GESCHIEDENIS van de HERVORMING IN DE ZESTIENDE EEUW
DERDE DEEL
DOOR
J. H. MERLE D’AUBIGNÉ
Ik noem bijkomstig de staat van de dingen van dit vergankelijk en ras voorbijsnellend leven.
Ik noem hoofdzaak het geestelijk bestuur, waarin de Voorzienigheid Gods heerlijk doorstraalt.
Uit het Frans vertaald, vermeerderd met enige aantekeningen van J. J. le Roy, predikant te Oude Tonge.
Gedrukt bij W. Bruining
Te Rotterdam bij Van van de Meer & Verbrugge, 1842
STICHTING DE GIHONBRON MIDDELBURG
2011
INHOUD NEGENDE BOEK
EERSTE HERVORMINGEN 1521 en 1522
I.
Gang van de Hervorming. Nieuw tijdvak. Nut van Luther’s gevangenschap. Beweging in Duitsland. Worms en Wittenberg. Melanchton en Luther. Geestdrift.
II.
Luther op de Wartburg. Doel van de Gevangenschap. Angst. Hoop. Ziekte.
Ongerustheid van Luther’s vrienden. Luther’s werkzaamheid. Over de biecht. Aan Latomus. Wandelingen. Een jachtpartij.
III.
De Hervorming begint. Huwelijk van Feldkirchen. Het huwelijk van de monniken.
Thesen. Geschrift tegen het Monnikendom. Het Monnikendom houdt voor Luther op.
IV.
De aartsbisschop Albert. De afgod van Halle. Luther staat op. Schrik aan het hof.
Luther aan de aartsbisschop. Antwoord van Albert. Joachim van Brandenburg.
V.
Overzetting van de Bijbel. Behoeften van de Kerk. Beginselen van de Hervorming.
Aanvechtingen van de duivel. Veroordeling van de Sorbonne. Antwoord van Melanchton. Luther’s bezoek in Wittenberg.
VI.
Nieuwe hervormingen. Gabriel Zwilling over de mis. De universiteit. Melanchton. De keurvorst. Het monnikendom aangerand. Uitgang van de monniken. Gisting.
Ongeregeldbeden. Kapittel van de Augustijners. De mis en Carlstadt. Eerste Avondmaal. Gewicht van de mis volgens het Roomse stelsel.
VII.
Valse Hervorming. De nieuwe profeten. De profeten in Wittenberg. Melanchton. De keurvorst. Luther. Carlstadt en de beelden. Wanorden. Men roept Luther terug. Hij wankelt niet. Gevaren.
VIII.
Vertrek van de Wartburg Nieuwe stelling. Luther en het oorspronkelijk Catholicisme.
Ontmoeting bij den Zwerten Beer. Luther aan de keurvorst. Terugkering naar Wit- tenberg. Prediking in Wittenberg. De liefde. Het Woord. Hoe de Hervorming daargesteld wordt. Het heilig Avondmaal. Het geloof in Christus. Uitwerking. Didymus.
Carlstadt. De profeten. Samenkomst met Luther. Einde van deze strijd.
IX.
Overzetting van het Nieuwe Testament. Het geloof en de Schrift. Tegenstand. Gewicht van Luther’s uitgave van het Nieuwe Testament. Behoefte aan een stelselmatig vertoog.
De Gemene plaatsen. De erfzonde. Verlossing. Vrije wil. Uitwerking van de Gemene plaatsen.
X.
Tegenstand. Hendrik VIII. Wolsey. De koningin. Fisher. Thomas Morus. Luther’s boeken verbrand. Hendrik valt Luther aan. Hendriks boek tegen Luther. Aanbieding aan de paus. Uitwerking op Luther. Kracht en hevigheid. Zijn boek. Antwoord van de bisschop van Rochester. Antwoord van Morus. Gedrag van de koning.
XI.
Algemene beweging. De monniken. Hoe de Hervorming wordt daargesteld. De eenvoudige gelovigen. De oude en nieuwe leraren. Boekdrukkunst en letterkunde.
Rondventing van boeken.
XII.
Luther in Zwickau. Het kasteel van Freyberg. Worms. Frankfort. Algemene beweging.
Wittenberg, middelpunt van de Hervorming. Gevoelens van Luther.
TIENDE BOEK
BEWEGINGEN, TEGENSPOEDEN EN VORDERINGEN 1522 - 1526
I.
Staatkundig element. Gebrek aan geestdrift te Rome. Beleg van Pampeluna. Moed van Inigo. Verandering. Luther en Loiola. Gezichten. De twee beginselen.
II.
Zegepraal van Rome. Dood van Leo X. Oratorium van de Goddelijke liefde. Adriaan VI.
Plan van Hervorming. Tegenstand.
III.
Rijksdag van Neurenberg. Bisschoppelijk bezoek. Inval van Soliman. De nuntius verlangt Luther’s dood. De predikers van Neurenberg. Belofte van Hervorming. Grieven van de natie. Besluit van de rijksdag. Hevige brief van de paus. Luther’s raad.
IV.
Vervolging. Pogingen van hertog George. Het klooster van Antwerpen. Mirisch en Probst. Miltenberg. De drie monniken van Antwerpen. De brandstapel. De marteldood in Brussel.
V.
Nieuwe paus. De legaat Campeggi. Rijksdag van Neurenberg. Verlangen van de legaat.
Antwoord van de rijksdag. Ontwerp van een wereldlijk concilie. Schrik en pogingen van de paus. Beieren. Bondgenootschap van Regensburg. Gestrengheden en hervormingen.
Staatkundige scheuring. Tegenstand. Kunstgrepen van Rome. Decreet van Burgos.
Vredebreuk.
VI.
Vervolging. Caspard Tauber. Een boekverkoper. Wreedheden in Wurtemberg.
Salzburg, Beieren, Pommeren. Hendrik van Zutphen.
VII.
Verdeeldheden. Heilig Avondmaal. Twee uitersten. Carlstadt. Luther. Mysticisme van de Wederdopers. Carlstadt in Orlamunde. Luther’s zending. Ontmoeting bij de mid- dagmaaltijd. Samenkomst in Orlamunde. Carlstadt gebannen.
VIII.
Voortgang. Tegenstand aan de verbondenen. Ontmoeting van Philippus van Hessen en Melanchton. De landgraaf voor het Evangelie gewonnen. De Palts, Lunenburg, Holstein.
De grootmeester te Wittenberg.
IX.
Hervormingen. De Allerheiligen-kerk. Val van de mis. De letteren. Christelijke scholen.
De kennis aan de leken aangeboden. De kunsten. Zedelijke Godsdienst. Esthetische Godsdienst. Muziek, Dichtkunst. Schilderkunst.
X.
Staatkundige gisting. Luther tegen het oproer. Thomas Münzer. Beweging. Het zwarte Woud. De twaalf artikelen. Luther’s gevoelen. Helfenstein. Optocht van de boeren.
Optocht van het keizerlijk leger. Nederlaag van de boeren. Wreedheden van de vorsten.
XI.
Münzer in Mulhausen. Oproeping van het volk. Mars van de vorsten. Einde van de opstand. Invloed van de Hervorming. Lijden. Verandering.
XII.
Dood van Frederik. De vorst en de hervormer. Katholiek verbond. Ontwerpen van Karel. Gevaren.
XIII.
De nonnen van Nimptsch. Luther’s gevoelen. Einde van de kloosters. Het huwelijk van Luther. Huiselijk geluk.
XIV.
De landgraaf. De keurvorst. Pruisen. Hervorming. Verwereldlijking. De aartsbisschop van Mentz. Samenkomst in Friedewalt. Rijksdag. Verbond van Turgau. Tegenstand van de Hervormers. Verbond van Maagdenburg. De Katholieken verdubbelen hun pogingen. Huwelijk van de keizer. Dreigende brieven. De twee partijen.
ELFDE BOEK
VERDEELDHEDEN ZWITSERLAND - DUITSLAND
1523 - 1527
I.
Eenheid bij de verscheidenheid. Oorspronkelijk geloof en vrijheid. Daarstelling van de Roomse eenheid. Een monnik en Leo Juda. Thesen van Zwingli. De redetwist van januari.
II.
Gunstbewijzen van de paus. Standvastigheid van Zwingli. Voortgang van de Hervorming. Het beeld van Stadelhofen. Heiligschennis. De versierselen van de Heiligen.
III.
Redetwist van oktober. Zwingli over de Kerk. De Kerk. Beginselen van het Presbyterianisme. Redetwist over de mis. Een wijze stem. Zegepraal. Een karaktertrek van de Zwitserse Hervorming. Gematigdheid. Oswald Myconius in Zurich. De letteren herleven. Thomas Plater van Walliserland.
IV.
Landdag van Luzern, 1523. Hottinger in hechtenis genomen. Zijn dood. Deputatie van de landdag in Zurich. Afschaffing van de bedevaarten. Afschaffing van de beelden. De twee Hervormingen. Beroep op het volk.
V.
Nieuwe tegenstand. Oplichting van Oexlin. De familie van de Wirths. Het gemeen in het klooster van Ittingen. De landdag van Zug. De Wirths worden in hechtenis genomen en aan de landdag overgegeven. Veroordeling.
VI.
Afschaffing van de mis. Droom van Zwingli. Viering van het Avondmaal. Broederliefde.
Erfzonde. De Oligarchen tegen de Hervorming. Verschillende aanvallen.
VII.
Bern. De proost van Watteville. Eerste voordelen van de Hervorming. Haller aan het klooster. Aanklacht en verlossing. Het klooster in Königsfeld. Margaretha van Watteville aan Zwingli. Het klooster geopend. Twee tegenovergestelde kampvechters.
Clara May en de proost van Watteville.
VIII.
Bazel. Oecolampadius. Hij gaat naar Augsburg. Hij treedt in het klooster. Hij neemt tot Sickingen zijn toevlucht. Terugkering naar Bazel. Ulrich van Hütten. Zijn plannen.
Laatste poging van de ridderschap. Hütten sterft op Ufnau.
IX.
Erasmus en Luther. Weifelingen van Erasmus. Luther aan Erasmus. Geschrift van Erasmus tegen Luther over de vrije wil. Drie meningen. Uitwerking op Luther. Luther over de vrije wil. De Jansenisten en de Hervormers. Hulde aan Erasmus. Zijn gramschap. De drie dagen.
X.
De drie tegenstanders. Bron van de waarheid. De sekte van de Wederdopers en Zwingli.
Inrichting van de Kerk. Gevangenneming. De profeet Blauwrok. De sekte van de Wederdopers in St. Gallen. Een Wederdopersgezinde familie. Redetwist in Zurich. De grenspalen van de Hervorming. Straf van de Wederdopers.
XI.
Beweging en onbewegelijkheid. Zwingli en Luther. Terugkering van Luther tot de Scholastiek. Occam. Tegenovergestelde richting van Zwingli. Begin van de Godsdiensttwist. Oecolampadius in het Syngramme van Zwaben. Straasburg bemiddelaar. Gevolgen van de verdeeldheden.
XII.
Toggenburg. Een volksvergadering. Hervorming. Graauwbunderland. Redetwist in Hantz. Gevolgen. Hervorming in Zurich.
XIII.
Strafoefeningen. Redetwist in Baden. Regels van de redetwist. Rijkdom en armoede. Eck en Oecolampadius. Redetwist. Zwingli’s aandeel aan de redetwist. Snoeverijen van de Roomsen. Smaadredenen van een monnik. Einde van de redetwist.
XIV.
Gevolgen in Bazel, in Bern, in St. Gallen en op andere plaatsen. Landdag in Zurich. De kleine cantons. Bedreigingen aan Bern. Vreemde hulp.
TWAALFDE BOEK
DE FRANSEN 1500 - 1526
I.
Algemeenheid van het Christendom. Vijanden van de Hervorming in Frankrijk. Ketterij en vervolging in Dauphiné. Een klein adellijk huis. De familie Farel. Bedevaart naar het heilig kruis. Onzedelijkheid en bijgeloof. Willem wil studeren.
II.
Lodewijk XII en de vergadering van Tours. Frans en Margaretha. De geleerden.
Lefèvre. Zijn onderwijs aan de universiteit. Lefèvre en Farel ontmoeten elkaar.
Weifelingen en navorsingen van Farel. Eerste ontwaking. Voorspelling van Lefèvre. Hij leert de rechtvaardiging door het geloof. Tegenwerping, Wanorde op de Collegiën.
Uitwerking op Farel. De verkiezing. Heiligmaking van het leven.
III.
Farel en de heiligen. De hogeschool. Bekering van Farel. Farel en Luther. Andere discipelen. Dagtekening van de Hervorming in Frankrijk. Vrijwilligheid van de verschillende Hervor-mingen. Wie is de eerste? Plaats van Lefèvre.
IV.
Karakter van Frans I. Begin van de nieuwere tijden Vrijheid en gehoorzaamheid.
Margaretha van Valois. Het hof. Briçonnet, graaf van Montbrun. Lefèvre verwijst hem naar de Bijbel. Frans I en zijn “zonen”. Het Evangelie tot Margaretha gebracht. Een bekering. Aanbidding. Karakter van Margaretha.
V.
Vijanden van de Hervorming. Louïza. Duprat. Concordaat in Bologne. Tegenstand van het parlement en van de universiteit. De Sorbonne. Beda. Zijn karakter. Zijn tirannie.
Berquin, de geleerdste van de edelen. De bestuurders van de Sorbonne. Ketterij van de drie Magdalena’s. Luther in Parijs veroordeeld. De Sorbonne wendt zich tot de koning.
Lefèvre verlaat Parijs voor Meaux.
VI.
Briçonnet bezoekt zijn bisdom. Hervorming. De leraars binnen Parijs vervolgd.
Philiberta van Savoyen. Briefwisseling van Margaretha en Briçonnet.
VII.
Begin van de Kerk van Meaux. De Heilige Schrift in het Frans. De ambachtslieden en de bisschop. Evangelische oogst. De Brieven van de Apostel Paulus aan de koning gezonden.
Lefèvre en Roma. De monniken voor de bisschop. De monniken voor het parlement.
Briçonnet geeft toe.
VIII.
Lefèvre en Farel vervolgd. Verschil tusseen de Luterse en Hervormde Kerken. Leclerc slaat zijn plakkaten aan. Leclerc gebrandmerkt. IJver van Berquin. Berquin voor het parlement. Frans I bevrijdt hem. Afval van Mazurier. Val en rouw van Pavanne. Metz.
Châtelain. Petrus Toussaint wordt opmerkzaam. Leclerc verbrijzeld de beelden.
Veroordeling en martelingen van Leclerc. Marteldood van Châtelain. Vlucht.
IX.
Farel en zijn broeders. Uit Gap verdreven. Hij predikt op het land. De ridder Anémond de Coct. De Minderbroeder. Anémond verlaat Frankrijk. Luther aan de hertog van Sovoyen. Farel verlaat Frankrijk.
X.
Algemeenheid van de Hervorming. Vriendschap van Farel en Oecolampadius. Farel en Erasmus. Twist. Farel verlangt te redetwisten. Stellingen. De Schrift en het geloof. Re- detwist.
XI.
Nieuwe veldtocht. Roeping van Farel tot de Evangelie bediening. Een voorpost. Lyon, Evangelisch brandpunt. Sebville in Grenoble. Samenkomsten. Predikatien in Lyon.
Maigret in hechtenis genomen. Margaretha schroomvallig gemaakt.
XII.
De Fransen in Bazel. Bemoedigingen van de Zwitsers. Vrees voor tweedracht.
Vertalingen en boekdrukkerijen in Bazel. Bijbels en geschriften in Frankrijk verspreid.
XIII.
Vordering in Mompelgard. Tegenstand en onlust. Toussaint verlaat Oecolampadius. Het voorval bij de brug. Dood van Anémond. Opvolgende nederlagen.
XIV.
Frans in Pavia gevangen genomen. Tegenwerking omtrent de Hervorming. Louïza raadpleegt de Sorbonne. Commissie tegen de ketters. Briçonnet in staat van beschuldiging gesteld. Beroep op het vergaderde parlement. Val. Herroeping. Lefèvre in Straatsburg. Lodewijk de Berquin in de gevangenis geworpen. Erasmus aangevallen.
Schuch in Nancy. Zijn marteldood. Worsteling met Caroli. Treurigheid van Pavanne.
Zijn brandstapel. Een Christe-lijke kluizenaar. Toeloop bij Onze lieve vrouwe Kerk.
XV.
Een scholier van Noyon. Karakter van de jonge Calvijn. Eerste opvoeding. Men wijdt hem aan de Godgeleerdheid toe. De bisschop wijdt hem door de kruinschering. Hij verlaat Noyon uit hoofde van de pest. De Hervorming schept nieuwe talen. Vervolgingen en schrik. Toussaint in hechtenis genomen. De vervolging verheft zich. Dood van Du Blet, Moulin en Papillion. God redt de Kerk. Voornemen van Margaretha. Vertrek naar Spanje.
DEEL DRIE Voorrede van de schrijver
Een geest van onderzoek en navorsing spoort al meer en meer de lieden van studie in Frankrijk, in Zwitserland, in Duitsland en Engeland aan, om de oorspronkelijke oorkonden te doorzoeken waarop de nieuwere geschiedenis rust. Ik wens het mijne hoe gering ook bij te dragen ter vervulling van de gewichtige taak, welke onze leeftijd zich schijnt voorgesteld te hebben. Ik heb mij tot heden toe niet met het lezen van gelijktijdige geschiedschrijvers vergenoegd. Ik heb ooggetuigen, oorspronkelijke brieven en verhalen onderzocht, en gebruik gemaakt van enige handschriften, inzonderheid van dat van BULLINGER, wat sinds in druk is uitgekomen. (Frauenfeld, 1838-1840.)
Maar de noodzaak om tot onuitgegevene oorkonden mijn toevlucht te nemen werd veel dringender bij het beschouwen van de Hervorming van Frankrijk waarmee ik in het twaalfde Boek een aanvang maak. Wij hebben omtrent die geschiedenis slechts weinig gedrukte aantekeningen, uit hoofde van de aanhoudende storm, te midden van welke de hervormde Kerk van dat land geleefd heeft. In de lente van het jaar 1838 heb ik, zoveel mij mogelijk geweest is, van de handschriften gebruik gemaakt welke zich in de openbare bibliotheek te Parijs bevinden; men zal zien dat een handschrift van de koninklijke bibliotheek, tot op dit ogenblik zo ik meen onbekend, veel licht over de beginselen van de Hervorming verspreidt. In de herfst van het jaar 1839, heb ik de handschriften geraadpleegd, welke zich in de bibliotheek van het conclave van de geestelijke herders van Neufchatel bevinden, een zeer rijke verzameling wat dit tijdvak aangaat, omdat zij handschriften uit de bibliotheek van FAREL geërfd heeft;
en ik heb aan de welwillendheid van de heer burggraaf van MEURON de mededeling te danken van het handschrift van het leven van FAREL door CHOUPARD, waarin men het grootste deel dier oorkonden weer aangehaald vindt. Deze handschriften hebben mij in staat gesteld op nieuw een gehele afdeling van de Hervorming in Frankrijk te vervaardigen. Behalve deze hulpmiddelen en die welke de bibliotheek van Genève mij aanbiedt, heb ik door middel van de Archives du Christianisme een uitnodiging gedaan aan alle vrienden van de geschiedenis en van de Hervorming welke enige handschriften onder hun berusting mochten hebben; en ik betuig hier mijn erkentelijkheid voor verschillende mededelingen welke mij gedaan zijn geworden, inzonderheid door de heer predikant LADEVEZE, van Meaux. Maar schoon de Godsdienstoorlogen en de vervolgingen vele kostbare oorkonden vernield hebben, bestaan er ongetwijfeld hier en daar in Frankrijk nog vele, welke voor de geschiedenis van de Hervorming van hoog gewicht zouden zijn; en ik verzoek met aandrang al degenen die er mochten bezitten of kennen, mij er bericht van te willen geven. Men gevoelt in onze dagen dat het gemeenschappelijke goederen zijn; daarom hoop ik dat deze uitnodiging niet vruchteloos zijn zal.
Mogelijk zal men vinden, dat ik, een algemene geschiedenis van de Hervorming schrijvende, te veel in bijzonderheden ten aanzien van de eerste tijden van dit werk in Frankrijk getreden ben. Maar die beginselen zijn weinig bekend; de gebeurtenissen, welke het onderwerp van mijn twaalfde Boek uitmaken, beslaan niet meer dan drie of vier bladzijden in de Kerkelijke Geschiedenis van de hervormde kerken in het koninkrijk van Frankrijk, door THEODORUS BEZA; en de overige geschiedschrijvers vermelden niet veel meer dan de staatkundige ontwikkelingen van
de natie. Het zijn, buiten kijf, geen zo indrukwekkende tonelen als de Tijksdag te Worms welke ik heb kunnen ontdekken, en die ik nu op nieuw heb te schetsen.
Desniettegenstaande, behalve het christelijke belang dat er zich mee verbindt, heeft de nederige, maar waarlijk van de hemel afkomstige beweging, welke ik beproefd heb te besehrijven, op het lot van Frankrijk mogelijk meer invloed geoefend, dan de vermaarde oorlogen van KAREL V en FRANS I. In een groot kunstwerk is niet datgene wat het meeste uitblinkt het wezenlijke, het zijn dikwijls de meest onopgemerkte raderen.
Men heeft mij de vertraging verweten welke de uitgave van dit derde deel heeft moeten ondergaan; men had zelfs gewild dat ik het eerste niet had laten drukken vóór het gehele werk ten einde gebracht te hebben. Er zijn mogelijk zekere meer verhevene geesten wie men voorwaarden kan voorschrijven; maar er zijn anderen van mindere bekwaamheid van wie men ze moet ontvangen, en ik behoor tot dit getal. Eenmaal een deel uit te geven, voorts een andermaal, wanneer ik het kan, een tweede, vervolgens een derde, zodanig is de gang die mijn eerste plichten en de geringheid van mijn krachten mij toelaten te volgen. Buitengewone omstandigheden zijn nog tussen beiden gekomen; grote droefheid heeft, tot twee malen toe, de vervaardiging van dit derde deel afgebroken en al mijn neigingen en al mijn gedachten bij het graf van veel geliefde kinderen bepaald. De gedachte dat het mijn plicht was de aanbiddelijke Meester te verheerlijken, die mij zulke krachtige roepstemmen toezond en zulke Goddelijke vertroostingen verleende, heeft alleen mij de nodige moed kunnen geven om mijn arbeid te vervolgen.
Ik heb gemeend deze verklaringen verschuldigd te zijn aan de welwillendheid waarmee men dit werk zo in Frankrijk als bovenal in Engeland ontvangen heeft, waar eerlang in het Engels de vierde druk van het het licht zal zien, behalve twee andere in kleiner formaat, welke, zoals men mij schrijft, gereed gemaakt worden. Van daar komt het ongetwijfeld dat het Journal des Debats, in een artikel getekend door de heer CHASLES, deze geschiedenis van de Hervorming als een Engels werk aangekondigd heeft. De goedkeuring van de Protestantse Christenen van Groot Brittannië, die de Evangelische beginselen en leringen tot in de verst verwijderde oorden van de aarde verspreiden, is voor mij van hoge waarde; en ik heb behoefte hun te zeggen dat ik er voor mijn arbeid een kostelijke aanmoediging in vind. Het eerste boek van het vierde deel zal, zo God wil, gewijd zijn aan de Hervorming van Engeland en Schotland.
Ik had mogelijk ook het laatste boek van dit voor het volgende deel moeten besparen.
Maar ik heb het beter geacht de Hervorming van Frankrijk in dit derde deel te plaatsen, wat dus omtrent honderd vijftig bladzijden groter is dan de twee eerste.
De zaak van de waarheid beloont diegenen welke haar omhelzen en verdedigen; en juist dit is gebeurd bij de volken die de Hervorming aangenomen hebben. Sinds de 18de eeuw, op het ogenblik dat Rome door de Jezuiten en de schavotten meende te zegepralen, ontsnapte de overwinning aan haar handen. Rome geraakte als Napels, als Portugal, als Spanje, in onoverkomelijke moeielijkheden; en te gelijker tijd verhieven zich twee Protestantse natiën en begonnen op Europa een invloed uit te oefenen, welke tot hiertoe aan Rooms-Catholieke volken behoord had. Engeland kwam zegepralend te voorschijn ten opzichte van de Spaanse en Franse aanvallen, welke de paus zo lange tijd tegen het verwekt had; en de keurvorst van Brandenburg plaatste, niettegenstaande de woede van CLEMENS XI, een koninklijke kroon op het hoofd.
Engeland heeft van toen af zijn heerschappij in de gehele wereld uitgebreid, en
Pruisen heeft een nieuwe rang onder de mogendheden van het vasteland genomen, terwijl een andere mogendheid, Eveneens van Rome gescheiden, Rusland, in haar onmetelijke woestijnen aanwies. Zo hebben de Evangelische beginselen hun vermogen op de landen die ze ontvangen hebben uitgeoefend en heeft de gerechtigheid de natiën verhoogd. Dat de Evangelische volken het recht begrijpen, het is aan het Protestantisme dat zij hun grootheid verschuldigd zijn. Van het ogenblik dat zij de stelling, waarop God hen geplaatst heeft zouden verlaten en zij op nieuw naar Rome overhellen, zouden zij hun macht en hun roem verliezen. Rome beijvert zich thans om hen te winnen; het bezigt daartoe beurtelings vleierijen en bedreigingen; het zou, even als DELILA, hen op haar knieën in slaap willen brengen.... maar het is om de haren van hun hoofd af te snijden, opdat de vijanden hun de ogen uitgraven en hen met koperen ketenen binden zouden (Richt.16:21).
Daarin is ook een grote les voor dat Frankrijk, waarmee de schrijver zich door de band van de vaderen zoo nauw verenigd gevoelt. Indien, gelijk dat de verschillende regeringen gedaan hebben, Frankrijk op nieuw tot het Parsdom overhelt, zal dit voor het, geloven wij, het sein van een grote val wezen. Al wie zich met het Pausdom verbindt zal in de ondergang betrokken worden. Er is voor Frankrijk geen vooruitzicht op kracht en grootheid, dan door zich naar het Evangelie te wenden. Mocht deze grote waarheid door de opperhoofden en het volk begrepen worden!
Het is waar dat het Pausdom, in onze dagen, veel beweging maakt. Schoon door een onvermijdelijke uittering overvallen, zou het door schitterende kleuren en een koortsachtige werkzaamheid anderen en zichzelf willen overreden, dat het nog vol kracht is. Dit is het wat een Godgeleerde van Turin heeft trachten te doen, in een geschrift dat zijn oorsprong aan deze geschiedenis te danken heeft, en waarin wij met genoegen een zeker talent ontdekken om zelfs de zwakste getuigenissen op een bescheiden toon waaraan wij weinig gewoon zijn en op een wijze zoals betaamt voor te dragen, uitgezonderd echter de treurige en wraakbare lichtvaardigheid waarmee de schrijver, in zijn twaalfde hoofdstuk, tegen de Hervormers beschuldigingen vernieuwt, wier valsheid zo authentiek bewezen en zo openlijk erkend is geworden (3).
(3) LA PAPAUTÉ considérée dans son origine et dans son développement au moyen age, ou réponse aux allégations de M. Merle d’Aubigné dans son Histoire de la Reformation au seizième siècle, par l’abbé C. MAGNIN, docteur en théologie.
Genève, chez BERTHIER GUERS, 1840.
Wij zullen er een voorbeeld van geven met betrekking tot de onderwerpen in dit boekdeel vervat. JACQUES LE VASSEUR, doctor der Sorbonne, kanunnik en deken van de kerk te Noyon, heeft "Annales de l’Eglise de Noyon" (Jaarboeken van de kerk van Noyon) geschreven (1633), waarin hij geen uitdrukkingeu genoeg tegen onze Hervormer weet te vinden en zich alleen troost met de gedachte dat de heilige ELIGIUS CALVIJN de doodsteek gaf (p. 1164). Na gezegd te hebben dat de Hervormer vroegtijdig ambten in de kerk te Noyon bekleed had, vermeldt de kanunnik een verklaring, welke hij bevestigt, van JACQUES DESMAY, Eveneens doctor van de Godgeleerdheid, in zijn "Vie de Calvin, hérésiarque," (Leven van de aartsketter CALVIJN) welke een zeer nauwkeurig onderzoek gedaan hebbende omtrent al wat de Hervormer betreft, zegt: "Ik heb NIETS ANDERS in de genoemde registers kunnen ontdekken"( Annales de Noyon, p. 1162). Vervolgens na al zijn gramschap over CALVIJN en over al de leden van zijn familie uitgestort te hebben, zonder immer enige daad van de Hervormer met de zedelijkheid strijdig te vermelden, en zich te
vreden houdende met op te merken, dat aartsketter zoveel zegt als een opeenstapeling van alle misdaden (ib.) voegt de voor zijne Godsdienst ijverende geschiedschrijver van de kerk te Noyon er een zes en negentigste hoofdstuk bij getiteld: Over een andere Johannes Cauvin, kapelaan vicaris van dezelfde kerk te Noyon, NIET DE KETTER, waarin hij zegt: "Een andere JOHANNES CAUVIN bood zich aan en werd in ons koor als kapelaan vicaris opgenomen en kort daarna uit hoofde van zijn ongebondenheid, na enige kastijdingen welke hij in de wind sloeg, ontslagen. Hij nam openstaande bedieningen in de bisdommen waar, en het geloof onzer oudste lieden is dat hij overleed in de gemeente van Trachy-le-Val, in dat bisdom, waar hij in hoedanigheid van vicaris diende, en dat hij als een goed Catholiek stierf. Hij werd echter niet in het verborgen gegeseld, zoo als DESMAY schrijft, in zijn boekje, bl. 39 en 40. Ook was hij priester en niet onderworpen aan zulk een tucht. Men heeft dan gedwaald, houdende deze voor een andere vicaris, insgelijks kapelaan, met name BALDUINUS le Jeune (de jonge), dubbel jong van naam en van zeden, nog niet aan het priesterschap noch aan enige heilige orde gewiijd. Zie hier het slot van de handelingen van het hoofdstuk....Quod Balduinus, le Jeune, capellanus vicarialis....pro scandalis commissis, ordinarunt praefati domini IPSOM COEDI VIRGIS, quia puer et nondum in sacris constitutis. (Dat Balduinus le Jeune, kapelaan vicaris...wegens schandelijk misdrijf hebben voornoemde Heeren hem met roeden doen geselen omdat hij jong en nog niet gewijd was). Ik heb (vervolgt de deken van Noyon) dit hoofdstuk bij de geschiedenis van de eerste CAUVIN menen te moeten bijvoegen, ad diluendam homonymiam, opdat men de één niet voor de ander, de Catholiek niet in plaats van de ketter zou nemen." Zo spreekt de kanunnik en deken van Noyon, bl. 1170 en 1171. Wat doen nu doctor MAGNIN en de schrijvers van het Pausdom welke hij aanhaalt? Zij maken wel deftig bekend dat CALVIJN uit hoofde van zijn slecht gedrag uit zijn vaderland gebannen werd; dat hij, van een versehrikkelijke misdaad overtuigd, veroordeeld zou geworden zijn om openlijk verbrand te worden, indien, op verzoek van de bisschop, de straf van het vuur niet in die van geseling en brandmerk veranderd ware geworden, enz. (La Papauté, bl. 109.) Dus, in weerwil van al de moeite welke de deken van Noyon genomen heeft, om een hoofdstuk bij te voegen, opdat men de één niet voor de ander, de Catholiek niet in plaats van de ketter zou nemen, blijven de schrijvers van het Pausdom niet in gebreken aan de Hervormer de misdrijven van zijn naamgenoot toe te schrijven. Wat de kanunnik van Noyon voorinnam, was de roem van die JOHANNES CAUVIN, die als een goed Catholiek gestorven was en hij beefde van vrees dat men hem de ketterij van CALVIJN mocht toeschrijven. Ook onderscheidde hij ze wel nauwkeurig; de een behoorden de ketterijen, de ander de ongebondenheid. Maar het tegendeel van wat hij dacht is gebeurd. Het is niet "de keiterij van CALVIJN" welke JOHANNES CAUVIJN met schande bedekt heeft; maar het is de ongebondenheid en de kastijdingen van JOHANNES CAUVIJN, waarvan men een schande voor den Hervormer wil maken (4). En ziedaar hoe men de geschiedenis schrijft! ...ziedaar, wij zullen niet zeggen de kwade trouw, maar de lichtvaardigheid en de onkunde van de verdedigers van het Pausdom. Zodanige misslagen vindt men in schriften van anders achtenswaardige mannen, en die niets moesten gemeen hebben met de hatelijke naam van lasteraar. Men zal in dit boekdeel de waarachtige geschiedenis van de kindsheid van CALVIJN lezen.
(4) Zo ik mij niet vergis, en het andere lezers gaat als mij, zal het wel wenselijk voorkomen, dat de heer MERLE dit stuk wat duidelijker had uiteengezet, vooreerst de aanhalingen uit LE VASSEUR en DESMAY wat verder in derzelver verband
en oogmerk had uitgebreid, en dan het besluit dat hij zelf er uit afleidt wat meer onderscheiden had uitgedrukt. In de aanhalingen vooreerst uit de beide schrijvers is, alles zonderling dooreengemengd, eerst het verhaal van LE VASSEUR zelve, dan de door deze aangehaalde verklaring van DESMAY, en daarin nog een zeker ingelast uittreksel in het Latijn, zo als het schijnt, uit de handelingen van het hoofdstuk van Noyon. Hoe hangt dit alles met elkaar samen? Daar ik de gemelde werken niet heb kunnen te zien krijgen, kan ik het met geen volkomen zekerheid zeggen. Doch alles vergelijkende schijnt het mij toe op deze wijze: -Vooreerst LE VASSEUR, behalve de Hervormer nog een andere JEAN CAUVIN kennende, die priester was geweest en in het Catholiek geloof volhard had, wilde deze laatsten niet gaarne met de Hervormer verward hebben; en het was om die reden dat hij na van de Hervormer gemeld te hebben, wat hij van hem wist, er nog een bijzonder hoofdstuk omtrent die andere JEAN CAUVIN bijvoegde. De ongebondenheid, welke hij zelf erkende, hinderde hem niet, omdat hij ongebondenheid minder onterend rekende dan ketterij. Evenwel verdedigt hij hem tegen de beschuldiging van dat bepaald misdrijf, waarom hij zou zijn gegeseld geworden, en wat deze Catholieke CAUVIN door DESMAY schijnt te zijn te last gelegd: hiertegen verdedigt LE VASSEUR zijn JEAN CAUVIN (en dus ook ingewikkeld de Hervormer) door aan te merken, dat DESMAY hierin had misgehad, daar dit met een ander jongeling BALDUINUS LE JEUNE genoemd, was voorgevallen, wat hij door aanhaling van de handelingen van het hoofdstuk van Noyon in het Latijn bevestigt. -Is dus deze samenhang tussen deze onderscheidene hier aangehaalde getuigenissen wel begrepen, dan zeker worden deze ter bevestiging van de onschuld van de Hervormer met recht door de heer MERLE aangehaald, ja deze kan daaruit dubbel bevestigd worden, vooreerst dewijl daaruit blijkt, dat, zo hier al enige besehuldiging te doen ware, deze een andere JEAN CAUVIN zou betreffen, maar dan ook ten tweede, dat ten aanzien van het bepaalde misdrijf en de daarom ondergane geseling er een volstrekte verwarring van personen plaats heeft, daar dit zelfs op rekening van een persoon van een geheel andere naam, zekere BALDUINUS LE JEUNE, moest gesteld worden. Maar dan moet men ook ten tweede erkennen, dat de heer MERLE in het besluit dat hij er uit afleidt zich niet nauwkeurig genoeg heeft uitgedrukt. Hij drukt zieh namelijk zo uit, dat men zeggen zou, alsof LE VASSEUR zijn JEAN CAUVIN liever aan die bepaalde ongebondenheid wilde schuldig kennen, die men naderhand de Hervormer heeft te last gelegd, dan aan ketterij, en de tegenwoordige vijanden van de Hervormer dit nu eenvoudig omkeerden, daar zij de onnatuurlijke zonde van de andere JEAN CAUVIN op rekening van de Hervormer stelden: -doch ten aanzien van LE VASSEUR is dit zo niet. Wel wilde hij zijn JEAN CAUVIN liever aan ongebondenheid dan aan ketterij schuldig kennen, doch eehter verdedigt hij hem ook, zo wij de samenhang van de aangehaalde uittreksels wel begrepen hebben, even zo wel tegen de beschuldiging van die bepaalde ongebondenheid, als wij onze CALVIJN daartegen verdedigen, en legt die aan een geheel andere persoon, aan zekere BALDUINUS te last. -L.R.
De heer AUDIN, heeft, om zijn Gesehiedenis van LUTHER te vervolgen, onlangs een Geschiedenis van CALVIJN in het licht gegeven, geschreven onder de invloed van beklagelijke vooroordelen, en waarin men moeite heeft de Hervormers en de Hervorming te herkennen. Intussen vindt men bij deze schrijver niet de schandelijke beschuldigingen welke wij zo even aangeduid hebben; hij heeft recht gedaan door zijn
stilzwijgen. Niemand die zich ontziet kan die ongerijmde en grove lasteringen meer opwarmen.
Mogelijk zullen wij bij een andere gelegenheid enige woorden toevoegen bij hetgene wij reeds in ons eerste Boek over de oorsprong van het Pausdom gezegd hebben. Het is hier de plaats niet dat te doen.
Ik zal hier slechts in het algemeen herinneren, dat het juist menselijke en geheel natuurlijke zaken zijn die de oorsprong van het Pausdom zeer goed verklaren, welke het inroept om zijn Goddelijke instelling te bewijzen. Zo verklaart ons de Christelijke oudheid dat het algemeen bisschoppelijk gezag aan al de bisschoppen toevertrouwd was, zodat de bisschoppen van Jeruzalem, Alexandrië, Antiochië, Epheze, Rome, Carthago, Lyon, Arles, Milaan, Hippone, Cesareä, enz. deel namen aan al wat er in de gehele Christelijke wereld voorviel en er zich mee bemoeiden. Spoedig eigende Rome zich die plicht toe welke op allen rustte, en redenerende alsof deze haar alleen aanging, leide zij er het bewijs voor haar opperhoofdigheid uit af.
Brengen wij een ander voorbeeld bij. De Christelijke Kerken, in de grote steden van het rijk gevestigd, zonden afgevaardigden naar de landstreken, waarmee zij in betrekking stonden. Dit deed vooral Jeruzalem; vervolgens Antiochië, Alexandrië, Epheze; daarna eindelijk Rome; en Rome besloot terstond uit hoofde van hetgene zij na de anderen, en minder dan de anderen gedaan had, om zich boven al de overigen te verheffen. Deze voorbeelden zullen genoeg zijn.
Merken wij alleen nog op dat Rome, in het Westen, alléén de eer bezat, welke Corinthe, Philippi, Thessalonica, Epheze, Anthiochië en in een veel hoger trap Jeruzalem (5), in het Oosten, bezaten, van namelijk een Apostel of Apostelen onder haar eerste leraren gehad te hebben. Zo moesten dus de Latijnse Kerken natuurlijk voor Rome een zekere eerbied hebben. Maar nooit wilden de Oosterse Christenen, die in haar de Kerk van de hoofdstad des rijks eerbiedigden, haar enige kerkelijke oppermacht toekennen. De vermaarde algemene kerkvergadrring van Chalcedon kende aan Constantinopel, eertijds het onaanzienlijke Bijzantium, dezelfde voorrechten (ta isa presbeia) als aan Rome toe, en verklaarde dat het even als dit moest verheven worden. Zo ook toen het pauselijk gezag zich op een beslissende wijze boven Rome vestigde, bekreunde het Oosten er zich niet aan een meester te erkennen waarvan het nooit had horen spreken; en blijvende op het oude gebied van zijn Katholiciteit, liet het het Westen aan de macht van de nieuwe sekte welke zich in zijn boezem kwam daarstellen, over. Het Oosten noemt zich nog heden bij uitnemendheid Catholiek en orthodox: en wanneer men één van die Oosterse Christenen welke Rome aan zich verbonden heeft door hun talrijke inwilligingen te doen, vraagt: "Zijt gij Catholiek?" - antwoordt hij terstond: "Nee, ik ben Papistian (Pausgezind)." (Journal du rév. Jos. Wolf. Londres, 1839. p. 225.)
(5) De heilige EPIPHANIUS zegt dat de Heer aan JACOBUS de eerste, te Jeruzalem, zijn troon op aarde (ton yronon autou epi thv ghv) overgaf; en sprekende van de te Jeruzalem vergaderde bisschoppen, verklaart hij dat de gehele wereld (panta kosmon) hun gezag moet eerbiedigen. (Epiph. Haeres. 70,10.- 78,7.)
lndien deze Geschiedenis enige berispingen, uit het Roomse gezichtspunt voortkomende, ondergaan heeft, schijnt zij er andere ontmoet te hebben welke uit een
zuiver letterkundig gezichtspunt voortkwamen. Mannen voor wie ik veel achting heb, scheen aan een staatkundige of letterkundige beschrijving van de Hervorming meer gewicht te hechten, dan aan een voorstelling welke haar geestelijke beginselen en innerlijke drijfveren als het punt aanneemt waarvan men moet uitgaan. -Ik kan deze wijze van zien begrijpen, maar ik kan ze niet tot de mijne maken. Het wezenlijke, naar mijn gedachte, in de Hervorming, is haar eer en haar inwendig leven. Alle werk waarin die twee dingen niet de voornaamste zijn, zal schitterend kunnen zijn, maar het zal niet getrouwelijk en echt historisch wezen. Men zal een wijsgeer gelijken die, de mens willende beschrijven, met een grote nauwkeurigheid en schilderachtige schoonheid al wat zijn lichaam betreft zou voorstellen, maar aan de ziel, die Goddelijke bewoner des lichaams, een ten hoogste ondergeschikte rang zou verlenen.
Er ontbreekt ongeiwijfeld veel aan het zwakke werk, waarvan ik thans een nieuw gedeelte aan het Christelijk publiek aanbied; maar wat ik er het meest in vind te berispen, is dat men er nog niet meer de ziel van de Hervorming in bespeurt. Hoe meer ik zou geslaagd hebben om datgene wat de eer van CHRISTUS openbaart te doen uitkomen, hoe meer historisch en getrouw ik ook zou geweest zijn. Ik neem gaarne die woorden als wet aan, welke een gesehiedschrijver van de zestiende eeuw, welke het zwaard nog meer dan de pen voerde, na een gedeelte van de geschiedenis van het Protestantisme in Frankrijk geschreven te hebben, welke ik niet voornemens ben te behandelen, aan al diegenen richt welke voornemens waren zijn werk te volmaken: "Ik schrijf hun als wet voor wat ik voor mij zelf aanneem: namelijk dat zij, de eer van dit kostbare werktuig zoekende, die van de arm welke het gevormd, gebruikt en naar zijn welbehagen bestuurd heeft, ten hoofddoel hebben. Want alle loftuitingen welke men aan vorsten geeft zijn ongepast en slecht geplaatst, zo zij niet die van de levende God tot hoofddoel en grondslag hebben, aan Wie alleen eer en macht in eeuwigheid toekomt."
EAUX VIVES, BIJ GENEVE, FEBRUARI 1841.
NEGENDE BOEK
EERSTE HERVORMINGEN 1521 en 1522
I.
Gang van de Hervorming. Nieuw tijdvak. Nut van Luther’s gevangenschap. Beweging in Duitsland. Worms en Wittenberg. Melanchton en Luther. Geestdrift.
II.
Luther op de Wartburg. Doel van de Gevangenschap. Angst. Hoop. Ziekte.
Ongerustheid van Luther’s vrienden. Luther’s werkzaamheid. Over de biecht. Aan Latomus. Wandelingen. Een jachtpartij.
III.
De Hervorming begint. Huwelijk van Feldkirchen. Het huwelijk van de monniken.
Thesen. Geschrift tegen het Monnikendom. Het Monnikendom houdt voor Luther op.
IV.
De aartsbisschop Albert. De afgod van Halle. Luther staat op. Schrik aan het hof.
Luther aan de aartsbisschop. Antwoord van Albert. Joachim van Brandenburg.
V.
Overzetting van de Bijbel. Behoeften van de Kerk. Beginselen van de Hervorming.
Aanvechtingen van de duivel. Veroordeling van de Sorbonne. Antwoord van Melanchton. Luther’s bezoek in Wittenberg.
VI.
Nieuwe hervormingen. Gabriel Zwilling over de mis. De universiteit. Melanchton. De keurvorst. Het monnikendom aangerand. Uitgang van de monniken. Gisting.
Ongeregeldbeden. Kapittel van de Augustijners. De mis en Carlstadt. Eerste Avondmaal. Gewicht van de mis volgens het Roomse stelsel.
VII.
Valse Hervorming. De nieuwe profeten. De profeten in Wittenberg. Melanchton. De keurvorst. Luther. Carlstadt en de beelden. Wanorden. Men roept Luther terug. Hij wankelt niet. Gevaren.
VIII.
Vertrek van de Wartburg Nieuwe stelling. Luther en het oorspronkelijk Catholicisme.
Ontmoeting bij den Zwerten Beer. Luther aan de keurvorst. Terugkering naar Wit- tenberg. Prediking in Wittenberg. De liefde. Het Woord. Hoe de Hervorming daargesteld wordt. Het heilig Avondmaal. Het geloof in Christus. Uitwerking. Didymus.
Carlstadt. De profeten. Samenkomst met Luther. Einde van deze strijd.
IX.
Overzetting van het Nieuwe Testament. Het geloof en de Schrift. Tegenstand. Gewicht van Luther’s uitgave van het Nieuwe Testament. Behoefte aan een stelselmatig vertoog.
De Gemene plaatsen. De erfzonde. Verlossing. Vrije wil. Uitwerking van de Gemene plaatsen.
X.
Tegenstand. Hendrik VIII. Wolsey. De koningin. Fisher. Thomas Morus. Luther’s boeken verbrand. Hendrik valt Luther aan. Hendriks boek tegen Luther. Aanbieding
aan de paus. Uitwerking op Luther. Kracht en hevigheid. Zijn boek. Antwoord van de bisschop van Rochester. Antwoord van Morus. Gedrag van de koning.
XI.
Algemene beweging. De monniken. Hoe de Hervorming wordt daargesteld. De eenvoudige gelovigen. De oude en nieuwe leraren. Boekdrukkunst en letterkunde.
Rondventing van boeken.
XII.
Luther in Zwickau. Het kasteel van Freyberg. Worms. Frankfort. Algemene beweging.
Wittenberg, middelpunt van de Hervorming. Gevoelens van Luther.
I.
Gang van de Hervorming.
Sinds vier jaren werd er opnieuw een oude leer in de Kerk verkondigd. Het grote woord van een zaligheid uit genade, weleer in Azië, in Griekenland, in Italië, door PAULUS en zijn broeders verkondigd, en na vele eeuwen door een monnik van Wittenberg in de Bijbel weergevonden, had van de vlakten van Saksen tot Rome, tot Parijs, tot Londen weergalmd; en de hoge bergen van Zwitserland hadden er de doordringende tonen van herhaald. De bronnen van de waarheid, van de vrijheid en des levens waren voor de mensheid weer geopend geworden. Men was daar in menigte heengestroomd, men had er met vreugde uit gedronken; maar zij die er met geestdrift hun lippen mee bevochtigd hadden, hadden hetzelfde voorkomen bewaard.
Alles van binnen was nieuw, en echter scheen alles van buiten hetzelfde gebleven te zijn.
De inrichting van de Kerk, haar Godsdienstoefening, haar tucht, hadden geen verandering ondergaan. In Saksen, te Wittenberg zelf, overal waar de nieuwe gevoelens doorgedrongen waren, behield de pauselijke eredienst haar gewone praal;
de priester, aan de voet des altaars, Gode de hostie offerende, scheen een onuitsprekelijke verandering te bewerken; de monniken en de nonnen kwamen in de kloosters eeuwigdurende verbintenissen aangaan; de herders van de gemeenten leefden zonder gezin; de broederschappen vergaderden; de bedevaarten werden volvoerd; de gelovigen hingen hun ex foto’s (1) aan de pilaren van de kapellen op, en al de ceremonieën werden, tot de minst beduidende handeling des heiligdoms toe, als eertijds gevierd. Er was een nieuw woord in de wereld, maar het had zich geen nieuw lichaam geschapen. De redenen des priesters maakten met de handelingen des priesters het meest in het ooglopend verschil. Men hoorde hem van de kansel tegen de mis als tegen een afgodische plechtigheid uitvaren; daarna zag men hem afklimmen en met nauwgezetheid voor het altaar de praalvertoning van die verborgenheid houden.
Overal werd het nieuwe Evangelie te midden van de oude kerkgebruiken verkondigd.
De priester zelf merkte deze vreemde tegenstrijdigheid niet op; en het volk dat met toejuiching de vrijmoedige redenen van de nieuwe predikers aanhoorde, zette met nauwgezetheid zijn oude gewoonte voort, evenalsof het zich daar nimmer van had moeten afscheiden. Alles bleef, aan de huiselijke haard en in het maatschappelijk leven zowel als in Gods huis, in dezelfde staat. Er was een nieuw geloof in de wereld, er waren geen nieuwe werken. De lentezon was verscheen, en de winter scheen de natuur nog vast te kluisteren; geen bloemen, geen bladen, niets van buiten dat het nieuwe seizoen aankondigde; maar die schijn was bedriegelijk; een krachtig, schoon
verborgen sap liep reeds onzichtbaar rond en was op het punt om de wereld te veranderen.
(1) Zekere offeranden of geschenken, gebracht door personen, die uit gevaren of ziekten gered waren, en aan deze of geen heilige, wie zij in het gevaar of om genezing hadden aangeroepen en aan wie zij hun uitredding dank wisten, volgens gedane geloften toegewijd, en in de kerken rondom de beelden dier heiligen tot gedachtenis opgehangen, bestaande veelal in afbeeldsels in was van het genezen lichaamsdeel, of in schilderijen de geschiedenis en omstandigheden van de wondervolle reddingen voorstellende, met bijgevoegde opschriften, geheel in de smaak van de oude heidenen, ook geschenken door koningen en vorsten van grote stukken zilverwerk, vazen, kandelaars, lampen, beelden enz. Men zie dit breder in het Heidense Rome van Roussel toegelicht en uitgebreid, onlangs bij de Uitgevers van dit werk gedrukt, bl. 12-18. -L.R.
Het is aan deze gang, vol wijsheid, dat de Hervorming mogelijk haar zegepralen te danken heeft. Iedere omwenteling moet in de gedachte plaats hebben vóór dat zij uitwendig tot stand gebracht wordt. De tegenstrijdigheid welke wij aangeduid hebben viel in de eerste opslag zelfs geen LUTHER in het oog. Hij scheen het geheel natuurlijk te vinden dat schoon men met geestdrift zijn schriften ontving, men echter aan de misbruiken welke zij aantastten uit vroomheid gehecht bleef. Men zou zelfs kunnen geloven dat hij vooraf zijn plan ontwierp, en besloot de gemoederen te herscheppen vóórdat hij de vormen veranderde. Maar dit zou zijn, hem een wijsheid toe te schrijven, waarvan de eer aan een hoger verstand toekomt. Hij volvoerde een plan, dat hij te voren niet had ontworpen. Later kon hij die dingen onderscheiden en begrijpen: maar hij bedacht ze niet en regelde ze dus ook niet. God ging aan het hoofd; zijn rol was Hem te volgen (2).
(2) Ware het anders geweest, zo zoude de Hervorming een bloot menselijk werk geweest zijn, en die gezegende voortgang niet gehad hebben. Wat mensen in hun wijsheid bedenken, hiermee komen zij dikwijls bedrogen uit; en de zaak neemt dikwijls een andere keer, geheel tegen hun voornemen en beraamd plan. LUTHER ging aan de hand van de Voorzienigheid. Het was God, die alles buiten en zonder hem tevoren reeds beraamd had, en alles te rechter tijd, zelfs soms tegen LUTHERS eigen gedachte deed rijp worden. Zó moet het nu nog met elke hervorming of verbetering gaan, die waarlijk uit God is, en van welke iets heilrijks is te wachten. -L.R.
Wanneer LUTHER met een uitwendige hervorming begonnen was; wanneer hij, na gesproken te hebben, terstond de klooster-geloften, de mis, de biecht, de vormen van de eredienst had willen afschaffen, dan zou hij voorzeker de hevigste tegenstand ontmoet hebben. De mens heeft tijd nodig om tot grote omwentelingen bekwaam te worden. Maar LUTHER was geenzins die onstuimige, onvoorzichtige, onbezonnen invoerder van nieuwigheden, zoals enige geschiedschrijvers hem afgeschilderd hebben (3). Het volk, niets in de gewone Godsdienstgebruiken veranderd ziende, gaf zich zonder vrees aan zijn nieuwe meester over. Het verwonderde zichzelfs over de aanvallen gericht tegen een man die het zijn mis, zijn rozekrans, zijn biechtvader liet behouden; en het schreef deze toe aan de lage afgunst van verachtelijke mededingers, of aan de wrede onrechtvaardigheid van machtige tegenstanders. De denkbeelden van LUTHER echter brachten de gemoederen in beweging, vernieuwden de harten, en
ondermijnde zozeer het oude gebouw, dat het weldra vanzelf en zonder mensen- handen instortte. De denkbeelden werken niet op een ogenblikkelijke wijze; zij gaan hun weg in de stilte, gelijk de wateren die achter onze rotsen doorzijpende deze van de berg waartegen zij rusten afscheiden; eensklaps vertoont zich het werk dat in het verborgen verricht is, en een enkele dag is genoeg om het werk van vele jaren, misschien zelfs van vele eeuwen in het licht te stellen.
(3) Zie HUME, enz.
Nieuw tijdvak.
Een nieuw tijdvak begint er voor de Hervorming. Reeds is de waarheid in de leer hersteld; nu gaat de leer de waarheid in al de vormen van de Kerk en van de maatschappij herstellen. De schok is te groot dan dat de gemoederen standvastig en onbewegelijk zouden blijven op het punt waarop zij gekomen zijn. Op die zo sterk geschokte leerstellingen rusten gebruiken welke reeds waggelen en die met deze moeten verdwijnen. Er is te veel moed en leven in de nieuwe geboorte dan dat zij zich voor de dwaling zouden matigen. Sacramenten, eredienst, hiërarchie, geloften, kerkinrichting, huiselijk leven, openbaar leven, alles staat gewijzigd te worden. Het schip, langzaam en met moeite gebouwd, gaat eindelijk de werf verlaten en de wijde zee bevaren. Wij zullen de tocht midden door veel klippen heen moeten volgen.
Nut van Luther’s gevangenschap.
De gevangenschap op de Wartburg scheidt die twee tijdvakken van een. De Voorzienigheid, welke zich gereed maakte aan de Hervorming zoveel kracht bij te zetten, had er de voortgang van voorbereid, door het werktuig waarvan zij zich wilde bedienen naar een eenzaam afgelegen verblijf heen te voeren. Het werk scheen, voor een tijd, met de werkmeester begraven; maar de graankorrel moet in de aarde gelegd worden om vruchten te dragen; en het is uit deze gevangenis, welke het graf van de Hervormer scheen te moeten zijn, dat de Hervorming zou te voorschijn komen om nieuwe veroveringen te maken en zich weldra over de gehele wereld te verspreiden.
Tot hiertoe was de Hervorming in de persoon van LUTHER als in één middelpunt verenigd geweest. Zijn verschijning voor de rijksvergadering te Worms was ongetwijfeld het verhevenste ogenblik van zijn leven. Zijn karakter scheen toen bijna vlekkeloos: en juist dit heeft doen zeggen, dat indien God, die gedurende tien maanden de Hervormer binnen de muren van de Wartburg verborg, hem op dit ogenblik voor altijd aan het oog van de wereld onttrokken had, zijn einde als een vergoding zou geweest zijn. Maar God wil geen vergoding voor zijn dienaren; en LUTHER werd voor de Kerk bewaard, om door zijn gebreken zelf te tonen, dat het alleen op Gods Woord is dat het geloof des Christens moet gegrond zijn. Hij werd op het onverwachtst ver van het toneel, waar de grote omwenteling van de 16de eeuw tot stand kwam, weggevoerd; de waarheid, welke hij gedurende vier jaren met zoveel kracht verkondigd had ging in zijn afwezendheid voort op de Christenheid te werken, en het werk waarvan hij slechts een zwak werktuig was droeg, van toen af, niet het zegel eens mensen, maar het zegel van God zelf.
Beweging in Duitsland.
Duitsland was over de gevangenschap van LUTHER bewogen. De tegenstrijdigste geruchten werden in al de provincies verspreid. De afwezigheid van de Hervormer verontrustte de gemoederen, meer dan zijn tegenwoordigheid ooit had kunnen doen.
Hier verzekerde men dat vrienden uit Frankrijk gekomen hem aan de overzijde van de Rijn in veiligheid gesteld hadden (4). Daar zei men, dat sluipmoordenaars hem om het leven gebracht hadden. Men vernam naar LUTHER tot in de kleinste dorpen; men ondervroeg de reizigers; men verzamelde zich op de openbare plaatsen. Soms deed een onbekend redenaar het volk een levendig verhaal omtrent de wijze waarop de doctor opgelicht was geworden; hij vertoonde woeste ruiters die hun gevangenen stevig de handen bonden, hun rit verhaastten, hem te voet achter zich meesleepten, zijn krachten uitputteden, de oren voor zijn geschrei sloten, en zelfs het bloed uit zijn ledematen deden stromen (5). "Men heeft," voegde hij er bij, "het lijk van LUTHER geheel doorstoken gezien (6)." Dan deden zich droevige klachten horen: "Ach!" zei de menigte, "wij zullen hem met meer zien, wij zullen hem niet meer horen, die edelmoedige man, wiens stem onze harten roerde!" De vrienden van LUTHER, van woede bevende, zwoeren zijn dood te zullen wreken. Vrouwen, kinderen, vreedzame mannen, grijsaards voorzagen met schrik nieuwe worstelingen. Niets evenaarde de schrik van de aanhangers van Rome. De priesters en monniken, die eerst hun vreugde niet hadden kunnen verbergen, toen zij zich van de overwinning zeker waanden omdat een mens dood was, en die met een zegevierende en honende blik het hoofd opgestoken hadden, zouden nu ver van de dreigende woede van het volk hebben willen vlieden (7). Die lieden welke, zolang LUTHER in vrijheid was, zozeer hun woede betoond hadden, beefden nu hij gevangen was (8). ALEANDER was inzonderheid verschrikt. "Het enige middel dat ons overblijft om ons te redden,"
schreef een Rooms Catholieke aan de aartsbisschop van Mentz, "is toortsen te ontsteken en LUTHER in de gehele wereld te zoeken, om hem aan de natie die hem terugeist weer te geven (9)." Men zou gezegd hebben dat de schim van de Hervormer, bleek en ketenen voortslepende, schrik kwam verspreiden en wraak eisen. "De dood van LUTHER," riep men uit, "zal stromen bloed doen vlieten (10)."
(4) Hic...invaleseit opinio, me esse ab amicis captum e Francia missis. (L. Epp. II, 5.)
(5) Et iter festinantes cursu equites ipsum pedestrem raptim tractum fuisse ut sanguis e digitis erumperet. (COCHLOEUS p. 39.)
(6) Fuit qui testatus sit, visum à se Lutheri cadaver transfossum...(PALLAVICINI Hist. Conc. Trid. I, p. 122.)
(7) Molem vulgi imminentis ferre non possunt. (L. Epp. II, p. 13.)
(8) Qui me libero insanierunt, nune me captivo ita formidant ut incipiant mitigare.
(Ibid.)
(9) Nos vitam vix redempturos, nisi accensis candelis undique eum requiramus.
(Ibid.)
(10) GERBELII Ep. in M. S. C. Heckelianis. LINDNER, Leb. Luth., p. 244.
Worms en Wittenberg.
Nergens waren de gemoederen meer bewogen dan te Worms zelf; een groot gemor deed zich onder het volk en onder de vorsten horen. ULRICH VAN HUTTEN en HERMAN BUSCH vervulden die streken met hun klaagzangen en met hun oorlogskreten. Men beschuldigde openlijk KAREL V en de pauselijke afgezanten. De natie trok zich de zaak van de armen monnik aan, die, door de kracht van zijn geloof, haar hoofd was geworden.
Melanchton en Luther. Geestdrift.
Te Wittenberg waren zijn ambtgenoten, zijn vrienden, inzonderheid MELANCHTON, in het eerst in een sombere droefheid gedompeld. LUTHER had die jongen geleerde de schatten dier heilige Godgeleerdheid meegedeeld welke van toen af zijn ziel geheel vervuld had. Het was LUTHER die aan de louter verstandelijke beschaving, welke MELANCHTON te Wittenberg gebracht had, kracht en leven had bijgezet. De grondigheid van de leer van de Hervormer had de jongen hellenist getroffen, en de moed van de doctor om de rechten van het eeuwige Woord tegen alle menselijk gezag te verdedigen, had hem met hoge geestdrift vervuld. Hij had zich aan des Hervormers werk aangesloten; hij had de pen opgenomen, en, met die voortreffelijkheid van stijl, welke hij door de studie van de oudheid zich had eigen gemaakt, had hij achtereenvolgens, en met een krachtige hand, het gezag van de kerkvaders en het gezag van de conciliën voor het onfeilbaar Woord van God doen wijken.
De vaste beradenheid welke LUTHER in het leven bezat, bezat MELANCHTON in de wetenschap. Nooit zag men in twee mensen meer verschil en meer eenheid. "De heilige Schrift," zei MELANCHTON, "vervult de ziel met een heilig en wonderbaar vermaak; zij is een hemelse spijs (11)." "Het Woord van God," riep LUTHER uit, is een zwaard, een strijd, een verwoesting; zij valt op de kinderen van Ephraïm aan, als de leeuwin in het woud." Zo zag de één in de Schrift vooral een krachtige troost, en de ander een nadrukkelijke tegenkanting tegen het bederf van de wereld. Maar voor de één zowel als voor de ander was zij het gewichtigste op aarde; ook verstonden zij elkaar volkomen. "MELANCHTON," zei LUTHER, "is een wonder: allen erkennen het thans. Hij is de geduchtste vijand van de satan en de Scholastieken, want hij kent hun dwaasheid en de rots welke CHRISTUS is. Die kleine Griek overtreft mij, zelfs in de Godgeleerdheid; hij zal u even nuttig zijn als vele LUTHERS." En hij voegde er bij dat hij bereid was een mening te laten varen, in die PHILIPPUS die niet goedkeurde.
MELANCHTON, van zijn kant, vol bewondering voor de kennis welke LUTHER van de heilige Schrift had, stelde hem ver boven de kerkvaders. Hij verschoonde gaarne de scherts waarvan enigen hem beschuldigden, en vergeleek die dan met een aarden vat wat een kostbare schat onder een ruw omkleedsel bevatte. Ik zal mij wel wachten hem daarover voorbarig te berispen," zei hij (12).
(11) Mirabilis in iis voluptas, immo ambrosia quaedam coelestis. (Corp. Ref. I, 128.) (12) Spiritum Martini nolim temere in hae causa interpellare. (Ibid. p. 211.)
Maar ziedaar nu die twee zielen, zo nauw verenigd, van elkaar gescheiden. Die twee dappere krijgsknechten kunnen niet meer gezamenlijk voor de verlossing van de Kerk strijden. LUTHER is verdwenen; hij is mogelijk voor altijd verloren. De verslagenheid te Wittenberg is groot: men gelijkt daar een leger, staande met sombere en neerslachtige blik voor het bloedige lijk van de veldheer die het ter overwinning leidde.
Eensklaps ontving men meer vertroostende berichten. "Onze veel geliefde vader leeft (13)," riep PHILIPPUS in de vreugde van zijn ziel uit; "grijp moed en zijt sterk." Maar weldra nam de neerslachtigheid weer de overhand. LUTHER leefde, maar in gevangenschap. Het edict van Worms, met de verschrikkelijke vogelvrijverklaringen (14), was bij duizenden exemplaren door het gehele rijk, en tot in het gebergte van Tyrol verspreid (15). Stond de Hervorming niet verpletterd te worden door de ijzeren
hand welke zwaar op haar drukte? De zo zachte ziel van MELANCHTON werd beangstigd en ontboezemde een kreet van smart.
(13) Pater noster charissimus vivit. (Corp.Ref. I, p. 389.) (14) Dicitur parari proscriptio horrenda. (Ibid.)
(15) Dicuntur signatae chartae proscriptionis bis mille missae quoque ad Insbruck.
(Ibid.)
Maar boven de hand van de mensen deed zich een machtiger hand gevoelen; God zelf benam het geduchte edict al de kracht. De Duitse vorsten, die steeds getracht hadden in het rijk de macht van Rome te vernederen, beefden bij het zien van het verbond van de keizer met de paus, en vreesde dat dit de ondergang van al hun vrijheden zouden ten gevolge hebben. Ook, terwijl KAREL, bij het doortrekken van de Nederlanden, met een spottende grimlach de vlammen begroette, welke enige vleiers en enige geestdrijvers op de openbare pleinen met LUTHERS boeken ontstaken, werden die schriften in Duitsland met een steeds toenemende gretigheid gelezen, en talrijke schotschriften, in de geest van de Hervorming, kwamen dagelijks het pausdom nieuwe slagen toebrengen. De pauselijke afgezanten waren buiten zichzelf bij het zien dat dat edict, wat hun zoveel heimelijke kunstgrepen gekost had, zo weinig uitwerking teweeg bracht. "De inkt waarmee KAREL V zijn besluit getekend heeft," zei zij met bitterheid, "heeft de tijd niet gehad om op te drogen, terwijl reeds in elke plaats dit keizerlijk bevelschrift in stukken gescheurd is...." Het volk hechtte zich meer en meer aan de bewonderenswaardige man die, zonder zich aan de banbliksemen van KAREL en de paus te bekreunen, zijn geloof met de moed van een martelaar beleden had. "Hij heeft aangeboden te herroepen, wanneer men hem weerleide," zei men, "en niemand heeft het durven ondernemen. Is dit niet een bewijs voor de waarheid van zijn leringen?" Zo volgde dan op de eerste beweging van schrik te Wittenberg en in geheel het rijk een beweging van geestdrift. De aartsbisschop van Mentz zelf, dus de onderlinge overeenstemming van het volk ziende uitkomen, durfde de Franciscaners geen verlof geven om tegen de Hervormer te prediken. De universiteit, welke scheen vernietigd te moeten worden, beurde het hoofd weer op. De nieuwe leringen waren daar te zeer gevestigd, dan dat de afwezigheid van LUTHER ze zou doen wankelen;
en de academische gehoorzalen hadden weldra moeite de menigte van de hoorders te bevatten (16).
(16) Scholastici quorum supra millia ibi tunc fuerunt. SPALATINI annales. 1521.
Oktober.)
II.
Luther op de Warburg.
Intussen leefde ridder GEORGE, dus was de naam van LUTHER op de Wartburg, eenzaam en onbekend. "Indien gij mij zaagt," schreef hij aan MELANCHTON, "zou gij een ridder menen te zien, en gij zelf zoudt mij met moeite herkennen (1)."
LUTHER nam eerst enige rust, genietende een tijd van verpozing, welke hem tot dit ogenblik toe niet vergund was geweest. Hij wandelde vrij op het kasteel rond, maar kon zich niet buiten de muren begeven (2). Men voldeed aan al zijn begeerten, en nimmer was hij beter behandeld geworden (3). Vele gedachten vervulden zijn ziel;
maar niet één kon hem verontrusten. Beurtelings wendde hij zijn blikken over de
