MAANDBLAD VAN DE WIARD!
BECKMAN STICHTING
JAARGANG S8
9
2001
DOCUM ENTATIECENTRUM
\IEOEALANDSE POLlTIEKE
1
PARTIJFN
The West and the Rest Over de ongelijkwaar- diaheid van culturen
TH. VON DER DUNK
Een welvaarts-
theoretische kritiek op deZalmnorm
Over het bearotinasbeleid van het volgende kabinet
R. VAN DER PLOEG
De rode familie en het paarse gezin
0. FLES
Het politiek tekort van de Europese Unie
A. MELKERT
Alarmerende uitkomsten!
De WRR -studie integratie van etnische minderheden
A. VAN DER ZWAN
Start van de s & D-serie:
De hete hangijzers van
verkiezingsjaar 2002
SOCJALJSME
&._
DEMOCRATIE
MAANDBLAD VAN DE WIARD! BECKMAN
STICHTING
DENKTANK VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID
JAARGANG .5'8
NUMM E R 9
2 00
IJ SSN 0037 - 8135
JNHOUD
R. CUPERUS
Wim Kok en het CDA 389
TH. VON DER DUNK
The West and the Rest Over de ongelijkwaardigheid van culturen 3 9 I
R. VANDER PLOEG
Vuistregels voor behoedzaam begroten
Het begrotingsbeleid van een volgend kabinet 399
0. FLES
De rode familie en het paarse gezin 407
A. MELKERT
Het politick tekort van de Europese Unie 41 s
A. VANDER ZWAN
De zorgelijke integratie van de etnische minderheden 4 2 1
DE HETE HANGIJZERS VAN VERKIEZINGSJAAR 2002
M. LJNTHORST
Een politick krijglijstje 4 2 6
Poezie
Boeken lntellectuelen, semi-intellectuelen en pseudo-intellectuelen 43 2
Hoofden & Zinnen
Ajschc!]fing ontwikkelingshulp? 436
Me pol
we d er li~
vib daa des pol but ker ger suo lijk· nab den gek de wic is hi gep bult per I
ccp1 toci wat derl gaat in al Ruu d e ' ever
dem l nise1 med
CDA
derl.
moe tuel1 anti- rede zelfs twef
Ned, scha1 boU\
Deg
CDA
&...092001
Met Wim Kok's op termijn aangekondigde vertrek uit de Nederlandse politick zal een gelouterd Ieider heengaan. Zo bejubeld als Wim Kok werd bij zijn 'afscheid', zo bekritiseerd en soms verguisd werd hij in eer- dere fasen van zijn partijleiderschap. Ik heb thuis nog knipselmappen vol liggen over de partijcrisis van de PvdA begin jaren negentig. Wat voor vitriool die man (en zijn partij) toen over zich heen kreeg! Symbool daarvan is nog altijd de valse necrologie die de 'bevriende' Volkskrant destijds voor de PvdA samenstelde: 'De Partij van de Aftocht'.
Wim Kok is er het voorbeeld van dat je succesvolleiderschap in de politick bepaald niet cadeau krijgt. Oat komt met vallen en opstaan, butsen en builen, uppercuts en karaktermoord - wat dat aangaat is Mel- kert lekker op weg. Wim Kok bleefweinig bespaard. Voordat hij alom gerespecteerd premier van aile Nederlanders kon worden - 'de meest succesvolle premier van na de oorlog' (Marcel van Dam) -leed hij pijn- lijke verkiezingsnederlagen, was hij de ineenstorting in de WAO-crisis nabij en had hij het grootste geluk van de we reid met de electorale do- demansrit van het CDA. Kok heeft daardoor alsnog als premier de kans gekregen te tonen waar zijn ware kwaliteiten en grote betekenis voor de PvdA lagen. In zijn hoedanigheid van Grote Verzoener en Even- wichtskunstenaar (
N KvI
Nv v -fusie; Akkoord van Wassenaar en Paars) is hij van cruciaal belang geweest voor de, ook nog eens internationaal geprezen, modernisering van de Nederlandse verzorgingsstaat in tur- bulente tijden.
Wat mij wei stoort bij de tamelijk glorieuze terugblik op het tijd- perk-Kok is dat het c DA er zo bekaaid afkomt. Paars lijkt in veler per- ceptie een brandscherm te hebben neergelaten. Alsof met paars de vic-
• torie begon. Maar paars heeft, Iaten we wei wezen, vee! geoogst van wat met name door het CDA werd gezaaid. Het poldermodel, het Ne- derlandse banenwonder, de gesaneerde overheidsboekhouding, bet gaat hier allemaal om pre-paarse politick. Van de jubel voor Kok moet, in alle eerlijkheid, een fors percentage naar moedige CDA-politici als Ruud Lubbers, Jan de Koning, Wil Alberda of Bert de Vries, voor wie de versoberende innovatie van de Nederlandse verzorgingsstaat een even existentieel-ideologische worsteling betekende als voor sociaal- democraten.
Het feit dat het c DA zo'n beetje ten onder is gegaan aan de moder- nisering van de verzorgingsstaat wordt, wat mij betreft, met te weinig mededogen en respect waargenomen. De sociaal-politieke strijd in het c DA tussen kerken en ondernemers is voor de herziening van de Ne- derlandse verzorgingsstaat net zo invloedrijk geweest als de sociaal-de- mocratische burgeroorlog om de w A o. Toegegeven: wanneer ik het ac- tuele CDA voor me zie, met zijn 'gladde Jaap'en zijn even gladde anti-paarse karikaturen, valt het me zwaar te betogen dat het c DA om redenen van historische rechtvaardigheid een soort herwaardering en zclfs een plek in een nieuwe regering toekomt. Oat het CDA naar de tweede rang is verbannen, is bovendien verfrissend geweest voor de Nederlandse democratische verhoudingen. Toch mag dit het besef van schatplichtigheid aan de christen-democratie waar het gaat om de op- bouw en hervorming van de sociale rechtsstaat niet in de weg staan.
De glorie van Kok, paars en het poldermodel zou wei wat meer op het c DA mogen afstralen. Die partij is iets te vlot afgeserveerd.
WimKok enhet CDA
I
RENE CUPERUS
Medewerker was/Redacteur s&P
Alg mij1 loci /ism 312 rop' met Eur binr gen dial' grOJ piee dig; rijk< bots uit ( end, ling
is <
weh brer onv<
gens
kuru
hetr
E
den
mee
sowi
knaa
bela1
rope
pens
laag
gevo
ritei1
zo ni
hebb
wen
vand
naar
teger
s &__o
9
1oo'The West and the Rest
AI geruime tijd, zo begon ik mijn bijdrage aan het 'al- lochtonendebat' in Socia- lis me &.. Democratie (nummer ]12ooo), worstelt de Eu- ropese sociaal-democratie met haar omgang met niet-
Over de ongelijk- waardigheid van
culturen
heffing succesvol te ontwij- ken. Tegelijk worden de binnen de natiestaat achter- geblevenen geconfronteerd met de materiele nood van de bewoners van andere Europese volkeren, zowel
werelddelen, die zich dankzij de import van wes- binnen als buiten het ei-
gen continent. Haar mon- diale solidariteitsideaal, op grond waarvan zij princi- pieel niemand een evenre- dig aandeel aan de westerse rijkdom kan ontzeggen, botst op het besef dat cen uit dit beginsel voortvloei- ende materiele herverde-
THOMAS VON DER DUNK terse communicaticmidde- len meer dan ooit bewust zijn van hun welvaartsach- terstand, en dankzij de im- port van westerse ver- voersmiddelen ook danig gestimuleerd worden om die afstand lijfelijk te over- bruggen.
In Europa, helemaal in Nederland, wordt, aldus Thomas von der Dunk, anastvallia de 'multiculturele handelsvrede' bewaart.
,Jing feitelijk zo drastisch is dat zij de bestaande welvaartsstaat in gevaar brengt. Deze zou dan ook onvermijdelijk op grote te-
Ter linkerzijde in de politiek bestaat er een vee]
tea rote anast om iets onaardias te zeaaen over vreemde culturen; ter rechterzijde wenst men onaestoord handel te dryven. Terwijl: wie
serieus de aelijkwaardiaheid van mensen op mondiaal niveau nastreift, kan niet teze!Jdertijd de notie van de aelijkwaardiaheid van menselijke
culturen aanhanaen.
De sociaal-democratie staat ideologisch, en dus psychologisch, vrij mach- teloos tegenover de oproep vanuit andere werelddelen tot eerlijk delen. Zij staat gcnstand vanuit haar traditionele sociale achterban
kunnen rekenen, omdat deze bij zo'n herverdeling het meeste he eft te verliezen.
Een gevaar dat des te sterker wordt gevoeld, nu de mondialisering van de wereldhandel en de daar- mee gepaard gaande liberalisering van de economic sowieso aan de wortels van deze welvaartsstaat knaagt. Zij ontnemen de nationale overheid immers belangrijkc beleidsinstrumenten zonder dat een Eu- ropese overheid dit machtsverlies afdoende com- penseert, terwijl zij anderzijds aan een rijke boven- laag de mogelijkheid verschaffen om zich aan de gevo lgen van de teloorgang van de nationale solida- riteitsstaat te onttrekken. Deze nieuwe nomadcn - zo nietqua woonadres, dan toch qua bankrekening - hebben net als de internationale adel van drie eeu- wen terug steeds rninder een boodschap aan de rest van de bevolking, en weten, van investeringsparadijs naar investeringsparadijs (s)hoppend en aldus staat tegen staat uitspelend, menige paging tot belasting-
dus ook in dezelfde zin vrij machteloos tegenover diegenen, die tot zo'n eerlijker deling zelfhet initia- tief nemen door zich metterdaad middels migratie temidden van de westerse vleespotten te vestigen.
Maar tegelijk wordt door haar eigen Europese ach- terban van de sociaal-democratie verwacht, datdeze toestroom niet ten koste zal gaan van de in het verle- den moeizaam bevochten sociale vooruitgang van de lagere strata van de samenleving alhier. Vele varkens dreigen de spoeling dun te maken, en de kans dat de magerste varkens van eigen bodem, vanwege toene- mende concurrentie van vreemde varkens, zullen weigeren op dieet te gaan is niet denkbeeldig - zeker als zij tegelijk de dikste inheemse varkens nog dikker zien worden. Vandaar de moeizame en a! vele jaren durende worsteling met het vluchtelingenvraag- stuk, een worsteling die daarom ook nog we! vele jaren moeizaam zal blijven.
Tegen een dergelijke rnigratiedrang zullen name- lijk noch Europese quota noch quarantainebarakken
39 1
- I I \ l
s &_o
9
2ootvee! helpen, zolang dat enorme welvaartsverschi1 tussen het westen en de rest van de wereld blijft be- staan.
De VerlichtinB als voorwaarde van beschavina Die drang valt aileen in te dammen als het elders beter gaat, en dat stelt ons, wil zo'n hoogst wense- lijke vooruitgang bewerkstelligd kunnen worden, voor een zeer groat probleem. De duurzame econo- mische bloei van Amerika en Europa is nu eenmaal met het product van toevallig voorhanden zijnde fy- sisch-geografische en materiele omstandigheden ai- leen. Onhandelbare zebra's versus tamme paarden, of een gebrek aan kustlijn met voor havens geschikte inharnmen, zoals de nieuwste historische theorieen over het ontwikkelingsverschil tussen Europa en Afrika lijken te verluiden, kunnen inzake de voort- durende misere van Afrika natuurlijk niet alles ver- klaren, ofschoon dergelijke belernmeringen in een heel vroeg verleden zeker een remmende rol kun- nen hebben gespeeld. Maar sinds de wereld met de ontdellingsreizen k!einer is geworden en de onder- linge verwevenheid der continenten is toegenomen, kan als 'excuus' voor onderontwikkeling en wanbe- stuur met een weerbarstige leefomgevi ng of een on- vruchtbare bod em als zodanig niet worden volstaan.
Een land a!s IJsland beschikt aan natuurlijke grond- stoffen immers ook over met veel meer dan geisers, vulkanen en vis. Dat IJsland het tach tot een van de welvarendste Ianden ter wereld heeft gebracht, heeft alles te maken met de wijze waarop in het Wes- ten de maatschappij is ingericht - met een speciaa l de laatste twee tot drie eeuwen klaarblijkelijk zeer vruchtbaar gebleken evenwicht tussen collectieve ordening en individuele verantwoordelijkheid, waarbij vooral een grate geestelijke experimenteer- vrijheid bestaat die niet Ianger door de overgele- verde, grate del en van de bevolking onmondig hou- dende dogma's van oppermachtige religieuze instanties wordt ingeperkt. Internet haal je niet uit omgewoelde grand maar uit de omgewoelde men- selijke geest.
Het gaat bij dit soort vraagstukken in belangrijke mate om godsdienst als cultuurvormende factor, met een uit de opvattingen omtrent de goddelijke Waarheid afgeleid normen- en waardenstelsel, en een op grand daarvan als vanzelfsprekende vertaling van een hogere rnorele orde beschouwd, samenle- vingsverband. Het is niet zonder belang om zich te realiseren dat de werkelijke sprang voorwaarts van het Westen, die via het koloniale imperialisme tot de
overheersing van de rest van de wereld heeft geleid, na eerste schuchtere pogingen vanaf de Renaissance pas zijn aanvang nam in de tijd van de Verlichting.
Die maakte de mondigheid van de mens en zijn ver- mogen om zelfstandig te denken - dus los van aile traditionele kerkelijke geboden en verboden - tot haar kernthema. Voordien week bijvoorbeeld de ge- middelde levensverwachting van een Europeaan zowel qua duur als kwaliteit met wezenlijk af van die van een Aziaat.
De westerse welvaart is een product van de wes- terse samenlevingsvorm, en wil men het welvaarts- peil eld ers op de wereld verhogen, dan lijkt een vorm van verwesterlijking de rneest voor de hand liggende weg, zoals men aan de opkomst van Japan, Zuid-Korea en Taiwan af kan lezen. Tegelijk stuit deze verwesterlijking in de praktijk op grate preble- men. Het daartoe noodzakelijke, de voormalige godsdienstig-maatschappelijke waarheden sterk re- lativerende denk- en waardenpatroon staat vaak haaks op hetgeen men ter plekke al eeuwen lang als de van generatie op generatie overgeleverde trans- cendente morcle waarheid, en de daaruit voort- vloeiende gedragscodes beschouwd. Wie in de ver- onderstelling verkeert dat de antwoorden op aile wezenlijke vragen al meer dan duizend jaar geleden in een heilige schrift voor hem zijn voorgedrukt, zal zich ook minder van de beperkingen van die denk- wereld van duizend jaar geleden - en dus van de al- ledaagse materiele vertaling daarvan - weten los te maken, dan degene, die in beginsel vee! meer voor een tot dusverre nog ongekende gedachtengang open staat.
De bestrijding van de pest bijvoorbeeld, nog tot in de achttiende eeuw een regelmatig in Europa weerkerende plaag, kon hier pas succesvo l worden op het moment dat men deze niet meer als een gesel Gods voor menselijke zonden beschouwde. Men began dus de oorzaak met meer in geestelijke on- reinheid, maar in lichamelijke te zoeken - met aile gevolgen voor het besef van de noodzaak van basale hygiene vandien. Dat men er in geval van etterende wonden verstandiger aan deed goed zijn handen te wassen dan om slechts te trachten de ondraaglijke stank met poeders en parfum te verdrijven, was na- melijk een inzicht dat tot dan toe tot in geen pa!eis van Parijs was doorgedrongen, en de op hager leef- tijd met de pestbacil besmette en toen van zondige maitresses genezen rokkenjager Lodewijk xv is dan ook temidden van alle zegenende biechtvaders uit- eindelijk tach hulpeloos weggerot.
On nat en kin doc bel ner lijk rie: doc vas ins·
ZOl
sch ver enc de ool rna me cluJ zijr
- SI
rna leg tin;
!raJ a an het see sch lee eve sch eer
eig en
he~
Ch
zijc
de
me
a an
ler•
rna
rna
ool
id,
lCe
1g.
_ r- .lle tot
Je-
~tan die
es-
·ts-
~en
md an, :uit )le-
ige re- aak
als ns-
>rt- ter- alle den 1 zal
nk-
1 al- te oor ang
tot :opa den esel v\en on- aile . sale nde n te lijkc
1 na- :tleis t eef- dige tdan
I
uit-
s &..o
92oo•
Collectieve schizifrenie
Om de door de sociaal-democratie beoogde inter- nationale solidariteit met de armen en verdrukten, en de daarin wortelende ontwikkelingssamenwer- king tot enig resultaat te Iaten lei den, moet men zo- doende de ter plekke aanwczige en de vooruitgang bclemmerende normen-, waarden-, en denkpatro- nen ingrijpend zien te wijzigen, en er is niets moei- lijkers dan dat. Oit laat zich immers nict per ministe- riele ontwikkelingsnota verordenen, en evenmin door middel van een aan materiele hulpgoederen
zijds dienen ondernemingszin en eigen initiatief op politiek vlak wei zoveel mogelijk achterwege te blij- ven, omdat deze onvermijdelijk de leidende rol van de Partij in gevaar zullen brengen. Oat vergt voor het regime in Peking, teneinde internationaal mach- tiger te worden en binnenlands oppermachtig te blijven, het creeren van een mondige en een onmon- dige geesteshouding van alle onderdanen tegelijk.
Het bereiken van een dergelijke vorm van collec- tieve schizofrenie is in het verleden evenwel maar zelden langdurig gelukt.
Een en ander verklaart vastgehechte betuttelende
instructiebrief. Bovendien zou zo'n poging tot maat- schappelijke en mentale verandering niet ail een enorm vee] onzekerheid bij de betrokkenen creeren, ook zal zij op verzet van de machthebbers - op wier sa- menwerking, of tenminste
De westerse welvaart is een product van de westerse samenlevingsvorm, en wil men het welvaartspeil elders op de wereld verhogen, dan lijkt een vorm van verwesterlijking de meest voor de
hand liggende weg.
ook, waarom zoveel goed- bedoelde initiatieven op het terrein van ontwikke- lingssamenwerking ge- doemd zijn te mislukken:
zij zijn op westerse denk- patronen toegesneden en houden geen rekening met het gegeven, dat om een dulding, de westerse hulpverleners ter plekke veelal
zijn aangewezen om i.iberhaupt iets te kunnen doen - stuiten. Hun macht is immers veelal op archalsche maat chappelijke structuren gebasecrd, waarvan de legitimiteit met het binnendringen van de Verlich -
• ting onvermijdelijk onder druk komt te staan.
Oat ziet men niet aileen in een islamitisch land als Iran, waar een intellectuele voorhoede de strijd is aangegaan met de ayatollahs, wier gezag vooral op het onmondig houden van de bevolking is geba- seerd, omdat aileen zo de verkondiging van de maat- schappelijke waarheid aan de traditionele schriftge- leerden voorbehouden kan blijven. Het geldt eveneens voor de half-feodale regimes op het Arabi- sche schiereiland, die feitelijk de laatste zijn die op een voorbeeldig democratisch Palestina zitten te wachten, omdat daaruit ook aanspraken van de eigen onderdanen op inspraak kunnen resulteren, en zij voor hun machtspositie niet ma~ r te vrezen hebben dan juist dat .
Het valt, op een andere wijze, ook te zien in China, waar het gaat om de rol van de Partij. Ener- zijds doet de regering, om de welvaartshonger van de bevolking te still en en het enorme potentieel van meer dan een miljard mensen te benutten, er alles aan om de economische ondernemingszin te stimu- leren en het particuliere initiatief op dit vlak aan te moedigen. Tegelijk wordt ook de versterking van de mondiale machtspositie van het land, en daarmee ook van de regercnde Partij zelf nagestreefd. Ander-
verarmde samenleving tot bloei te kunnen brengen juist een verandering van overgeleverde lokale denkpatronen vaak de eerste vereiste is. Zinvoller dan om zich over de technische kant V\}n het zoveel- ste na verloop van tijd toch mislukt gebleken hulp- project te buigen, zou het daarom zijn om zich af te vragen, of, en zo ja hoe, men deze noodzakelijke mentale veranderingen teweeg zou kunnen bren- gen. Men client zich dus te buigen over de vraag op welke wijze men de confrontatie met de inheemse traditie het beste aan kan gaan, zonder de desbc- treffende traditionele samenleving van vandaag tot morgen, metal teveel moderniteit ineens, volledig te ontwrichten. Juist politiek links blijkt hiervoor enorm terug te schrikken, zoals dit ook zichtbaar is bij de allochtonenproblematiek binnen Europa.
Oeze aarzeling vloeit voort uit een op zich be- grijpelijk - maar daarom nog niet altijd correct - re- spect voor andermans normen en een bij sociaal- democraten altijd iets meer dan bij bijvoorbeeld christen-democraten aanwezige neiging om ande- ren zovecl mogelijk in hun men tale waarde te Iaten c.q. op hun manier gelukkig te Iaten worden. Even- wei staat dat geestelijk geluk, in de niet-westerse wereld veclal op godsdienstige grondslag, vaak het bereiken van het materiele geluk - waar men intra- ditionele culturen tegelijk omwille van het ware geluk toch in de praktijk niet helemaal buiten blijkt te kunnen - in de weg. Ook in de Partij van de Ar- beid wil, blijkens aile omtrekkende bewegingen van
393
I
I
II
I
394
s &..o 9 2oo
1haar woordvoerende politici in de daartoe aangewe- zen gremia, menigeen die vaak zo pijnlijke samen- hang tussen mentaliteit en maatschappij liever niet zien.
Casus: het Turkse lidmaatschap van de Europese Unie Het is sowieso opvallend, hoezeer deze culturele en mentale aspecten in politieke discussies in Neder- land uit de weg worden gegaan, niet aileen waar het de etnische minderheden in eigen land aangaat, maar ook waar het de rest van de wereld betreft. Een enkeling bekritiseert weliswaar de neiging van enige Ianden in Azie om hun schending van individuele mensenrechten met een beroep op 'oosterse' col- lectieve waarden te rechtvaardigen, maar dieper te boren dorst men vooral ter linkerzijde van het poli- tieke midden niet. Laat staan, dat men een verband durft te leggen tussen zulke collectieve waarden en culturele of religieuze tradities.
Oat begint al waar het gaat om de kwestie waar de grenzen van Europa liggen, en van welke Ianden reeel te verwachten valt dat zij op afzienbare termijn aan de voorwaarden van het Unielidmaatschap zul- len kunnen voldoen. Naar godsdienst, en meer spe- cifiek naar de compatibiliteit van een niet-Europese godsdienst met onze Europese rechtsopvatting wordt dan vooral niet gevraagd, zoals de gang van zaken met betrekking tot het potentiele E u-lidmaat- schap van Turkije de laatste jaren heeft bewezen.
Maatschappelijke en juridische aanpassingsproble- men worden in Nederland altijd met economische, zelden met men tale factoren in verb in ding gebracht - zoals ook slechts economische criteria voor dit Unielidmaatschap geldigheid lijken te bezitten - en over de wisselwerking tussen economie en cultuur heeft men het zeker bij ons liever niet.
AI sinds de bloeitijd van onze Republiek hebben wij dat punt bij onze buitenlandse cont(r)acten in de regel zorgvuldig buiten beschouwing gelaten, omdat ook de meest godvruchtige calvinistische koopman het toch moeilijk tegenover zijn gezin meende te kunnen verantwoorden, wanneer h.ij een lucratieve deal had Iaten afspringen aileen omdat bij de beoogde handelspartner een Maria- of Boeddha- beeldje de schoorsteenmantel bleek op te sieren.
Godsdienst is vanouds prive, en 'dus' politiek niet relevant. In een land van confessionele minderhe- den, die elkaar in onze nationale wordingsjaren van de Opstand om een Mariabeeldje meer of minder wederzijds vol innerlijke overtuiging de kop zouden hebben ingeslagen, kon men aileen maar tot een
- -
werkbare vorm van samenleven komen, indien men dit beeldje tijdelijk even niet zag staan. Het gedogen zit ons al eeuwen in de genen, ofhet nu om de wiet of de wierook gaat, en anders dan bij tal van buren, ontbrak het in ons land aan een krachtig vorst, die het verbod van wiet of het genot van wierook suc- cesvol afkon dwingen uit hoofde alleen van zijn vor- stelijk gezag.
Bij gebrek aan een koning met absolute macht moest over al deze zaken onderhandeld en verga- derd worden en omdat men het toch nooit helemaal eens zou kunnen worden, werd de definitieve beslis- sing veiligheidshalve maar verdaagd. Zo genereerde elke vergadering van vandaag de vergadering van de volgende keer. Omdat er in afwachting van het nooit komende defmitieve besluit toch provisorisch iets besloten moest worden, kreeg het dagelijks bestuur de ruimte om, gehoord de onduidelijke vergade- ring, even onduidelijk te beslissen, d . w.z. naar be- vind van zaken te handelen, niet nodeloos de wan- kele maatschappelijke vrede te verstoren en dus niemand voor het hoofd te stoten voordat men ervan verzekerd was dat dat van iedereen mocht. Bij aile nationale voorliefde voor het theologiseren won in de praktijk van alledag bij Nederland's schipperende regenten de werkelijkheid van het Ieven het vrijwel altijd van de waarheid van het Woord.
In dat opzicht bestaat er nog steeds een zeker ver- schil tussen ons en de omringende naties, ook al werd er enige tijd geleden op de Europese Top van Helsinki even door niemand van het punt van de godsdienst in relatie tot het E u-lidmaatschap van Turkije een thema gemaakt en werd hetland onder voorbehoud in de Uniewachtkamer toegelaten. Dit gebeurde echter vooral omdat de Europese rege- ringsleiders het gezien de oplopende spanning met Rusland vanwege Tsjetsjenie noodzakelijk achtten zowel Ankara als Am erika - dat om die reden zo op opname aandrong - even te appaisseren, niet omdat men inmiddels zo van de voorbeeldige 'Europesi- teit' van Turkije was overtuigd geraakt.
De constatering van Joschka Fischer in de herfst van vorig jaar, dat er sinds de deur op een kier was gezet nog helemaal niets wezenlijks in de Turkse ver- houdingen was veranderd, kan dan ook niet verba- zen. Ook Kok kwam kort daarvoor niet tot een we- zenlijk andere conclusie,. al noemde hij de dieperliggende oorzaken, die verhinderen dat op af- zienbare termijn iemand wel tot zo'n wezenlijk an- dere conclusie zou kunnen komen, natuurlijk niet.
Elders wordt daarover toch over het algemeen wat
mit de Du rna voc the geg aJg, sido
we bijt wit vv van ger isla ger om Wa leg the ger grc sch ste
lev Ne nie ror Wa daa rei, me
Zot
De for bel
VO!
teit
rer
me
irn
kw
de1
me
tus
en
en en iet
!ll,
He
IC-
~r-
c ht Ja- ,
aal
~is-
·de de oit ets
tUr
:le-
~e
m- ius 1 an tlle t in tde Nel
er- : al van
de van der Dit ge- net ten
op dat esi-
rfst was
'rer-
·ba- we-
I
de
1
af- 'an-
; iet.
wat
S&..092001
minder moeilijk gedaan . Zoals diverse discussies in de afgelopen jaren bewezen, werden in met name Duitsland immers niet alleen bij de economische, maar ook bij de culturele geschiktheid van Turkije voor de Unie de nodige vraagtekens gezet. Aan het thema religie wordt daarbij niet stilzwijgend voorbi j gegaan, ook alligt God bij Europese politici over het algemeen niet zo makkelijk als bij Amerikaanse pre- sidentskandidaten voor op de tong.
Geloofszaken zijn in Nederland daarentegen, als we van klein christelijk-rechts afzien, in politicis een bijna volstrekt tahoe. Dit werd bewezen door de op- winding die in Den Haag ontstond, nadat voormalig vvo-voorman Frits Bolkestein daarvan in navolging van Helmut Kohl als eventueel criterium gewag had gemaakt, in relatie tot het vraagstuk van de Turkse islamitsiche tradities. Met name ter linkerzijde sloe- gen de stoppen daarop door, en in dat opzicht wijkt ons land toch wei enigszins af van de Europese rest.
Wat voor Ouitsers, Fransen en Engelsen op zich een legitiem gespreksonderwerp vormt, is bij ons ana- thema, en dientengevolge vond de Nederlandse re- gering goed twee jaar terug met haar positieve grondhouding ten opzichte van Turks Eu-lidmaat- schap op de Luxemburgse Eurotop nagenoeg geen steun.
Waar het de ontkenning van enige wezenlijke re- levantie van godsdienstige aspecten betreft, staat Nederland in Europa namelijk vrij alleen. Oat geldt niet aileen voor de bepaling van de grenzen van Eu- ropa, dat geldt voor de wereld daarbuiten evenzeer.
Want het zwijgen over de religieuze factor kan men daarbij gerust uitbreiden tot het zwijgen over mo- rele en men tale factoren die aan de voortdurende ar- moede en ellende elders in de wereld ten grondslag zouden kunnen liggen iiberhaupt.
Om de lieve multiculturele vrede
De aarzeling om nog eigen normen en waarden te formuleren, en op grond daarvan die van andere te bekritiseren, vloeit daarbij ter linkerzijde mede voort uit de grote vrees van postkoloniale superiori- teitsgevoelens beschuldigd te worden. Aile cultu- ren, zo heet het daar dan ook bezwerend, zijn im- mers gelijkwaardig. Aileen op deze wijze denkt men immers ook de multiculturele vrede in eigen land te kunnen bandhaven, waarbij velen lang in de veron- dersteliing leken te verkeren dat deze vrede er het meeste baat bij bad wanneer pijnlijke confrontaties tussen botsende waardenstelsels werden ontlopen, en vooral maar voortaan eenieders culinaire tradi-
ties gemeenschappelijk zouden worden gedeeld.
Deze zelfde voor Nederland zo kenmerkende con- flictmijdende geesteshouding resulteert naar buiten toe soms in een gevaarlijke vorm van cultuurrelati- visme, waarmee elke schending van de meest funda- mentele mensenrechten in beginsel met een beroep op de eigen cultuur kan worden goedgepraat. Niet aile culturen zijn evenwel gelijkwaardig. Mensen zijn gelijkwaardig, en daarmee zijn culturen, die deze fundamentele gelijkwaardigheid ontkennen, dat per deftnitie niet.
En daarvan zijn er nogal wat. Zonder om die red en nu meteen een Heilige Oorlog te ontketenen, blijft het van essentieel belang om de grondslag van onze moderne samenleving naar binnen en buiten toe niet te verloochenen: het liberte, ega lite en jrater- nite van de Franse Revolutie, die aan de basis liggen van de Rechten van de Mens. Het zijn deze waarden die de westerse samenleving tot zo'n leefbare en hu- mane maken, leefbaarder en humaner althans dan die van alle andere samenlevingen ginds. Oat wij in het Westen in ons contact met de rest van de wereld tegelijkertijd zelf deze waarden uit opportunisme, lafheid en hebzucht voortdurend negeren en schen- den, is een spiegel die ons terecht pe~manent door andere culturen wordt voorgehouden. Het doet aan de waarde van die waarden op zich echter niets af.
De Hollandse koopman als cultureel dwaallicht Zo mogelijk kwalijker nog is de lankmoedige hou- ding ten opzichte van de grondbeginselen van de westerse beschaving aan de rechterzijde van het po- litieke spectrum in Nederland geworden. Oaar is het, al was het maar doordat de toonaangevende goegemeente daarvan veelal niet in de Schilderswijk maar in Wassenaar domicilie heeft gekozen, niet de wens om burenruzies te vermijden of de schroom om voor Europacentrisch versleten te worden, die ervoor zorgt dat men voorbij Gibraltar over de men- senrechten bij voorkeur zwijgt. Daar is het de be- hoefte om bij lucratieve zakelijke contacten met het buitenland van iedere onzakelijke belemmering ge- vrijwaard te blijven, die daartoe leidt. Als dan ook de betalingsbalans met Turkije voor ons bedrijfs- leven positiever zou uitvallen dan z6nder, kan wat haar betreft Turkije erbij.
In deze kring lijkt sinds de val van de Muur in de praktijk elk besef dater voor internationale politiek nog andere criteria zijn dan puur economische vol- ledig te zijn verdwenen, zodat het ministerie van Buitenlandse Zaken in toenemende mate als depar-
39 5
i
I
I
s &..o 9 2oo'
tement voor handelsbevordering wordt misbruikt.
Aldaar wordt gedurende de laatste jaren bij de wt- stippeling van de politieke koers bovenmatig vee! re- kening gehouden met het egocentrische zelfmede- lijden van een door verstoorde wmstperspectieven verontruste achterban, die in agressieve lobby's is georganiseerd en elke geestelijke maatstaf ontbeert.
De mensenrechten, die indertijd nog in een bij vla- gen primitief anticommunisme tegen het Oostblok werden uitgespeeld, worden om die reden thans bij voorkeur vergeten. Erst kommt das Fressen und dann die Moral.
Meer winst is immers meer werk, en naar etillek en politiek vragen we dan niet, ook al raken belang- rijker zaken waar het de vrede en de stabiliteit in de wereld op de langere termijn betreft dan in de ver- drukking. Zodra er een invloedrijke handelsonder- neming in dit land zich door buitenlands beleid in Den Haag in haar ontplooiingsmogelijkheden be- lemmerd voelt, gaat het bwtenlands beleid niet door. Zo betoonde de Nederlandse regering, inmid- dels een klein decennium geleden, inzake de erken- ning van Macedonie de standvastigheid van een draaitol vanwege een dreigende teruggang in de Griekse kaasafzet, omdat men toevallig in Athene de val van Constantinopel in 14 s 3 emotion eel nog niet geheel bleek te hebben verwerkt. Als verder voor- beeld kan de nagenoeg gelijktijdige affaire rand de lraakse leveranties van De!ft Instruments dienen, waar niet de beschermende hand van het kabinet, maar een gerechtelijke aanklacht op zijn plaats was ge- weest. Ook de zogenaamde kritische dialoog met de geestelijke fossielen in Iran, door Washington inder- tijd terecht bekritiseerd en nadien door de Duitse justitie aan flarden gescheurd, diende al die jaren slechts als een schaamlap voor onze eigen inhalig- heid. AI in de Tachtigjarige Oorlog was het voor de Hollandse koopmansstand overigens goed gebruik, om tussen het schieten door met de Spaanse erfvij- and zaken te doen. Zolang we de Dwvel tach niet di- rect uit kunnen drijven, willen we tenminste nog goed aan hem verdienen.
Geen vrijheid, maar vrijhandel
De vraag wat men eigenlijk voortdurend te zoeken heeft in dergelijke obscure dictaturen, en nog be- langrijker, de vraag of dat wat sommigen daar te zoe- ken menen te hebben, be pal end zou mogen zijn voor een buitenlands beleid dat zich op meer zou behoren te rich ten dan een betere betalingsbalans - die vraag kan in het huidige politieke klimaat klaarblijkelijk
niet eens meer worden gesteld. Wie die vraag name- lijk wel voorzichtig durfde te stellen, zoals tijdens het eerste paarse kabinet Van Mierlo in het geval van China, en Prank in het geval van Indonesie, krijgt meteen het hele nationale bedrijfsleven in staat van opperste opwinding over zich heen, wat dan wt- mondt in het soort van lakeiachtig gekruip dat we een paar winters terug bij het bezoek van Li Peng hebben mogen aanschouwen.
Kok stelde dan ook maar helemaal geen vragen toen hij, kart nadat Pinochet nog even in Landen na bleek te moeten blijven, plichtmatig bij de weduwe van Allende op bezoek ging en in Chili met de keuze tussen morele standvastigheid en appeasement werd geconfronteerd, want zulke vragen leiden tijdens een handelsmissie natuurlijk alleen maar van het hoofddoel af.
Voor een extra schotellinzen is het bovenmodaal ondernemende deel van de Nederlandse burgerij, voor wie het begrip vrijheid buiten de landsgrenzen keer op keer tot vrijhandel blijkt te zijn verengd, im- mers al van oudsher tot elke kniebuiging bereid.
Men huldigt in die kring, zoals men het daar zelf zo graag noemt, ten opzichte van in bloed gedrenkte dictaturen een genuanceerd standpunt. Het is inder- daad zo genuanceerd, dat men zich kan afvragen of het wei een stand punt is. Het antwoord op die vraag wordt door de praktijk van de laatste jaren gegeven.
Het is de voornaamste reden, waarom in Nederland wt een koopman nooit een staatsman wordt - en wei, omdat een koopman aileen maar (ver)koopt, en een staatsman ergens voor staat.
Oat namelijk de vraag van Van Mierlo en Prank gerechtvaardigd was, mage blijken wt de Golfoor- log, waarin de Geallieerden door de Irakese troepen met het geperfectioneerde wapentwg dat men voor een groat dcel zelf recent geleverd had werden be- schoten, nadat zij met hulp van Nederlandse nacht- kijkers waren beloerd. Hoezeer bij sommige landge- noten tijdens de opvoeding de ontwikkeling van de gewetensfunctie bij die van het zakeninstinct is ach- tergebleven, werd oak een paar jaar terug weer eens dwdelijk uit de nauwverholen protesten die opklon- ken toen op verzoek van de Belgische regering een naar Den Haag wtgeweken internationale wapen- beurs eindelijk onder druk van hogerhand werd af- gelast.
Het is allemaal illustratief voor een vee! te ver doorgeschoten marktdenken waardoor de mens als maat der dingen voortdurend in de knel komt. Het moet in 1991 tijdens de Golfoorlog voor de vorige
Bus zijn ten doc sol< den mis wa1 bij ' ged de wac ges: Ara tair ben App we1 lin~ per hel1
voc pro
00~
We tie ' sta< de ' ver zicl ten het haa treJ 19! die De:
ge~
hor san hee der der
zeg we:
ver bel taa·
vee
e e d
· s
I t
: o
r- )f l g
il.
ld m
t,
rr- e n
or
lt-
: e-
de . h-
ns on-
· en :n- af-
1er
als let ige
s &..o
9 2oo 1Bush dan ook een geestelijk verrijkende ervaring zijn geweest om als president van de Verenigde Sta- ten de ouders, de vrouwen en de kinderen van de door Saddams kogels uiteengereten Amerikaanse soldaten uit te leggen, dat zij het slachtoffer gewor- den waren van de handelsdrift van de eigen econo- mische elite. De lraakse dictator had immers zijn wapeninkopen de voorafgaande jaren bij voorkeur bij de vijf permanente I eden van de Veiligheidsraad gedaan. Het is, dat onze fregatten indertijd veiHg aan de uitgang van de Golf op de afloop zijn blijven wachten, want anders zou ik graag eens een kring- gesprek tussen de nabestaanden van de alsdan in de Arabische woestijn gesneuvelde Nederlandse mili- tairen en de bedrijfsleiding van De!ft Instruments heb- ben georganiseerd. Of met die van Hollandse Sianaal Apparaten, straks, als de VN het Ieven van haar mede- werkers blijkt te moeten riskeren om door beteuge- ling van voorheen door het Indonesische Ieger bewa- pende bendes de rust op pakweg de Molukken te helpen herstellen.
De vraag of de Europese democratieen zich voortdurend omwille van het eigen brutonationaal- product door dictators moeten Iaten prostitueren, is oak van belang voor de geloofwaardigheid van het Westen in de rest van de wereld waar het de preten-
• tie betreft voor de verdediging van de vrijheid pal te staan. Een pretentie die daar waar er minder winst in de Iucht zit irnmers altijd met zo grate morele zelf- verzekerheid in stelling wordt gebracht. In dit op - zicht wordt er wei zeer vaak met twee maten geme- ten. Oat geldt voor Nederland bijvoorbeeld, waar het de houding ten opzichte van de machthebbers in haar gewezen kolonien in de Oost en de West be- treft. De hosselende hopman, wiens staatsgreep in
1 9 8 2 met twintig dod en gepaard ging, en die sinds- dien wat in de roessector heeft bijgeklust, kreeg van Den Haag een opsporingsbevel aan zijn broek. De generaal, wiens staatsgreep in 196!j met zeker twee- honderdduizend doden gepaard ging, en die daarna samen met zijn kinderrijke familie een hele archipel heeft leeggeroofd, werd vanuithet voormalige moe- derland decennia lang met zakenorder na zakenor- der gefeteerd.
Beide tendensen, de angst om iets onaardigs te zeggen over vreemde culturen ter linkerzijde, en de wens om vooral ongestoord handel te kunnen drij- ven ter rechterzijde, vinden elkaar moeiteloos in het beleid van het huidige paarse kabinet, metals resul- taat dat politieke gevolgen op de langere termijn vee! te weinig in de afweging worden betrokken.
Van beide droeg ook het Nederlandse pleidooi ten aanzien van het toekomstige Turkse Unie-lidmaat- schap de afgelopen jaren in hoge mate het karakter, met als gevolg dat het probleem van een mogelijk onoverbrugbare cultureel-maatschappelijke afstand tot Europa tot anathema wordt verklaard, opdat er nu gezellig in de Pijp exotisch kan worden gegeten c.q. fijn in de Oost zaken kan worden gedaan.
De aesel vanflnancien
Het gaat hier echter om een fundamentele kwestie, die de identitcit van ons allen raakt, en waarover de Nederlandse politick, zoals met aile fundamentele kwesties, vee! te makkelijk heenspringt, om zich weer snel op het vertrouwde terrein van de finan- ciele details te kunnen storten, want daarin zijn we goed. Hetmaakte de toenmalige fractieleider van de v v o zodoende ook in eigen kring tot een moedige dissident, toen hij de multiculturele handelsvrede verstoorde door het punt van de principiele ge-
chiktheid van Turkije aan te snijden, ongeacht of het op dat moment nu wei precies uitkwam.
Het probleem met Bolkestein is telken aileen, dat hij de vragen stelt van een groat filosoof, en de antwoorden geeft van een groat kruid~nier. Ook hij blijft in zijn benadering van politieke kwestics v66r alJes toch een typisch Nederlandse koopman en dat vertaalt zich ook hier. Wie zijn bezwaren tegen een Turks lidmaatschap van de Europese Unie nader be - studeert, stuit oak bij hem namelijk al snel op een tach in hoge mate economische argumentatie: op de vrees, dat het vrije verkeer van mensen en goederen dat bij het Unielidmaatschap hoort met het oog op de zeker sinds Zalm goedgevulde staatsruif hier te Iande tot een ongebreidelde immigratiestroom van de Hellespont richting Hell evoetsluis zalleiden. Op de vrees dus dat zo'n Turks lidmaatschap ons in de toekomst vooral gewoon teveel kost.
En hiermee bevinden we ons in elk geval weer op vertrouwd terrein. AI sinds de dagen van de Repu- bliek vallen onze regenten in internationaal gezel- schap vooral op door te zeuren over de kosten en de centen, en niet voor niets began toendertijd menig Nederlands bestuurder zijn carriere met het lid- maatschap van de rekenkamer van een geestelijk naar binnengekeerd gewest. Hoezeer vooral de een- zijdige financiele kijk op de wereld te onzent elke an - dere invalshoek overwoekert, werd een tijdje terug nog eens aardig ge'illustreerd in de televisierubriek Netwerk, waarin aan de vooravond van de kamerver- kiezingen van 1998 aile toenmalige bewindslieden
397
s &..o
9
2oo rdoor een drietal sigaarrokende heren van een rap- portcijfer werden voorzien. De hoogste waardering gold niet Josias van Aartsen, toen nog manmoedig worstelend met zijn varkens en hun mest, niet Mar- greeth de Boer, vechtend tegen de voortschrijdende verlawaaiing van ons land, niet Els Borst, als een moederkloek wakend over ons lichamelijk heil, en evenmin de nieuw ontdekte Vader des Vaderlands Wim Kok. Nee: zij gold de minister en de staatsse- cretaris van Financiiin. Het meest te spreken zijn wij in dit land immers nog altijd over degenen die er- voor zorgen dat de kas tot op de laatste cent klopt.
Gezien het voorgaande rijst natuurlijk de vraag waarom Bolkestein met zijn uitspraken over Turkije in zijn eigen partij, immers de politieke tolk van het handeldrijvende dee! der natie, op zo weinig tegen- stand is gestuit. De verklaring zal wei mede gelegen zijn in het feit, dat de vv D sinds de dagen van Oud niet verwend is geweest met partijleiders die be- schikten over meer geestelijke diepgang dan een platschuit, en daarom ge"imponeerd is van het feit dat zij eindelijk ook eens over een aanvoerder kon beschikken wiens intellectuele bagage niet als bij Ed Nijpels gebaseerd was op hoofdzakelijk de lezing van strips. Zodat iemand van zijn postuur, zeker als zijn stellingnames electoraal geen windeieren blijken te leggen, in deze kring metcen bijval en bewondering oogst, en geen tegenspraak en discussie uitlokt, zoals bij de PvdA en het CDA vast het geval zou zijn geweest. Dit hebben we eveneens fraai kunnen zien waar het ging om de uitbreiding van de N Avo, waar de Kamerfractie van de vvn haar hele verleden in deze verloochende, omdat de grote voorman daar- over in de Volkskrant even iets zei. Ik kan tenminste moeilijk aannemen datal zijn dertig medeparlemen- tariers nu daadwerkelijk plotseling vonden, wat nie- mand van hen enige jaren eerder ooit had gedacht.
Het opvallende is daarbij, dat die materialistische zienswijze van de meeste van Bolkesteins partijgeno- ten in Nederland, met de ideologische zege van het liberalisme over het confessionalisme ter rechter- zijde, ook in de politieke linkerhoek dominant is ge- worden. Algemcen verkeert men in Nederland in de misvatting, dat door mondiale handel en toerisme eveneens aile mentale verschillen tussen volkeren zullen verdwijnen, en ingevolge de globalisering ie- dereen in de toekomst automatisch dankbaar het
Gouden Kalf van het Kapitaal zal aanbidden. Oat wij steeds vaker Mexicaans eten maakt ons echter nog niet tot Mexicanen. Hier wreekt zich ongetwijfeld de algehele geestelijke desorientatie van het huidige paarse tijdvak, waarin de platte handelsreizigersge- dachte de overhand heeft gekregen, dat intermense- lijke relaties aileen tot materiele belangen zijn te herleiden, en de wereld niet meer is dan een wa- renmarkt waarop slechts gewin en efficientie telt.
Het einde der ideologieen is even we! al eens eer- der voorbarig afgekondigd, net als het universele ge- lijk van de markteconornie. Als elk maatschappelijk bestel schept echter ook het huidige binnen de kor- ste keren onvermijdelijk weer zijn eigen nieuwe problemen, en daarmee roept het ook zijn eigen te- genkrachten en ideologische oppositie op. Als dit niet zo zou zijn, zou het denken na Bolkestein stil moeten blijven staan, en zo droef is het met de mensheid nu ook weer niet gesteld. Met handel ai- leen komt men er dan ook niet, en zeker komt men er daarmee niet, als het gaat om de grote kloof tus- sen het Westen en de rest van de wereld waar het welvaart en welzijn betreft te overbruggen.
Om daar ook maar een begin mee te kunnen maken, zal men ter linkerzijde meer oog moeten hebben voor de culturele en mentale factoren, die zowel wezenlijke materiele en maatschappelijke verbetering als het totstandkomen van een hurna- nere samenleving elders in de weg staan. Dit niet om gemakzuchtig een soort van schuldvraas op het bord van de niet-westerse Ianden met traditionele cultu- ren te poneren, maar op grond van de constatering dat zonder het doorbreken van die tradities, welke de vrije ontwikkeling van de menselijke geest veelal in de weg staan, een hoogontwikkelde samenleving van Europees welzijns- en welvaartsniveau nooit ge- realiseerd kan worden. Wie serieus de gelijkwaardig- heid van mensen op mondiaal niveau nastreeft, kan niet tegelijkertijd de notie van de gelijkwaardigheid van menselijke culturen aanhangen. Ook de sociaal- democratie zal er in de toekomst niet onderuit kun- nen om tegenover deze onverenigbare keuzes duide- lijker positie te kiezen.
THOMAS H. VON DER DUNK
Als cultuurhistoricus verbonden aan de Universiteit Leiden
De furc derl korr zaar stig•
(2) jaar reel (3) stril ting heic ting syst venJ gez' en : va.U•
wor gen kun
VOO
ting I kan:
meE
zich wor de i van gen en l doo om gro1 de:;
mij•
van
en F
van
pub
laas
ij g d e
: e
1-
r- e- jk r-
~e
e- l it til ie ll-
ls- et
en en lie ke la-
•m 1 rd :u-
;ng lke t lal ,ng ue-
~'ig- tan eid tal- m- de-
S
&..o
9 2oo 1Vuistregels voor behoedzaam
De Zalmnorm heeft enige furore gemaakt in de Ne- derland e politick. Het komt neer op: ( 1) behoed- zaam ramen van toekom- stige belastinginkomsten;
( 2) uitgaven die voor vier jaar worden vastgelegd in reele uitgavenkaders; en (3) het handhaven van een strikte scheiding van belas- tinginkomsten en over- heidsuitgaven in elk begro- tingsjaar. Volgens deze systcmatiek kunnen uitga- vcnmeevallers worden in-
begroten
Het bearotinas- beleid van een volgend kabinet
Daarom wil ik in deze bijdrage de Zalmnorm, de recente adviezen van de s E R en de Studiegroep Be- grotingsruimte' en een aanta1 andere polderpoli- tieke wijsheden om trent de overheidsfinancien (zoals het versneld aflossen van de staatsschuld) van een aantal welvaartstheoretische RICK VAN DER PLOEG kanttekeningen voorzien.
Voor aile duidelijkheid in deze verhandeling neem ik geen afstand van de toepas- sing van de Zalmnorm in dit kabinet, maar lever ik wei een bijdrage aan de discus- sic over het begrotingsbe- leid voor een volgend kabi- net. Na een korte uitleg van de leer der openbare finan- Op basis van de welvaartstheorie en de
neoklassieke leer der openbare financfen komt
gczet voor nieuwe uitgaven en moeten uitgaventegen-
• vallers gecompenseerd
Rick van der Ploea tot een kritiek op de Zalmnorm. Deze leidt, zo wordt betooad, tot onvermijdelijke welvaartsverliezen en is
kwetsbaar in een neeraaande conjunctuur.
worden door bezuiningin- gen. lnkomstenmeevallers kunnen worden ingezet
Van der Ploea ontwerpt daarom vijf vuistreaels voor de openbare financie"n .
voor verlaging van de staatsschuld of lastenverlich- ting, maar niet voor uitgavenverhoging.
Behoedzaam ramen resulteert in een grotere kans op belastingmeevallers dan -tegenvallers. De meevallers zijn het ingebakken resultaat van voor- zichtigheid, maar mogen onder de Zalmnorm niet worden ingezet voor nieuwe uitgaven. Daarom was de Zalmnorm zeer behulpzaam in het terugbrengen van de staatsschuld en het verlagen van de belastin- gen. De Zalmnorm geeft rust op het begrotingsfront en biedt de minister van Financien een effectief en door het Regeerakkoord gesanctioncerd instrument om een vuist te ballen tegen de vele claims van het grote aantal uitgavenministers. Op den duur wordt de Zalmnorm echter door haar eigen succes onder- mijnd. Na enkele jaren van het 'op orde' brengen van de overheidsfinancien, ontstaat maatschappelijk en politick draagvlak om de relatieve achterstelling van primaire overheidsuitgaven teniet te doen. De publieke discussie over de gesel van financien is he- laas niet van enige retoriek gespeend.
cien
2,geefik vijf vuistregels voor de openbare fman- cien en vervolgens stel ik dat de prijs die we betalen voor begrotingsrust (het grote voordeel van de Zalmnorm) is dat de Nederlandse samenleving wordt opzadeld met extra wei vaartsverliezen.
Welvaartstheorie en de neoklassieke leer der openbare financien
Om de welvaartsaspecten van de Zalmnorm te illu- streren, gebruik ik een algemeen evenwichtsmodel ( een bijlage met de technische details is beschikbaar en kan worden geraadpleegd op de internetsite van de Wiardi Beckman Stichting onder de rubriek So- dalisme &._Democratie: www.wbst.nl). In de discussie over de Zalmnorm gaat het vooral om de gevolgen van onzekerheid over het nationale inkomen en de belastingontvangsten voor het komende begrotings- jaar. Bij het opstellen van de begroting voor het vol- gend jaar is het nationale inkomen namelijk onbe- kend.
Het model houdt rekening met de nationale in-
399
s&..o92oo•
komensidentiteit: particuliere uitgaven plus pri- maire overhcidsuitgaven moeten gelijk zijn aan het nationale inkomen. Cruciaal zijn de produkticver- liezen ten gevolge van belastingverstoringen. In de praktijk moet de regering immers overheidsuitga- ven en schuldaflossing financieren met verstorende belastingen. Zo ontmoedigt een hogere inkomsten- belasting werk en dus neemt de nationalc produktie af. Belastingheffing behelst dus, naast een her verde- ling van burgers en bedrijven naar de overheid, ook produktieverliezen. Deze produktieverliezen stij- gcn meer dan pro rata met de hoogte van de belas- tingvoet, namelijk kwadratisch. Dus een procent-
schuldaflossing of de hoogte der belastingen, maar de welvaart en die hangt af van private en collectieve bestedingen, a! of niet uitgevoerd door de overheid.
Budgetten voor overheidsuitgaven zijn natuurlijk geen doe! op zich. Daarom is het belangrijk om bin- nen de vrijgestelde budgetten te verlangen dat pres- taties worden geeist en dat daar verantwoording over wordt afgelegd.
Drie optimum-condities
De overheid houdt rekening met haar budget en de nationale inkomensidentiteit en maximeert de welvaart door een juistc keuze van de huidige en toe- punt verhoging van de
belastingvoet is vee! scha- delijker voor een reeds hoge belastingvoet dan voor een !age belasting- voet. Grote verstoringen
De publieke discussie over de gesel van financie'n is helaas niet van enige
retoriek gespeend.
komstige belastingvoeten en primaire overheidsuit- gaven. Oat leidt tot drie be- kende optimum-conditie .
De eerste optimum- conditie is Barre's bekende leveren onevenredig grote welvaartsverliezen op.
De kosten van belastingheffing stijgen kwadratisch.
Zo veroorzaakt een verdubbeling van de belasting- voet vier keer zoveel welvaartsverliezen.
Het financieringstekort is het verschil tussen to- tale ovcrheidsuitgaven (primaire uitgaven plus ren- telasten) en belastinginkomsten. Het tekort is gelijk aan de mutatie in de staatsschuld. Een overschot leidt tot schuldreductie. De intertemporele manier om tegen de overheidsfinancien aan te kijken is dat rente en aflossing op de uitstaande staatsschuld plus de contante waarde van primaire overheidsuitgaven moeten worden gedekt door de contante waarde van belastinginkomsten plus de schuld die wordt doorgeschoven naar toekomstige generaties.
De welvaart van een land stijgt met de huidige en toekomstige niveaus van pr ivate en collectieve be- stedingen en daalt met de staatsschuld die wordt doorgeschoven naar toekomstige generaties. Ver- grijzing geeft aan dat de gewenste uitgaven aan zorg en (voor zover ongedekt op de kapitaalmarkt) pen- sioenen in de tijd stijgen. Het kan ook betekenen dat de samenleving een minder grote staatsschuld wil achterlaten voor toekomstige generaties. De echte doelen van begrotingsbeleid zijn niet geforceerde
'tax smoothing' -resultaat. Het is optimaal te streven naar gelijke grenskosten van verstoringen van belas- tingheffing in elk jaar. Daarom is het verstandig de verstoringen zoveel mogelijk over de tijd uit te sme- ren. De welvaartsverliezen van belastingheffing zijn bij schommelende tarieven namelijk hoger dan bij stabiele tarieven. Variaties in belastingtarieven moe- ten worden vermeden. De overheid client zich dus te beperken tot permanente, onverwachte verande- ringen in belastingvoeten. Geanticipeerde mutaties in belastingvoeten dienen niet voor te komen.3 De overheidsuitgaven kunnen het ene jaar hoger zijn dan het andere jaar, maar de hoogte van de belas- tingvoeten blijft hetzelfde over de jaren. Doordat de overheid het ene jaar op de kapitaalmarkt obligaties verkoopt en het andere jaar obligaties koopt, kun- nen deze wisselende niveaus van overheidsuitgaven worden gefrnancierd. Zo bezien is staatsschuld een nuttig smeermiddel.
De tweede optimum-conditie is een versie van het klassieke resultaat van de Nobelprijswinnaar Paul Samuelson. Het grensnut van primaire over- heidsuitgaven wordt gelijk gesteld aan de grenskos- ten van publieke financiering. Deze grenskosten in- corporeren de verborgen beleidskosten ten gevolge
1. Stabiel en Duurzaam Bearoten, Elfde rapport, 19 juni 2oo 1
2. Zie Robert J. Barra, On the deter- mination of public debt, journal '