangetroffen, waarop men de oorspronke- lijke strategie en planning snel moest aanpassen. Uit- eindelijk werd in vijf jaar tijd een groot aaneengesloten terrein onderzocht (afb. 6.5).²⁰⁴

Het veldwerk werd uitgevoerd door medewerkers van de ROB.²⁰⁵ De wetenschappelijke leiding van de op- gravingen was in handen van J. F. van Regteren-Altena, daarbij geassisteerd door J. Buurman en G.F. IJzereef. De dagelijkse leiding in het veld berustte bij A. Buisman, C.

van Duyn, G. van Haaff, H. ter Schegget, P.G. Alders, M.J.A. de Haan en J.W. Noordam.

De veldmethodiek is vooral in overleg met Van Regteren Altena, Buurman, Brandt en Van Duyn bepaald. Voorafgaand aan de opgraving werden afspraken gemaakt over de documentatie van sporen en vondsten. Al snel werd echter duidelijk dat er met deze afspraken flexibel moest worden omgegaan: er was erg

204 Het onderzoek in 1977 was vooral gericht op drie toekomstige bouwkavels van Het Monument ten zuiden van Het Valkje.

205 In het voorwoord van het proefschrift van IJzereef worden alle personen genoemd die bij het project betrokken waren (Van Regteren Altena 1981, 10-12).

veel tijdsdruk door de ruilverkaveling. Die druk was aan het eind van de eerste campagne merkbaar bij het veldteam, op veldtekeningen komen bijvoorbeeld de volgende citaten voor:

“Afwerking moest haastig gebeuren. Wij deden ons best!!”

(put 40)

“Geen tijd meer gehad om dit vlak te waterpassen! Werd onder het afwerken dichtgegooid.” (put 45)

“Als je een put graaft voor een ander, is hij dicht voor je het weet!” (put 46)

“Wie zich zorgen maakt over een niet afgewerkte put, kan beter grafdelver worden!” (put 46)

“Geen waterpashoogtes! Niet meer mogelijk wegens gebrek aan TIJD.” (put 47)

“Geen waterpashoogten! Tijdgebrek.” (put 48)

Ook in het jaarverslag van de ROB wordt over deze tijdsdruk geschreven (Van Regteren Altena 1976, 16):

“Er is naar gestreefd om ondanks de beperkt beschikbare tijd een zo groot mogelijk aaneengesloten areaal te onderzoeken. Het verlies in kwaliteit van de details dat daar een consequentie van is, werd bewust aanvaard.”

Bodemeenheid zandgronden zavelgronden zavel-op kleigronden ondiepe klei- op zavelgronden diepe klei- op zavelgronden kleigronden

overgangsgronden veengronden kiekklei oude woongronden opgehoogde gronden water

zeer diep humeuze gronden geen data

a

Afb. 6.3. Ligging van de  opgravingen Bovenkarspel- Het Valkje en Bovenkarspel- Monument op de bodemkaart  van Ente (1963b). Legenda: 

a opgravingen.

Bodemeenheid zandgronden zavelgronden zavel-op kleigronden ondiepe klei- op zavelgronden diepe klei- op zavelgronden kleigronden

overgangsgronden veengronden kiekklei oude woongronden opgehoogde gronden water

zeer diep humeuze gronden geen data

a

Tijdens de opgraving van Het Valkje zijn 195 werk- putten aangelegd (afb. 6.5, tabel 6.1).²⁰⁶ Gebaseerd op de ervaringen in Hoogkarspel (Van Regteren Altena 1976, 16) hadden vrijwel alle putten een oost-west oriëntatie om de huisplattegronden zoveel mogelijk in één werkput te kunnen onderzoeken. Het was bovendien op deze wijze eenvoudig om langs de lange zijden van de werkputten profielen te do- cumenteren, haaks op de kreekrug. Meer dan de helft van de putten (60%) is in één sporenvlak onderzocht, deze bevinden

206 Er zijn bij Het Valkje in totaal 202 werkputnummers uitgedeeld (1-201 en 250). De werkputten met nummer 18, 28, 85, 88 en 89 zijn vervallen. Werkput 41, 201 en 250 zijn sleuven voor het documenteren van het profiel.

zich vooral op locaties met een lage spoordichtheid (afb. 6.6).

Ook in putten met veel recente verstoringen, zoals de strook direct ten noorden van de Kadijk, is meestal één sporenvlak aangelegd. Ongeveer een derde van de putten is in twee vlakken onderzocht. De overige putten zijn in drie vlakken onderzocht (9%), in twee putten is plaatselijk verdiept tot op een vierde of zelfs vijfde vlak.

Niet alle werkputten zijn even intensief onderzocht;

tijdsdruk en slechte weersomstandigheden zijn van grote invloed geweest op de onderzoeksintensiteit.²⁰⁷

207 Met name tijdens de tweede campagne in 1975 maakte aanhoudende regen het werk behoorlijk lastig (Van Regteren Altena 1976, 16).

a b c d

N N NN NN NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN

250m250m 250m250m250m250m250m250m250m 000000000

Afb. 6.4. In de omgeving van de latere opgravingen van Bovenkarspel werden tijdens de veldverkenningen diverse bronstijdvondsten gedaan. 

Legenda: a vondsten uit de midden-bronstijd, b vondsten uit de late bronstijd, c vondsten uit de periode midden- en late bronstijd, d omtrek  opgravingen.