Politiek als roeping

(1)

~5

I

h- 0-

~er

~ig

10 sie ai-

ds

maandblad

wetensc van het

instituut happelijk

1089

voor het cda Van Loghum Slaterus

(2)

Christen Democrat1sche Verkenningen is he\ maandblad van het Wetenschappelijk lnstituut voor het CDA

Het is de voortzetting van An\1-Revolutionaire Staatkunde, Christelijk Historisch Tijdschnft en Politiek Perspectief.

Redactie

drs. Th.B.F.M. Brinkel (secretaris) drs. H. Eversdijk

mr. J.JAM. van Gennip drs. J. Grin

dr. K.J. Hahn mr. AK Huibers drs. C.J. Klop

1r. W.C.M. van Lieshout (voorzitter) drs. M.J.Th. Martens

prof. dr. C.J. Rijnvos dr. H. van Ruller

drs. T.L.E. Strop-von Meyenfeldt prof. dr H.E.S. Woldring mr. L.B.M. Wust

Redactie-adres

Wetenschappelijk lnst1tuut voor het CDA, Dr. Kuy- perstraat 5, 2514 BA Den Haag. tel. 070-92 40 21 t.a.v. drs. Th. B.F.M. Brinkel.

Secretaresse: H.G.M. Veringa-Loomans.

De redactie stelt er prijs op artikelen (tot maximaal 4000 woorden) te ontvangen die passen in de opzet van Christen Democratische Verkenningen.

Boeken ter recens1e kan men zenden aan de redactie van Christen Democratische Verkenningen; terre- censie gezonden boeken kunnen niet worden gere- tourneerd.

Christen Democratische Verkenningen wil een ge- wetensfunctie vervullen binnen de christen-democratie; verkennend, grenzen aftastend, opinierend, zowel histonsch-analytisch als toekomstgericht en in- ternatlonaal georienteerd.

Het doet dit vanuit een kntisch-solidaire en onafhankelijke opstelling ten opzichte van het CDA.

Het schrijft over en vanuit het spanningsveld tussen geloof en politiek.

Het vraagt de aandacht voor de betekenis van christen-democratische uitgangspunten voor politieke en maatschappelijke vraagstukken.

Christen Democratische Verkenningen rich\ zich op de trend in het polit1eke en maatschappeliJke gebeuren ook in de politieke actualiteit van de dag.

U1tgever

Van Loghum Slaterus bv postbus 23, 7400 GA Deventer telefoon 05700-1 08 11.

Abonnementen

De abonnementsprijs bedraagt

f 60,-per jaar incl. btw en verzendkosten.

Studenten CDJA-Ieden f 37,50 Losse nummers f 6.50

Abonnementsadmin1strat1e: L1bresso (D1stributie van vakinformatie) postbus 23, 7400 GA Deventer, telefoon 05700-3 31 55.

Bee1nd1ging abonnement

Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 de- cember van het lopende abonnemenlsJaar worden opgezegd. Bij n1et t1jd1ge opzegg1ng word\ het abonnement automatisch voor een jaar verlengd.

Adreswijzig1ngen

BiJ wijziging van naam en/of ad res verzoeken wij u een gew1jzigd adresbandJe toe te zenden aan Ll- bresso bv, postbus 23, 7400 GA Deventer.

Betalingen

Gebruik voor uw betalingen bij voorkeur de te ontvangen stortingsacceptgirokaarten; dit vergemak- kelijkt de administratieve verwerk1ng.

Advertent1es

Opgave van advertenties aan de u1tgever: telefoon 030-51 12 74.

ISSN 0037-8135

(3)

I

Column

Mr. L.B.M. Wust

Politiek als roeping

Arie Oostlander heeft nooit een gehe1m gemaakt van wat hem ten diepste tot en in zijn werk dreef. In de Periscoop van het septembernummer 1986, gewiJd aan de vraag 'Wat voor CDA willen w1j?', be- toogde hij: 'B1j ons geen Fuhrerprinzip of h1erarchische centralisatie. Hoe komt dat?

Omdat een Boek de baas is, daar gaat een democratische geest van u1t'. En hiJ besluit dan: 'Door dat Boek zijn wij ge1nsp1reerd, dat geeft de onderlinge band. Daarom is deze partij de moeite waard. Aileen daarom.' (cursivering LW)

In die laatste twee woordjes wordt, als voor hem vanzelfsprekend, de absolute prioriteit vermeld van de politiek als roeping, die de schrijver zichzelf stelt. Die gaat voor hem uit boven de politiek als geambieerde carriere of als boeiende werkkring, motieven die natuurlijk ook al- tljd meespelen. Juist die rangorde in de waardenh1erarchie van drijfveren, die in de politiek niet algemeen verbreid is, heeft de aantrekkelijkheid uitgemaakt van de maandelijkse berichten uit het Weten- schappelijk lnstituut, die Arie Oostlander vanaf het oktobernummer 1 984 ononder- broken, naast zijn dagtaak van directeur, in ziJn Peri scoop verzorgde. Daar kwamen twee andere aantrekkelijkheden bij H ij heeft, vooreerst, de strijdvaardige natuur om het appel, dat het Boek voortdurend op hem doet, om te zetten in een appel op

Chr:sten Democrat1sche Verkenn1ngen 10/89

anderen. Maar hij doet dat, vervolgens, niet zonder zich met grote leergierigheid en b1jgevolg met groeiende eruditie voor die anderen open te stellen. Hij beseft daarbij zeer wei, dat het Boek hem welis- waar de grondinspiratie verschaft - de grote dragende pnncipes van zijn christelijk mensbeeld en de daaruit voortvloei- ende zedelijke waarden -, maar dat de maatschappelijke doorwerking daarvan nog het concrete politieke handwerk ver- eist, dat zijn eigen relatieve autonomie be- zit en zijn historisch bepaalde randvoorwaarden stelt.

Dit bewust doorleefde spanningsveld tussen de twee polen van de politiek als hoge zedelijke roeping en de politiek als deskundige en natuurlijke wijsheid verei- send handwerk, stem pelt al zijn bijdragen.

Het maakt ook de onmisbare waarde van het Wetenschappelijke lnstituut uit. Van een optimale verbinding tussen die polen hangt de toekomst van het CDA af en, in breder perspectief, die van de christen- democratie in Europa.

Wat het CDA als nieuwe politieke ver- schijning in ons land betreft, hebben niet aileen drie lang gevestigde politieke partijen elkaar moeten vinden, maar, funda- menteler, hebben we een nieuwe, oor- spronkelijke, vorm van nauwe politiek- maatschappelijke samenwerking tussen mensen van reformatorisch en katholiek

415

(4)

geestesmerk moeten smeden. Arie Oost- lander, die van solide gereformeerde en anti-revolutionaire huize is, heeft zonder zijn afkomst te verloochenen in die nieuwe vorm van ontmoeten een zeer vruchtbare rol gespeeld door zijn openheid voor en herkenning van zowel de katholieke vroomheid, als ik dat zo zeggen mag, als van de fundamentele verwantschap in christelijk-sociaal denken tussen het reformatorisch en katholieke milieu, binnen en buiten onze grenzen. Hier ligt inderdaad een voor de toekomst, ook op Europees niveau, zeer vruchtbaar potentieel, dat om politieke uitwerking en concretisering roept. lnternationaal lijkt in het katholieke sociale denken onder de laatste pausen, maar zich niet tot Rome beperkend, een opmerkelijk revitaliseringsproces op gang te zijn gekomen en in dit blad heeft Arie Oostlander daar bij herhaling alert en in kritisch-positieve zin op geattendeerd.

Niet minder heeft hij onze aandacht gevraagd voor die andere internationaal zich manifesterende christelijke ontwikkeling, namelijk het spreken van de Wereldraad van Kerken op dit terrein, aan welk spreken het CDA menig basisbegrip heeft ont- leend.

Kritisch appel

lk vermoed, dat Arie Oostlanders betrok- kenheid bij deze twee mondiale christelijke instanties en bewegingen 66k iets te maken heeft met zijn door het Boek ge- voede recalcitrantie tegen de tijdgeest, voorzover die getekend is door zucht naar individualistisch beleefde welvaart ten koste van solidair beleefd welzijn. Hij ziet de politieke traditie, waarin hij wil staan, getypeerd door zijn 'aartsvaders' Kuyper, Lohman en Schaepman die hij met kennelijk welbehagen typeert als 'sociaal onaan- gepaste lieden', die liever dwars op de stroom van hun tijd stonden dan zich aan te passen aan wat de bien pensants van hun dagen van hen verwachtten. Een zelfde kritisch appel gaat heden ten dage opnieuw - of nog steeds - uit van de ker-

416

Column

ken. Nog altijd door dat Boek. Maar er liggen hier verschillende moeilijkheden, die het CDA nog geruime tijd bezig zullen houden. Arie Oostlander heeft ze niet ont- lopen. De eerste geldt het CDA zeit. De 'aartsvaders', wier werken Arie Oostlan- der goed kent, moesten hun deelname

De machtsbegeerte van middelmatigen valt velen meer op dan de inspiratie die de zin van onze partij bepaalt.

CDV 1984 nr. 12

aan het landsbestuur nog bevechten, ter- wijl het CDA en zijn rechtsvoorgangsters er inmiddels een uniek-lange ervaring als 'bestuurderspartij' op hebben zitten. De door dit laatste gegroeide 'historische randvoorwaarden', die we daardoor zeit, en niet altijd met schoon gebleven handen hielpen creeren, kunnen dan gemakkelijk gaan knellen. Ze kunnen echter ook ver- doezeld of goedgepraat worden. Vooral dit laatste wordt het CDA nog al eens verweten door medechristenen-niet partijge- noten, ook in kerkelijke gremia. Arie Oost- lander heeft zijn strijdlustigheid ten aanzien van deze kritiek volop kansen gebo- den. Hij streed naar meer dan een zijde.

Gespitst op het optimaal op elkaar be- trokken houden van de bovengenoemde twee polen, bestreed hij de kritiek voorzover die tekort deed aan de relatieve autonomie van het politieke domein, aan de eigen verantwoordelijkheid van politici en politieke partijen en aan de vereiste speci- fieke politieke deskundigheid, die door een beroep aileen op het Boek niet kan worden vervangen. Hij had een gloeiende

Chnsten Democrattsche Verkenntngen 10/89

(5)

Column

3 3 3

l

k il

,_

t-

ADRIANU5

1-

)- OOST-

LANDER

3-_e

lHEORETiCU5 .

^~

.

)-

e n

;i-

X

1n le

89 Chnsten Democrat1sche Verkennmgen 10189 417

(6)

hekel aan 'gemakkelljke eth1sche praat', juist omdat hiJ de politieke ethiek en de pol1tiek-ethische bemiddeling zo hoog heeft. Maar terzelfdertijd betoonde hiJ zich alt1jd leergierig naar deze kritiek. Hij is er des te gevoeliger voor omdat hij er toch altijd 66k iets van het Bijbelse 'dwars op de stroom l1ggen' in herkent of van verhoopt.

dat hem ook zelf beweegt. Oat laatste brengt hem, omgekeerd, in zijn eigen partij in verzet tegen een te gemakkelijk mee- drijven met de geest van de tijd Want dat is het gevaar dat hij, terecht, voor het CDA met zijn verworven machtspositie het meest vreest. Het ergste, dat het CDA zou kunnen overkomen - en m1sschien zelfs wei uit een oprecht gevoel van verantwoorde machtsuitoefening -, is dat het, door geen appellerende vertal1ng van de inspiratie van het Boek meer over te dragen, het tegendeel bewerkt van wat het bij zijn aanvang voor ogen stond, namelijk dat het het beeld oproept van een z1chzelf secular1serend christendom Arie Oostlan- der heeft menigmaal te verstaan gegeven

418

Column

dat, welke zegeningen ziJn partij oven- gens mocht brengen, deze hem die vloek niet waard ziJn.

In de str1jdvaardige dialoog, die hiJ met z1jn snel absorberende eruditie met talrijke woordvoerders uit kerk, pol1tiek en weten- schap 1n zijn Periscopen gevoerd heeft, heeft hij enerzijds steeds gewezen op de orig1nele, fundamenteel de maatschappiJ transformerende rol d1e de christen- democraten 1n ons land en in Europa kunnen en moeten spelen als z1j z1ch de rich- tingwijzers van het Boek creatief eigen maken. Maar anderzijds heeft hiJ een even scherp oog getoond voor de bedreig1ng van die idealen door de machtsu1toefe- n1ng in een democratie, die nu eenmaal moet vechten om een sterk zwevend elec- toraat. dat aan het Boek als roeping tot en in de politiek geen boodschap heeft.

Chnsten Democrat1sche Verkenn1ngen 10/89

(7)

39

Geloof en poHrek

lr. W.C.M. van Lieshout

Bij een afscheid

De drijfveren van burgers en po!itici zul!en gestoeld moeten z1jn op Ievens- en maat- schappijbeschouwelijke uitgangspunten.

Het vinden van op!ossingen hier en nu vraagt immers meer dan een technocra- tisch en pragmatisch v1nden van politieke vragen die thans beantwoord d1enen te worden.

Door ziJn verkiezing tot europarlementa- rier zal drs. Arie Oostlander ziJn post als directeur van het Wetenschappelrjk lnstituut, die hiJ sedert de oprichting heeft ver- vuld, verlaten en daardoor tevens als lid van de redactie van Christen Democrati- sche Verkenn~ngen vertrekken. Zijn ver- trek sluit een peri ode af: De opbouw en uit- bouw van CDA-organen en communica- tiemlddelen zoals die door de fusie van ARP, CHU en KVP gevormd moesten worden Elk van de drie fuserende partijen had haar jarenlange tradities, werkwijze, communicatie-instrumenten en ook haar e1gen wetenschappelijke bureau, bedoeld als adviserend orgaan om ontwikkelingen te volgen en partijpolitiek te on- dersteunen. Er diende een zekere assimi- latle van de vele belangrijke tradities van de christelijke partijen tot stand te komen.

Maar daarnaast was er het duidelijke be- sef dat het CDA andersen meer moest zijn dan de som van de bloedgroepen waaruit deze partij is ontstaan. De redactie van

Che~sten Democratrsche Verkennrnger1 10/89

Christen Democratlsche Verkenningen heeft in dit emancipatorisch proces geen overheersende, maar zeker wei een duidelijke rol gespeeld lmmers, dit maandblad beoogde en beoogt een inspire- rende en kritische functie te vervullen 1n het CDA-gebeuren, te reflecteren op actuele politiek, maar zeker ook het oog te richten op de toekomst en de wereld buiten Nederland.

Dit houdt in dat het blad een exploratief karakter moet hebben, dat het toekom- stige ontwikkelingen moet durven ter discussie te stellen doch evenzeer vragen moet formuleren bij het huidige beleid. Dit betekent zonder meer dat Christen Demo- cratische Verkenningen haar rol niet kan vervullen binnen de kaders van de partij- discipline. Maar hoezeer Christen Demo- cratische Verkenningen deze functie op een wetenschappelijk verantwoorde en onafhankelijke wijze wil vervullen, het is toch altijd het uitgangspunt van de redactie geweest dat met name de inspiratie- bronnen van de christelijke democratie, de Bijbel, de basis en tevens de richting zou moeten bepalen van dit blad. lmmers politiek beleid wordt niet aileen geleid

lr W.C.M. van Lreshout rs voorzrtter van het College van Bestuur van de Katholreke Unrversrtert Nr1megen en voorzrtter van de redactre van Chrrsten Democratrsche Verkennrn- gen

419

(8)

door technologische en economische ontwikkelingen. Het zal oak moeten trachten deze ontwikkelingen - waar mogelijk - te sturen en de consequenties ervan voor de maatschappij vanuit programmatische overwegingen dienen te formuleren. Dit heeft alles te maken met de zingeving en opvattingen over waarden en norm en binnen een gemeenschap.

De drijfveren van burgers en van politici zullen gestoeld moeten zijn op Ievens- en maatschappij-beschouwelijke uitgangspunten, wil het vinden van oplossingen hier en nu meer zijn dan een technocra- tisch en pragmatisch vinden van politieke antwoorden op vragen die thans beantwoord dienen te worden.

Waakzaam zijn

Uiteraard is het belang van de uitgangspunten niet op aile beleidsterreinen en bij aile onderwerpen even dominant. De keuze voor/tegen de brug over de Schelde is minder direct geformuleerd vanuit deze uitgangspunten dan bijvoorbeeld het vraagstuk over euthanasie Maar de burger en zeker de politicus zullen voortdurend waakzaam moeten zijn.

Vooral in deze tijd waar de overheid een ingrijpende operatie uitvoert om de staats- huishouding weer gezond te maken in fi- nanciele zin, zullen deze uitgangspunten bijna altijd mede een rol spelen indien het gaat om het maken van keuzen en het in- vullen van belangrijke beleidslijnen. Een dergelijke principiele opstelling hoeft het overleg met andere partijen, gericht op het vinden van aanvaardbare oplossingen, niet in de weg te staan. Welleidt een dergelijke benadering tot een meer dan aan dit tijdsgewricht gebonden afweging van keuzemogelijkheden en in een aantal gevallen tot conclusies waar de onderhan- delingsgrenzen van politiek overleg voor het CDA moeten worden gelegd.

Hoezeer Christen Democratische Ver- kenningen grotendeels gevuld wordt door artikelen van de hand van auteurs buiten de redactie, mag oak thans gesteld wor-

420

Geloof en pol1t1ek

den dat de redactie de christelijke lnspira- tie en de betekenis daarvan voor het heden en de toekomst van de maatschappij in haar altijd levendige, soms uitbundige en niet zelden langdurige discussies cen- traal heeft gesteld. En als redactielid en als auteur van het blad heeft Arie Oostlander daarbij een grate rol gespeeld. Naast een grate mate van openheid en brede be-

De stelling 'eerst

ontplooiing en individuele vrijheid en daarna

solidariteit' is

ongeloofwaardig, omdat we met het eerste nooit klaar- en aan het tweede niet toekomen.

CDV 1985 nr. 1

langstelling voor datgene wat zich in de maatschappij voltrekt, met erkenning van vaak meerdere mogelijkheden die tot het beoogde doelleiden, is hij anderzijds altijd zeer principieel en overtuigd in zijn uitgangspunt geweest. Hij is een duidelijk voorbeeld binnen de redactie met betrek- king tot het belijden van de christelijke uitgangspunten bij het formuleren van praktische politiek. Zijn bijdragen in de redactie en met name zijn Per1scopen in Christen Democratische Verkenningen blijken niet zelden een belangrijke inspira- tiebron voor mensen die trachten vanu1t een doelbewuste christelijke grondhouding als burger en politicus een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van ons eigen land, Europa en de wereld. Vooral in de Periscopen kon hij zich uitleven. Hlj was een meester in het uitleggen van politieke kwesties aan de hand van concrete situaties uit het dagelijkse Ieven. Zijn

Chnsten Democratlsche Verkenn1ngen 10/89

(9)

I

t j

k

n n

l-

it

J-

e

IS

3.1 lij li-

e

1n

19

Geloof en pol1t1ek

grondhouding, brede belangstelling voor het maatschappelijk gebeuren en grate belezenhe1d leidden te zamen met zijn creativiteit tot karakteristieke, zeer lees- bare en vaak leerzame bijdragen. Arie Oostlander heeft zich noo1t Iaten verleiden tot vergaande specialisme op een of enkele deelterre1nen. Hij was en is de gene- ralist die probeert vanuit een bepaald to- taalbeeld over de nchting die christen- democratle in de huidige maatschappij moet gaan op uiteenlopende bele1dster- re1nen een b1jdrage te leveren aan het op koers houden van de partij. Een benade-

r~ng waarbiJ de redactie hem altijd heeft gesteund. sterker nag een opvatting die oak binnen de redactie zelf in de benadering van auteurs en de discussie over de ncht1ng van het blad en de inhoud van ln-

gezonden artikelen blijkt Positie redactie

De positie van de redactie is daarbiJ n1et al- ltJd eenvoudig. Enerz1jds mag van de re- dactieleden een grate mate van loyaliteit met de ch risten-democratische pol1tiek worden verwacht, anderziJds leidt de ver- kennende, signalerende, tot discussie uit- nodlgende rol van het blad tot het aantrek- ken van auteurs, die creatief over problemen nadenken en niet bereid zijn om aileen betreden paden te volgen. Eenken- nigheid dient per se te worden voorko- men. Het kan niet worden ontkend dat met name een dergelijke functie binnen het COA. die vanwege de polit1eke constella- lte in ons land voortdurend oak belast wordt met het dragen van regeerverant- woordelijkheld, een u1termate belangrijke en soms lastige 1s. lmmers, het CDA zal btJna all1jd verpl1cht ziJn om compromissen in politieke zin met andere parliJen te slui- ten en te streven naar bestuurlijke oplos- stngen die haalbaar en werkzaam zijn. In ons veel partijenstelsel is dat waarschijnlijk de enige begaanbare weg. Een dergelijke parliJ kan snel terugvallen tot een zekere managementhoud1ng waarbiJ niet gedre- venheid en een maatschappelijke overtui-

Cnr sten Democrat sche Verkermrngen 10/89

ging van keuzen bepalend zijn, maar de taxatie van praktische haalbaarheid in een bepaalde periode. Deze houding zal bij politici, die Ievens rekening moeten houden met het feit dat hun partij regerings- verantwoordelijkheid draagt vanuit een bestuurlijke optiek oak altijd mede aanwezig moeten zijn. Zakel1jke afweging en het stellen van prioriteiten inzake beleidson- derwerpen moeten doorklinken, maar het

IS niet genoeg. Steeds weer zullen de christelijke uitgangspunten aan de basis van afwegingsprocessen dienen te staan en in het optreden van politici oak naar buiten moeten uitstralen. Het COA dient d1t te pretenderen en waar te maken. Het is 1mmers de partij die met overtuiging kan en moet verkondigen dat haar boodschap niet aan lijd gebonden waarden als uitgangspunten heeft en als zodanig oak een blijvende en betrouwbare maatstaf z1jn voor het handelen 1n de praktische politiek. Oat dit handelen in de verschillende perioden een andere invulling krijgt is evi- dent

In dit opzicht streeft de redactie naar een rol voor Christen Democratische Ver- kenningen waarbij dit blad vaak de prikkel in het vlees van leden van de CDA- gemeenschap zal zijn. Daarnaast hoopt de redactie dat het blad frequent gelezen wordt door pol1tici die op lokaal, regionaal, landelijk en internationaal niveau geroepen zijn om praktische, politieke invulling te geven aan de opgaven waarvoor de maatschappij van vandaag en morgen staat In dit opz1cht is Arie Oostlander een voorbeeldig redactielid geweest Naast de openheid en lu1sterbereidheid naar andere meningen toe was er bij interne discussies en b1jdragen in ons blad altijd iets van een vonk bij hem merkbaar. We zijn hem daarvoor erkentelijk en hopen dat hij als europarlementaner de gelegenheid neemt om deze grondhouding oak duide- liJk over te dragen in de politieke stelling- name d1e op concrete punten nodig is. Wij gaan ervan uit dat hij Z1ch daar zal inzetten voor de cobrdinalie van de Europese

421

(10)

christen-democratische onderzoekstnsti- tuten en kan bijdragen aan de vorm1ng van een 1nternationaal vakblad. Wij hopen dat Christen Democratische Verkennin- gen ziJn sympathie en warme belangstelling blijft houden en dat de redactie vele malen op hem een beroep mag doen om als auteur een bijdrage te leveren aan het blad dat tussen de CDA communtcatie- middelen een heel duidelijk eigen gezicht he eft.

Daarnaast verwachten WIJ als redactie btnnen niet al te lange tijd de opvolger van Arie Oostlander als voorzitter van het We-

422

Geloof en polrtrek

tenschappelijk lnstituut in ons midden te mogen welkom heten. Wij mogen daarbij de verwachting uitspreken dat ook deze man of vrouw op een authentteke wijze een u1tstraling binnen en buiten de partiJ zal hebben of kriJgen, een uitstralrng gebaseerd op het geloof rn de waarden dte aan de basts van het CDA ltggen.

Chflsten Dernocratrsctw Verkcnrm1gcrl 1 Qi89

(11)

89

Geloof en pol1t1ek

Mr. O.W.A. baron van Verschuer

De betekenis van de grondslag van het

CDA in deze tijd

Hoge bomen vangen vee! wind. Het CDA

IS zo 'n hoge boom geworden. Naar het CDA zal krit1scher dan ooit gekeken wor- den. Thans is het p/icht een herkenbaar 1dentiteit te handhaven. Zeker blj de nei- gmg lets opportumst1scher te werk te gaan omdat het zo goed gaat.

BIJ de totstandkoming van het COA gmg het u1teraard over zaken van organtsatori- sche en van politieke aard. Oatgene echter. dat aile andere punten overscha- duwde en dus het belangrijkste was, was de relatie die tussen geloof en politiek in de nieuwe ch risten-democratische parliJ zou moeten worden gelegd.

Oaann onderscheidt het COA zich van aile andere politieke parliJen. AI zou orga- ntsatonsch en programmatisch volledig overeenstemmmg ziJn bereikt, maar men zou het niet eens zijn geworden over de vraag rond geloof en politiek dan zou het CDA n1et tot stand ziJn gekomen. Oat gegeven legde een belangnJke claim op de comm1ssie die - nadat over vriJwel aile andere zaken overeenstemming was be- retkl - voor het COA die relatie zou gaan

·vastleggen'. Het is m1ssch1en goed, nu t1en Jaar later, nog eens aan te geven waar het om g1ng.

Het ging biJ de relatie tussen geloof en po- ltllek niet aileen en in de eerste plaats over

Chr:sten Democrat•sche Vorkermngen 10/89

vragen als de relatie tussen kerkeliJk ge- zag (welke kerk?) en politiek en de eigen verantwoordelijkheid van de politieke par- liJ. Het ging ook niet meer over de betekenis van deC voor het COA. In het Program van Uitgangspunten - een houvast voor het politieke profiel van het COA betref- fende de relatie naar de grondslag - kwamen begrippen als rentmeesterschap, ge- rechtigheid, naastenliefde en mach! is dienen, voldoende uit de verf. Het politieke profiel zou - zonder van de Btjbel een re- ceptenboek te maken - ook andere her- kenningspunten hebben in de nchting van de grondslag. Ter discussie stond of aan een individueel lid van het COA of aan iemand die lid van het COA wil worden, gevraagd kan worden 'Wat is voor jou de betekenis van de C in het COA?' Oeze zeer persoonlijke vraag ligt zeer dicht tegen de vraag aan: 'Heb je notie van het Evangelie en ... hoe staat het met je geloof?'. Oil brengt ons bij het probleem hoe breed de kring van I eden van het COA kan z1jn en waar ziJ aan herkenbaar ziJn Word!

het COA een partij met een duidelijke individuele drempel of een partij, waar christelijke noties en waarden nevengeschikt worden aan andere al dan niet moreel of rel1gieus gebonden, noties en waarden.

Mr O.W.A baron van Verschuer ts voorzttter van de Raad van Beheer van Rabobank Nederland

423

(12)

Uiteraard waren de standpunten d1e toen door de leden van de comm1ss1e en anderen werden ingenomen en de antwoorden die op deze vragen werden gegeven 1n belangrijke mate bepaald door met name de kerkelijke achtergronden van de voor het CDA samenstellende de- len. In de discussie rond dit vraagstuk komt de eigen aard van de Rooms- Katholieke, de Gereformeerde, de Neder- lands Hervormde en de andere kerkelijke achtergronden naar voren. Oat brengt ook met zich mede dat een dergelijke dis- cussle in het teken van de geschiedenis en het ontstaan van d1e partijen staat. Wat is het wezenskenmerk van de KVP en wat IS het verschil tussen ARP en CHU, waarom trokken ziJ tot nu toe gescheiden op. Een kwestie dus die met het oog op een nieuwe politieke formatie vragen rond 'eigen' geloof en 'eigen' kerk en de waarde d1e men daaraan hecht oproept.

Het is waarschiJnliJk de grootste verdienste van het rapport Grondslag en Poll- tiek Handelen, dat - op princip1ele gron- den - de voor vel en toch zeer bel aden en bedreigende vraag 'kan een niet-christen lid van het CDA z1jn' wordt afgewezen.

lmmers, zo zegt het rapport, dan zou het CDA direct afhankelijk ziJn van meer of m1nder chr1stelijk zijn van de leden en zich de bevoegdheid moeten toeeigenen als politieke part1j de leden ten aanzien van hun geloof de maat te nemen.

Als het CDA deze benadering zeer na- drukkelijk afwijst, dan wil dat niet zeggen dat het CDA geen boodschap aan het Evangelie heeft. De leden van het CDA, en met name zij die de polit1ek hebben te 'maken' (het kader), kunnen niet onver- schillig staan ten opzichte van het gekozen u1tgangspunt en in het Programma van Uitgangspunten statutair vastge- legde. Daarvoor introduceert het rapport de pol1tieke overtuiging waarvan het hart wordt gevormd door de inspiratie van en de toetsing aan de grondslag van het CDA. En d1e grondslag is vastgelegd 1n ar- tlkel 2 en 3 van de Statuten.

424

Gelool en pol1t1ek

Doorwerking

Oat kwamen wiJ in 1978 overeen Met deze overeenkomst gingen de laatste lich- ten voor de totstandkoming van het CDA op groen het CDA werd een feit, het poll- tieke bedrijf kon beginnen, het rapport had op dat moment zijn werk gedaan

De laatste en belangr1jkste overeenkomst was gesloten, maar het rapport wilde/moest meer ziJn dan een eenvou- dige overeenkomst het moest ook het kader aangeven, waann in een voortdu- rende beweging het pol1tieke handelen van elke dag werd getoetst aan de poll- tieke overtuiging. In plaats van een d1recte toetsing aan het Evangelie kwam de indl- recte, namelijk aan de politleke overtuiging zoals vastgelegd in het Program van Uitgangspunten. Het Evangel1e maakt het hart van de politieke overtuiging uit.

Daarom is nu de vraag op ZIJn plaats of van die toetsing iets terecht is gekomen.

Is de inspiratie van en toetsing aan de grondslag van het CDA theorie gebleken of ook in prakt1jk van de polit1ek gebracht?

Is het CDA mede door dit rapport en de politieke overtuiging - die bij de oprichting zo belangriJk werd gevonden - wer- kelljk een herkenbare polit1eke strom1ng geworden? Is de pol1tieke overtuig1ng een middel gebleken om het CDA te behoe- den voor het te 'wereld'gelijkvormig worden? Is het CDA een partij geworden die meer oog heeft voor de goedkope successen met de daaraan verbonden electorale wins\, dan voor het 1nnemen van en vasthouden aan pnncipiele stellingnames, zonder zich daarbiJ zorgen te maken of 'de' kiezers daar wei notie en boodschap aan hebben? En zal in bijvoorbeeld 2000, als de eenwording van Europa voortgesch red en IS, Qberhaupt nog een sterveling zich druk maken over de grand- slag van het CDA en zich gewetensvol de vraag voorleggen of voor hem of haar nog geldt wat in 1978 bij de totstandkommg van het CDA kennelijk zo' n grote rol speelde?

(13)

l

?

:.J n

e

)-

n J.-

n j- d

·a

n j- le

·g .g ol

89

Geloof en pol1t1ek

De uitdagingen van nu rand de doorwerking van de liJnen van grondslag en politiek hebben een beetje hetzelfde gevaar in z1ch als de vraag of een niet-chr1sten lid van het CDA kan worden. NameliJk men komt er gauw toe in concrete politieke uit- spraken en politleke stellingnames het ge- mis van het christen-ziJn van degeen die ze u1tspreekt, te vermoeden of zelfs aan te nemen. Als wij dat in overtuiging in 1978 afwezen voor de individuele persoon, moeten wij dat ook 1n 1989 afwijzen voor het CDA en de personen die voor het CDA optreden. Wij kunnen en moeten ook geen maatlat willen leggen bij de C van het CDA van nu. Hetgeen in het rapport werd vastgelegd: 'het CDA mag niet direct afhankel1jk ziJn van het meer of minder christelijk zijn van de leden', geldt ook nu nog en onverkort.

Principes die ons altijd goed uitkomen zijn handig verklede eigenbelangen.

COV 1985 nr. 6

Oat betekent echter niet, dat de vragen over de doorwerking van de grondslag voor het politieke handelen en de betekenis van de politieke overtuiging bij het CDA niet gesteld mogen worden. En daar is te meer red en voor nu de secretaris van de toenmalige commissie, de heer Oost- lander, het Wetenschappelijk lnstituut voor het CDA inruilt voor Europa' Oostlan- der was immers in belangrijke mate be- halve de schriJver van het rapport ook de- gene die de politieke overtuiging als begrip herontdekte en herformuleerde en

Chnsten Democrat1sche Verkennmgen 10/89

het uitgangspunt 1n de kern daarvan stelde. HiJ heeft dit ook t1jdens het werk 1n het lnstituut niet verloochend en zal dat zeker ook niet doen bij de politieke vraagstukken van het Europese Parle- ment.

Kenmerkend verschil

Bij het evalueren van hetgeen ons in 1978 beztg hield naar de concrete situatie van nu is het goed ons te realiseren, dat er voor het CDA een kenmerkend verschil ligt.

Het CDA van 1978 was het CDA dat zichzelf moest gaan bewijzen en zijn weg moest gaan zoeken. De vernedering van het tegen elkaar uitspelen van de drie christelijke partijen, culminerende in het gescheiden optrekken bij het kabinet-Den Uyl, lag nog vers in het geheugen en had diepe wonden achtergelaten Was daarmede het bewijs geleverd, dat een partij gebaseerd op een christeltjk uitgangspunt geen enkele waarborg gal voor een eensluidende politiek? Leven binnen het CDA liberalen en socialisten samen onder een christelijke dekmantel? Was het CDA per definitie onduidelijk en een partij die geen bijdrage zou kunnen leveren aan de politieke stabiliteit van ons land? Het CDA moest zich in die tijd meer verdedigen dan dat het kon aanvallen. Het CDA had deu- ken opgelopen en was intern nog sterk verdeeld. Dit alles had tenslotte een niet gering minderwaardigheidscomplex op- geroepen.

Zowel voor de partij, als voor het indtvi- duele lid liggen nu, lien jaar later, de kaar- ten er gelukkig wat anders bij. Het gaat het CDA electoraal voor de wind, er is volop activiteit maar de basis daarvoor is stabiliteit.

Het CDA wordt geen onduidelijkheid meer verweten, het minderwaardigheidscomplex heeft plaatsgemaakt voor het niet onbehaaglijke gevoel dat aile politieke lijnen blijken te beginnen en uit te komen bij het CDA. Hoe kwam dit tot stand, waar ligt de oorzaak? Is dit de verdienste van

425

(14)

degenen die in het CDA de le1ding had- den en hebben? Is dit een met name per- soonsgebonden succes of heeft dit ook iets te maken met deC van het CDA en de keuze van benadering van de pol1tiek op basis van de politieke overtuig1ng?

Kortom: waar dankt het CDA zijn succes aan? Het antwoord is niet eenduidig te geven. Electorale successen ziJn, althans in deze tijd van gemakkelijke communicatie, grotendeels een gevolg van aan de persoon gebonden stemmen. Velen stemmen op Lubbers en niet op het CDA, om nog maar te zwijgen over die C. Maar het succes van de lijsttrekker staat niet los van de organisatie van de partij en de mate waarin er een rechtstreekse en vloeiende lijn ligt tussen het kader van de partij en datgene wat pol1tiek wordt ondernomen.

Het zou goed zijn als

kerkleidingen beseften hoe pijnlijk een christen-

politicus ervaart dat hij nooit tevreden achterover kan leunen.

CDV1985nr. 10

De huidige problemen bij de VVD zijn hler- van een duidelijk voorbeeld. Als Lubbers voor het CDA ook veel 'niet-christelijke' stemmen weet te trekken dan zegt dat niets over het karakter van de partij en de mate waarin de grondslag in de partij doorwerkt. Als het partijkader zich 'nihi- listisch' zou opstellen en zich al dan niet om electorale redenen van deC zou willen ontdoen, en dat zou uitdragen, is dat voor het karakter van het CDA van belang. Als degenen die het in het CDA voor het zeggen hebben en de koers bepalen deze koers gaan wijzigen en de politieke over-

426

Gcloof en pol1t18k

tu1ging als niet meer ter zake doende ter ziJde leggen (inclusief het hart ervan), 1s er wat aan de hand. Daarmede is de doorwerking van de grondslag een opdracht voor het partijkader (inclusief de kamer- fractie en de CDA-bewindsleden). Wat willen ziJ met de chr1stelijke grondslag aan.

Staan zij er nog achter, zien zij nog even helder als ten tijde van de comm1ss1e, dat het CDA een duidelijk toets1ngspunt moet hebben?

Het is reeel bij de evaluat1e van de doorwerking van het uitgangspunt naar de praktische pol1tiek naast naar de aard van het partijkader, ook te k1jken naar de aard van de pol1tieke vraagstukken van deze tijd. Daarnaast speelt de pol1tieke en maat- schappeiiJke omgeving waarin het politieke bedriJf z1ch nu afspeelt een belangrijke rol bij de vraag wat van het uitgangspunt nog herkenbaar is.

CDA-kader

We spraken met elkaar af dat we elkaar niet als persoon de christel1jke maat zouden nemen. Maar dat betekent niet dat de vraag nu niet gerechtvaardigd is, wat met name het CDA-kader met de politieke overtuiging heeft gedaan. Is het in staat gebleken die in relatie met het christelijke uitgangspunt geloofwaardig te maken? Is het CDA daaraan herkenbaar door het optreden van het CDA-kader en herkent de achterban zich in dat CDA.

Het antwoord is zeker niet eenduidig te geven en zal zeker per persoon en situatie wisselen. Oat het CDA zich bewust is dat CDA-herkenbaarheid niet vanzelfsprekend voor de toekomst gewaarborgd blijft, bewijst de aandacht die het besteedt aan de kadervorming. Daarnaast heeft het Wetenschappelijk lnstituut door de studie en publikatie van rapporten een vooruit- denkende rol gespeeld.

Politiek, ook CDA-politiek, is mensen- werk. CDA-policiti zullen in tijden dat het met het CDA en electoraal en organisato- risch en partij-politiek goed gaat, geneigd zijn iets opportunistischer te werk te gaan,

Chnsten Democrat1sche Verkennmgen 10/89

(15)

1-

~t )-

j 1,

9

Geloof erl pol,trck

dan in penodes dat aile zeilen moeten worden bijgezet. De herkenbare identiteit en de discuss1e daarover waren tien jaar geleden een noodzaak. Thans IS het een pl1cht, waarvoor we regelmatig aandacht moeten blijven vragen Ook nu is een duidelijke politieke overtu1ging, ingeplant 1n het CDA-kader, van CDA-Ievensbelang.

Uitdagingen van deze tijd

Voor elke politieke partiJ geld! een zekere mate van afhankel1jkheid van de relatie tussen het d,oor de partiJ gekozen ba- Sisprincipe en de relevante pol1tieke vraagstukken. Zo is het voor een parliJ als de ParliJ van de Arbeid gemakkelijker zich te profileren 1n een tijd waarin de arbeid het erg moeil1jk heeft. dan 1n een tiJd waarin het 1edereen betrekkelijk goed gaat. Voor het CDA geldt deze regel ook wei. maar zeker in m1ndere mate. Het mensen maatschappij-beeld van het CDA is meer universeel en m1nder t1jd gebonden

Oat betekent niet dat sleutelbegrippen van het CDA. rentmeesterschap en ge- rechtlgheid. geen heel du1delijke aankno- pingspunten geven naar de actuele poll- tlek. Het rentmeesterschap brengt ons heel concreet biJ de milieuproblemat1ek.

M1sschien kan het CDA verweten worden dat het zich te laat heeft geschaard bij degenen die dit probleem al veel eerder als zeer ernst1g beschouwden. Het gerechlig- heidsprincipe brengt ons ook bij de inrich- ling van de samenleving. In een maat- schappiJ met steeds meer en beter opge- leide personen kan n1et anders dan de verantwoordelijkheid aan de basis versterkt worden. Het CDA zal daarbiJ ook nauwlettend moeten toezien op het handhaven van de e1gen ident1te1t van instellingen op het geb1ed van volksgezondheid en maatschappeliJk werk, onderw1js en cultuur. Het zijn JUist die instellingen, waar aan het CDA verwante personen een belangrijke rol spelen, die trachten in deze liJd hun e1gen 1dent1te1t 1n relat1e met hun werk en opdracht n1euwe inhoud te ge-

Clmsten Dernocratrsche Verkenr11ngen 10/89

ven.

Door de golven van geestelijke nJvelle- ring die over ons heen zijn gegaan, heeft ook het CDA vaak ten onrechte mensen in de kou Iaten staan. Het CDA moet, gelet op de rijke en lange traditie van veel christelijke instellingen, h1eraan in de ko- mende jaren meer aandacht besteden.

De politieke omgeving

Hoge bomen vangen veel wind. Het CDA 1s zo' n hoge boom geworden en vel en zullen het CDA eerder zure regen dan vruchtbare akkers toewensenl Velen voelen zich

- 1n het kader van coalitievorming - tot het CDA veroordeeld. Oat houdt in dat kri- tischer dan oo1t naar het COA collectief en 1ndiv1dueel zal worden gekeken. Is het CDA z1ch h1ervan voldoende bewust?

Toen het CDA nog in de kinderschoenen stond en niet iedereen geloof hechtte aan de mogelijkhe1d dat deze schoenen nog eens groter zouden worden, was dat gevaar niet aanwez1g. Daarom is het gevaar van opportunisme en pragmat1sch bezig ziJn nu zoveel groter. Is de bereidhe1d, de mentaliteit, bij het CDA aanwezig zich hier- tegen te wapenen? En beseft men voldoende dat de pol1tieke overtuiging met in het hart daarvan het Evangelie ... het en1ge doeltreffende antwoord is?

Kort geleden stond er een interv1ew in een van de dagbladen met iemand die moslim was en die voor het CDA een rol zou gaan spelen in de politiek. Hoe kunt u - zo luidde een van de vragen - een parlij, d 1e op het christendom is geent, gaan vertegenwoordigen? Het antwoord op die vraag lag in het verlengde van de discussie en de conclusies die we tien Jaar geleden met elkaar voerden: 'Ja, ik kan en ik wil dat, omdat ik miJ in d1t CDA herken.' Als d1e herkenbaarheid terug te leiden is tot de pol1tieke overtuiging, dan is het resul- taat van het werk van de commissie, waar Oostlander secretaris van was, niet tever- geefs geweestl Het CDA is springlevend, omdat het een hart heeftl

427

(16)

Geloof en pol1t1ek

Thomas Jansen

De inzet voor de beginselen van de christen-democratie *

Te weimg brengen christen-democraten de praktische politiek in verband met de daaraan ten grondsiag liggende waar- den. Oaarom heeft de EVP sinds enige tljd haar werkgroep 'Geestelljke Beginselen' De inspanningen die daar geleverd wor- den dragen bu aan echte integratie en meer wederzljds begrip.

Het 1s zonder en1ge twijfel de grote kracht van de christen-democratische beweging, dat zij in het veri eden en tot vandaag de dag toe geen gesloten 1deolog1e nodig heeft gehad, zonder dat haar samenhang en haar daadkracht daardoor in gevaar werden gebracht. ldeal1ter handelen christen-democraten meer of minder on- bevangen uit christelijke gezindheid en democrat1sche verantwoordelijkheid voor staat en samenleving. Z1j spannen zich er- voor 1n 1n de praktijk de leer te volgen en de 1deeen te realiseren, die uit de christelijke traditie, uit het christelijke mensbeeld en uit de christelijke wereldbeschouwing afgeleid kunnen worden De verw1jzing naar de mens, schepsel Gods en Gods beeld en gel1jkenis, als onderwerp, mid- delpunt en doe\ van christen-democratische politiek is blijkbaar voldoende grond voor een daarbiJ passende houding, d1e 1n

wezen gericht is op de praktijk, altijd naar realiseerbare oploss1ngen streeft en daarbij de gevolgen van deze oplossingen

428

voor diegenen, voor w1e ziJ bedoeld zijn.

mede betrekt in haar overwegingen en verantwoording. De kennis van de onver- vreemdbare en onaantastbare waarde de vr1jheid en de verantwoordelljkheid van de menselijke persoon, die in de christen- democratische opvatting ook in de politiek en door de politiek, dus bij de inzet ten gunste van de samenleving, te gelding en tot ontplooi1ng moet komen. sluit net zo zeer de erkenn1ng van de gelijkwaardlg- held van mensen in hun versche1denheid 1n als het bewustziJn van de fe1lbaarhe1d van aile mensel1jke inspanningen

Het is daarom u1tgesloten voor christen- democraten welke he1\sleer ook aan te hangen en een bepaalde 'beste' maat- schappijvorm - zonder rekening te houden met de verwachtingen en de behoef- ten van de mensen - onvoorwaardel1jk te willen verwezenlijken. Ze hebben niet aileen geen ideologie nodig, zij houden lde- ologieen ook voor schadelijk - ook op grond van hun interpretatie van historische ervaringen, een kennisbron oven- gens, waaraan z1j grotere waarde hechten dan aan speculatie. De christen-democratie is niet 1n de laatste plaats een geestelijk polit1eke bewegmg die daadwerkeiiJk en

Thomas Jansen rs secretarrs van de Europese VolkspartrJ •r.

Brussel

· Vertalrng u t l1et Durts door ue redactresecretarrs

Chrrsten Dernocrat•sche Verkenn,ngen 10/89

(17)

19

Geloof en pol1t1ek

vanuit haar e1gen aard een alternatief voor de ideolog1een biedt: voor het socialisme, voor het l1beral1sme net zo goed als voor het conservatisme in al ziJn varieteiten, ra- dicalen zowel als gematigden. Helaas heeft d1t positieve bewustziJn tot een grondhoudmg gele1d d1e een rondu1t ne- gatieve tendens in zich houdt, namel1jk de neiging om af te zien van de theoretische, filosofische reflectie op de geestelijke en culturele driJfveren voor het eigen handelen, de eigen verantwoordelijkheid, de e1gen doelstelling. Als deze ne1ging z1ch verder voortzet - en ziJ is, wanneer men terugblikt over de laatste veertig jaar, zonder tw1jfel versterkt, en dit paradoxaal genoeg in het spoor van de prakllsche successen van christen-democratische politiek - dan zal dat, zo vall te vrezen, tot gevolg hebben, dat de christen-democralle zichzelf als pol1tieke beweging op een dag u1tput, ook wanneer nog enige parliJen haar naam zouden verder dragen.

Geestelijke beginselen

Tegen de achtergrond van zulke overwe- Qingen is op aandnngen van Leo Tinde- mans een werkgroep van de Europese VolksparliJ (EVP) en de Europese Unie van Christen-Democraten (EUCD) gevormd, d1e z1ch met de geestelijke beginselen van christen-democral1sche politiek bezig houdt. Arie Oostlander is in deze werkgroep een driJvende kracht. Hij werkt door zijn inspanningen en initiatieven bij de voorbereiding en uitvoering van colloquia of publikaties net als door zijn inhoudelijke bijdragen, die dikwijls de eerste basis voor het verstandige gesprek over een thema leveren maar dikwijls ook de resultaten van een d1scussie op een intelligente ma- nier samenvatten en de verderleidende vragen stellen. Reeds bij de gesprekken ter voorbereiding van de werkgroep was Arie Oostlander aanwezig. In de herfst van 1983 en in het voorjaar van 1984 had Leo Tindemans, destijds nog voorzitter van de EVP (en minister van Buitenlandse Zaken van Belgie) enige coli ega's uitgenodigd in

Brussel voor een kle1ne discussieronde naast Arie Oostlander en de auteur van d1t artikel hoorde daarbij: Fran<;:ois Bayrou, in het Franse Centre des Oemocrates So- ciaux verantwoordel1jk voor de programma's, Herman van Rompuy, destijds directeur van het Wetenschappel1jk lnstl- tuut van de Vlaamse christen-democraten en tegenwoordig voorz1tter van de Chr1stel1jke Volkspartij, en Roberto Papini, de algemeen secretaris van het lnstitut In- ternational Jacques Maritain uit ltalie. In deze kring werd vervolgens een analyse gemaakt van de tegenwoordige toestand van de chnsten-democratie. Daarop werden de vooronderstellingen geformuleerd voor een discussie over de nieuwe inspanningen voor de geestelijke beginselen voor de chnsten-democratische politiek, en werden de thematische zwaartepunten voor de voorgenomen werkgroep bespro- ken. De overwegingen die daarbij aan de orde kwamen Iaten zich als volgt samenvatten Na de Tweede Wereldoorlog heeft de chnsten-democratie in Europa haar po- lilleke kracht vooral kunnen putten uit de omstandigheid dat de bevolking zonder uitzondering haar waardesysteem met het oog op de sociale, politieke, economische en culturele s1tuatie als passend ervoer. In het Iicht van de inmiddels opgetreden ver- anderingen in de mentaliteiten, in het Iicht van het verlies van invloed van de kant van de kerken, in het Iicht van deter discussie stelling van de Westerse samenle- vmg en haar doelstellingen, in het Iicht tenslotte van de economische crisis, schijnt echter ook de christen-democratie inge- boet te hebben aan een deel van haar aantrekkelijkheid. Voortdurend bang om intolerant, star, als conservatief of wat nog meer van die strekking gevonden te worden, hebben de christen-democraten zonder twijfel niet altijd op voldoende wijze hun waarden verdedigd. Vaak zijn ook zij in de val van een opportunistische voor- uitstrevendheid gelopen die de eigen ideeen perverteerde: uit de vrijheid kwam al te gemakkelijk permissiviteit voort, uit

429