De Oosterkerk, 1911 : naar een smeltkroes van levensovertuigingen

De Oosterkerk, 1911 : naar een smeltkroes van

levensovertuigingen

Citation for published version (APA):

Hooff, van, W. H. P. M. (2009). De Oosterkerk, 1911 : naar een smeltkroes van levensovertuigingen. In H. W.

Lintsen, & P. Thoben (editors), De canon van Eindhoven (blz. 101-108). Heinen.

Document status and date:

Gepubliceerd: 01/01/2009

Document Version:

Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be

important differences between the submitted version and the official published version of record. People

interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the

DOI to the publisher's website.

• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.

• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page

numbers.

Link to publication

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:

www.tue.nl/taverne

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us at:

openaccess@tue.nl

providing details and we will investigate your claim.

V ER WIJZING EN Te bezoeken:

Emmasingel Het Philips fabriekje met daarin het Centrum Kunstlicht in de Kunst en tegen de schoor steen een portretrelidf van Gerard Philips

Het Emmasingelcomplex met de Lichttoren en de Witte Dame en het Philips dorp

nStandbeeld van Anton Philips voor het station van Eindhoven

Het Radiomonument in het Stadswandelpark naar aanleiding van de eerste radioverbinding met Cost- en West-Indid in 1921

Strijp-S Literatuur:

>>A. Heerding en I. Blanken,

Geschiedenis van Philips

Electronics, delen l-IV (Zaltbommel 1980-1997)

Marcel Metze, Anton Philips 1874-1951. Ze zullen weten wie ze voor zich hebben (Amsterdam 2004) Websites: >>Centrum Kunstlicht in de Kunst www.kunstlichtkunst ni >>PERIODE 1890 1920: TURBULENTIE EN TRANSITIE >>ICOON DE OOSTERKERK, 1911

DE OOSTERKERK,

1911

NAAR EEN SMELT KROES VAN LEVENSOVERTUIGINGEN / • 1 ~ ~ ~~1 •~ ;~

tt:~~

- p ,-.- A~7”ke~-I • -

-—II

fite_mignot.&.DaBlock

II

file_Oe.Oosterkerk

L

.

file_Liclttfabrjcl< I -I Co C 0 C 0 0 0

Li

p.103

Het kerkgebouw aan de Fazantlaan Va niet echt op en aan de buitenkant is niet te zien dat dit gebedshuis een be wogen en wisselvallige geschiedenis kent. Maar hier huist, in een tijdsbe stek van minder dan een eeuw, inmid dels het derde geloof op een nj. In 1911 richtten de gereformeerden deze gebedsruimte op, hun eerste echte eigen onderkomen. De weinig talrijke protestanten in Eindhoven hadden eerder hun gezamenlijk godshuis in een kerk aan de Ten Haghestraat. Deze bescheiden ontmoetingsplaats was opgericht in 1813, na de terug gave van de Sint-Catharinakerk aan de katholieke meerderheid. Maar onder d protestants-christelijke inwoners was rond 1900 een forse rechtzinnige mm derheid ontstaan die dus flu een eigefl onderdak kneeg. Ruim een halve eeuw later vond de vergrijsde gereformeerde gemeente samen met de hervormden een flieuw, groter onderkomen en in 1969 kwam de kerk leeg te staan. De gemeente kocht hem aan en na enige jaren kreeg deze een bijzondere herbe stemming als moskee voor de groeiend groep Turkse moslims. Op hun beurt verlieten ook dezen het pand in 1989 voor een groter onderkomen. Twee jaar later vond de inkrimpende katholieke parochie ter plaatse hier haar nieuwe be stemming en werd de kerk gewijd aan de heilige Antonius van Padua. Inmiddels maken ook de oud-katholie ken gebruik van het gebouw.

VERSCHUIVENDE PAN ELEN

Deze ontwikkelingsgang van een kerk gebouw is symbolisch voor de verscheiden heid aan geloven en levensovertuigingen die natuurlijk in heel Nederland opgang

— deed, maar in Eindhoven een bijzonder

karakter droeg. Rond 1900 leek het erop da

- ~‘ een enkele geloofsrichting, die van de ka

;~ ~ tholieken, alom overheersend zou worden. Een echte monopoliepositie bereikte de katholieke kerk echter nooit. De opkomst en neergang van geloofsovertuigingen en daarmee verwante sociaal-politieke opvattingen kenmerkt de twintigste eeuw.

De sporen daarvan zijn in de hedendaagse bebouwing nog terug te vinden. Maar ook is veel met de teruggang van een geloofs richting en bijbehorend organisatieleven ten onder gegaan.

Zo vond in 1902 de feestelijke opening plaats van hét verenigingsgebouw voor katholiek Eindhoven en omstreken. Het grote gebouw van de Roomsch Katholieke Volksbond droeg de naam van de belang rijkste gebruiker, maar was bedoeld om aan alle katholieke organisaties een thuis te bieden. De zandstenen beeltenis van paus Leo XIII in de voorgevel gafwel aan dat het vooral een gebouw van de nieuwe, moderne tijd was. Deze kerkleider was immers verantwoordelijk voor de beroemde encycliek Rerum Novarum uit 1891, waarin het recht op eigen organisaties voor katho lieke arbeiders werd erkend. Ret gebouw van het katholieke yolk was dan ook vooral bedoeld voor de RK Volksbond, de bunde ling van arbeidersorganisaties, met zijn 1100 leden veruit de grootst katholieke vereniging in de stad. Ret initiatief tot oprichting en bouw was echter van de in 1899 opgerichte Leo-vereeniging geko men. In deze naar dezelfde paus vernoemde organisatie was het katholieke establish ment vertegenwoordigd. En het eigendom van het gebouw berustte bij het parochie bestuur van Sint-Catharina, die in de persoon van de deken toezicht hield.

EEN ‘ECHT ROOMSE’ STAD

De katholieke herleving vanaf het mid-den van de negentiende eeuw bereikte rond 1900 een voorlopig hoogtepunt. Ret kerkelijke leven toonde zich duidelijk aan het publiek in de vorm van trotse nieuwe gebouwen. Oude kerken werden vervan gen door grootse nieuwbouw, kloosters verrezen en onderwijs en gezondheidszorg kwamen steeds meer in religieuze handen. Zo kreeg Eindhoven naast katholiek lager ook katholiek middelbaar onderwijs toen de paters augustijnen (die zich in 1891 in het heropgerichte klooster Mariën hage hadden gevestigd) in 1898 met hun Augustinianum begonnen. De gemeente raden werden grotendeels bevolkt door katholieke aadsleden. Leken traden wel

nadrukkelijker naar voren binnen het katholieke verenigingsleven, vooral op het gebied van de particuliere liefdadigheid. Naast het in 1830 opgerichte RK Armbe stuur en het daaruit in 1845 voortgekomen Liefdegesticht (een zuster- of broeder klooster met verpleeginrichting en vaak ook onderwijsvoorzieningen) ontstonden in Groot-Eindhoven alom in de tweede helft van de negentiende eeuw Vincentius en Elisabethverenigingen, particuliere liefdadigheidsinstellingen op katholieke basis. Uiteindelijk kwam ook de arbeidende stand, in navolging van een algemene beweging binnen kerk en maatschappij, tot eigen organisaties.

ARBEIDERSBEWEGING

Eindhoven was evenals de meeste omlig gende gemeenten in de tweede helft van de negentiende eeuw steeds meer een geIndustrialiseerde gemeente gewor den. De textiel- en tabaksnijverheid met hun laaggeschoolde arbeid waren veruit overheersend, naast de luciferfabricage. De arbeidsomstandigheden waren in het algemeen slecht, de sociale voorzieningen en beloning waren in de regel beperkt. Ontevredenheid en actie bleven niet uit. In verhouding tot andere industrieplaatsen in de omgeving kwam het in Eindhoven al vrij vroeg tot arbeidsonrust en fabrieks stakingen. Vooral onder de sigarenmakers was sprake van beroering. Dit leidde onder meer in 1888 tot de oprichting van een eerste vakorganisatie, de neutrale sigaren makersbond De Tabaksplant in Woen sel. De daarop volgende jaren bleef de arbeidsonrust aanhouden. Wat zijn neer slag vond in de oprichting van neutrale, niet-katholieke verenigingen.

De groeiende sympathie onder de arbei ders voor meer radicale sociale denkbeel den was voor de geestelijkheid het sein om, met de encycliek Rerum Novarum in de hand, de arbeidsorganisatie op katholieke leest ter hand te nemen. Eind 1895 richtte een kapelaan van de Catharinaparochie een RK Volksbond voor Eindhoven en omlig gende gemeenten op. Dit was geen zuivere arbeidersorganisatie; ook kleine zelfstandi gen konden lid worden. Umtgangspunt was

KREEG

STAND ~

uEBOUW

GROEIENDE

PHILIPS

DEEL

ONDERWIJS

LEIDDE

ARBEIDERS

BEPERKT

VOLKSBOND

GEESTELIJKHEID

KATHOLIEKE

_GELOOF

_{KERKARBEIDERSBEWEGING}

ORGAN ISATIES

OPRICHTING

ALGEMEEN

1~i

Afb.p. 101 De Oosterkerk 2. Dv grovi van Eindhoven leidde tot de stichting van nienwe parochies en de bouw van dito kerken. Deze waran vooral grootser dan hun voorgangers. Zo kreeg Woensel in 1909 deze St. Antoniuskerk, mede door een gift van da Rotter. damse industrieel J.P. Gerwen. Er zouden binnen tien jaar nog 2 andere kerken in Eindhoven gebouwd worden, gewijd aan de H. Antonius van Padua.

onder meer handhaving van de katho lieke begin selen en bestrij ding van het socialisme’. Vanuit de Volksbond— die de

algemene belangen van de arbeiders be hartigde —ontstonden langzamerhand ook

vakgilden als aangesloten organisaties. Qok de katholieke elite organiseerde zich verder, deels om een tegenwicht te bieden tegen de arbeidersbeweging en de groeiende in vloed van neutraal-liberale denkbeelden en organisaties. Een scheiding der geesten in katholiek en niet-katholiek

werd getrokken.

CON FRONTATI E

Zowel in arbeiderskringen als onder de burgerij bestond er echter een rede lijk krachtige onderstroom die bij hun organisatie en activiteiten het katholieke geloof en leer niet als uitgangspunt nam. Vanuit niet-katholieke kring werd in 1875 een Eindhovense afdeling van de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen opgericht, die een fröbelschool en een lagere school op neutrale basis tot stand bracht. De vooruitstrevende neutraal liberale burgers en progressiefkatholieken verenigden zich in 1898 in Eindhoven Vooruit’. Naast oudere nieuwkomers behoorden ook Anton en Gerard Philips, spoedig de belangrijkste ondernemers van de stad, tot de leden. Als tegenhanger volgde een jaar later de oprichting van de al genoemde Leo-vereeniging die in naam en daad het kerkelijk leergezag en de leiding van de geestelijkheid erkende. De drang naar een onafhankelijk geluid leidde binnen Eindhoven Vooruit binnen één jaar tot de oprichting van een eigen, gelijknamig maandblad. Ben belangrijk confrontatiepunt—publiek, in de raad en

in de pers— was de vraag hoe bet middel

baar onderwijs moest worden uitgebreid: met een openbare HBS of een (katholieke) handelsschool.

Ondertussen ontstond in 1903 naast de socialistische arbeidsorganisatie ook een neutraal-christelijke, De Eendracht, die een eigen coöperatie en Volksgebouw tot stand bracht. De groeiende macht van de arbeidersbeweging bleek tij dens de sigarenmakersstaking in 1907, waar

bij geestelijkheid en pers eensgezind de kant van de stakers kozen. Een werkelijke krachtmeting tussen neutrale beweging en katholiek kerkelijk gezag vormde het zoge heten feestdagenconflict. Binnen katho lieke kringen bestonden al langer bezwaren tegen de vrijzinnige koers van Philips en haar leiding. Deze kwam begin 1910 tot uiting door kritiek in raad, RK Volksbond en kerk op het feit dat het bedrijf op Drie koningen liet doorwerken. Ook andere spe cifieke katholieke feestdagen die in bisdom ‘s-Hertogenbosch gevierd werden vormden verder punt van discussie. Deze feestda gen dienden als een zondag beschouwd te worden, vond ook de geestelijkheid. In een schrijven van de deken werd vanaf de preekstoel afgeraden om te werken bij bedrijven die hiertegen ‘zondigden’. Philips kwam uiteindelijk vlak voor Pinksteren met een verkiaring waarbij de werknemers op straffe van ontslag moesten afzien van het lidmaatschap van de RK Volksbond. Een belangrijke minderheid van het personeel weigerde te tekenen, wat tot uitsluiting van de weigeraars—vooral het lagere personeel,

jongens en meisjes—leidde. Behalve het

toen algemeen geldende vraagstuk van de zeggenschap binnen het bedrijf en de rol van de arbeidersorganisaties daarin, speel de bij deze krachtmeting ook de plaats van het geestelijk gezag een rol. Uiteindelijk erkende Philips de katholieke bond als gesprekspartner en werd het werken op katholieke feestdagen facultatief.

Tegenover grootwerkgever Philips stond een getalsmatig slinkende groep van uitge sproken katholieke industrielen met dito ar beiders in vooral de oudere bedrijfstakken, zoals de sigarenfabrieken van de firma Van Gardinge en van Van der Putt & De Vlam.

DEVERZUILING OP HAAR HOOGTEPUNT

Met de komst van steeds meer niet geboren of getogen Eindhovenaren als gevolg van de groei van het Philipsconcern nam het aandeel van de katholiek gere gistreerden onder de bevolking geleidelijk af. In 1930 bedroeg die 78%. Desondanks kende de katholieke kerk een voortdurende groei. Met de uitbreidingen van de stad liepen bijvoorbeeld de stichting van nieuwe

3 __—_‘~%~ .4 I ~

I

De afbrok keling van de machtsposit,e van de roomse kerk in beeld: de afbraak van de Antoniuskerk aan de Fellenoord te Eindhoven, 1973. De verschil lende stromingen binnen de arbei dersbeweging vormden ieder een netwerk op zich. De prakti sche belangen behartiging liep via onder meer een cobperatieve winkelvereriiging— bij de katholieken Sint-Joseph (waarvan bier de bakkerij, 1930)— eneen ziekenfonds. Voor de geestelijke verheffing en oni spanning was er binnen de katho lieke bond in het interbellum een eigen zangvereni ging, toneelciub, een retraiteclub en organiseerde men biljart- en kaertwedstrijden.

fr

11111,1111111

~

Pilulilli-

I

~4 i~ ttJ

I

De verzuilde samenleving was in het interbellum volop voelbaar en zichtbaar. Overa probeerden de verschillende organisaties hun eigen kentekans te plaatsen. Op diverse plaatsen in de stad verrezen zo H. Hartbeelden, ock voor bet gebouw van de Katholieke Werkliedenbond. Dv inzegening had pleats bi; het 35-janig bestaan, in 1930.

parochies en kerken parallel. Daarnaast waren talrijke congregaties van leken en kloosterorden actief op een breed terrein, van ziel- tot ziekenzorg en onderwijs. Ook de katholieke arbeidersorganisatie had zich inmiddels geemancipeerd en was eigenaar van het gebouw geworden.

Ze kende een redelijk voorspoedige ont wikkeling, hoewel de organisatiegraad in Eindhoven beperkt bleef en er behoorlijke concurrentie van categorale en socialis tische vakbonden bestond. De katholieke arbeidersbeweging was wel nadrukkelijk aanwezig in het stadsbeeld, met onder

~ meer de eigen coöperatie en woningbouw

vereniging Sint-Joseph. Het bondsgebouw

— inmiddels Katholiek Leven genoemd—

was na een brand in 1928 nog grootser herbouwd. In 1938 wijdde de Bossche bisschop het naastgelegen Centrale huis van de Katholieke Arbeidersjeugdvereni ging (de Kajotters) in.

Ook binnen protestantse kring zien we een uitbreiding aan organisaties, mede onder invloed van een grotere diversiteit aan richtingen. Er verrezen in het interbel lum naast onder meer twee Gezellenhuizen verschillende hervormde wijkgebouwen, die onderdak boden aan bijvoorbeeld jongens- en meisjesverefligingen en eigen zangkoren. Wijkhuizen werden in gebruik genomen als kerkgebouw en ook op het gebied van onderwijs manifesteerde deze zuil zich. Tot slot kwam in 1933 ook een protestants ziekenhuis tot stand, het Diaconessenhuis, mede dankzij het geld en de invloed vanuit kringen rondom Philips. Het bedrijf zelf stelde zich nog steeds neutraal op. Daarin paste steun voor een bijzonder neutraal lyceum, het Lorentz-lyceum dat in 1930 werd opgericht.

De neutrale houding van Philips was voor vooral de activistische geestelijk heid een doom in het00g.Neutraliteit

was het voorportaal van het socialisme en communisme, aldus onder meer het Bossche bisdomblad in 1930. De katholieke metaalbewerkersbond klaagde dat Philips haar rechts liet liggen. En de katholieke schrijver Antoon Coolen waarschuwde in zijn roman Het donkere licht voor de mo rele schaduwzijden van de lichtstad. Het

katholieke orgaan Brabantia Nostra gaf in 1936 een beschouwing over Eindhoven de titel: Waar Brabant sterft.

ONTZUILING

De ideologische tegenstellingen bleken tijdens de Tweede Wereldoorlog en vervol gens na de bevrijding toch minder scherp. Zo kwam er met bisschoppelijke goed keuring een gemengd neutraal-katholieke plaatselijke werkgeversvereniging en kreeg Frits Philips in 1951 een pauselijke onder scheiding. De zuilen vertoonden steeds meer scheuren en barsten, vooral het katholieke bolwerk. Zo werden ontspan ningsactiviteiten steeds belangrijker voor de exploitatie van het gebouw Katholiek Leven en kreeg het steeds meer een functie als schouwburgzaal. De naamswijziging tot het Wapen van Eindhoven is daarvoor symbolisch. Ret naastgelegen Kajotters huis was in de naoorlogse jaren vooral be kend vanwege de zondagse dansavonden. Vanwege stadsvernieuwingsplannen werd het gebouw in 1969 gesloopt. De Katholieke Arbeidersbeweging ging in bescheidener behuizing op kleinere schaal verder in gebouw Esplanade met de culturele en geestelijke emancipatie van de arbeiders. Uiteindelijk is ook dit gebouw midden jaren zeventig door de bond verlaten, zoals kerken vanaf die tijd ook buiten dienst werden gesteld.

Hun herbestemming of afbraak is na tuurlijk symbolisch voor de achteruitgang van de traditionele geloven, vooral onder bet katholieke volksdeel, wat aanvan kelijk zelfs tot een kerkbezetting leidde. Naast een sterk toegenomen onkerke lijkheid is de schakering aan geloven en geloofsrichtingen sindsdien alleen maar groter geworden. Alleen in het onderwijs is de oude, katholieke zuil— in ieder geval in

naam, zij het met een heel andere invulling dan bijvoorbeeld vijftig jaar eerder—nog

altijd prominent vertegenwoordigd met, anno 2008, 46 instellingen. Een recent overzicht van geloofsgenootschappen bevat circa 120 organisaties: van zevendedags adventisten tot de Waalse Gemeente. Giel van Hooff

p.106 In de eerste half t van dv 20ste eeuw voltrok zich, onder meer in hat onderwijs, een scheiding den geesten. Het ondenwijs aan katholieke scholen was andars dan bijvoorbeeld op openbare. Niet alleen wares in het eersta gavel jongens en

.1~~ ~f

13i

meisjes stnikt geacheiden, maar bovenal was areas apart leeraanbod qua inhoud. Zelfs de sommen wares op katholieke voorbeelden ge ënt. De bijbelse wandplaten in dit klasinterieur van de RK Meisjes school spreken noon zich, 1924.

VERWIJZINGEN Te bezoeken:

Fazantlaan Costerkerk oftewel Antonius van Paduakerk Marconilaan Joodse Begraafplaats Literatuur: >>H.M.T.M. Giebels, Katholicisme en Socialisme. Het zelfbeeld van de Eind hovense christen-socialisten in het spanningsveld tussen traditie en moderniteit, 1885-1920 (Tilburg 1994)

Miel Nieuwenhuizen, Niet weggooien. Kleine kroniek van protestants Eindhoven (Eindhoven 1995)

J.M.P van Oorschot, Eindhoven een samenleving in verandering, deel 1 en 2 (Eindhoven 1982)

>>Jan van Oorschot, Ach

LieveTijd, De boeiende historie van Eindhoven, de Eindhovenaren en hun geloof (ZwolIe 1990)

>>Jan van Oorschot, Ach

LieveTijd, De boeiende historie van Eindhoven, de Eindhovenaren en hun onderwijs (Zwolle 1991)

Karel Vermeeren, Eind hoven toen Eindhoven nog Eindhoven was (Eindhoven 1977)

1911

LANDBOUW EN COOPERATIES IN EINDHOVEN —

Li

>>PERIODE 1890-1920 TURBULENTIE EN TRANSITIE >>ICOON DE CENTRALE BOERENLEENBANK, 1911

DE CENTRALE BOERENLEENBANK,

—II

fileiElignot.&.DaBlocI<

I—

füeflaCentrale Boerenleenbanl< 1 - - ~z. • -~ - :~-‘- -J. .~ 7, -• . 4~- ‘—ç -- ~‘-t

t>’;J’-

- -~ ~-. ~rr~ a- - - 1 ~ -~ r • - ~ I. -4a.-~ .— ‘1 —-S--:. ~j .\-~ III !~ :h—~~y• ‘-‘-‘ -

-P.

;3i._~’~’ ~ 1 ~

‘K.

-- -1 - • —;~---!‘: -‘ -e~~

Rd

— _•_~1 4j~ i~ %•~~~\ — a ~- ‘3 r

--c:

•-•i~~ j jI~I

/\~

Uj__ 440 \

FLLF

—t~~ - - ~ ~ - ~. ~tr r.

I-let in aanbouw zljnde nicuwe Kantoorgebouw met D recteurawoning dci

COSPERATIEVE CENTRALE BOERENLEENBANK, TE EINDH0vEN.

flif WEt WEINT

I