Een zebra in de overgang; Zuid-Afrika hoort weer bij de wereld

reportage Ineke van Kessel

Een zebra in de overgan;

Na een schraal dieet van rugby uit Chili, een staatsbezoek uit

Paraguay en volksdansen uit Taiwan gaat na tientallen jaren

isolement de wereld weer voor Zuid-Afrika open. Het ziet er

allemaal wel heel anders uit dan de meeste Zuidafrikanen

gedacht hadden. En wie keert eigenlijk terug in het mondiale

gebeuren: het oude of het nieuwe Zuid-Afrika?

Twee reportages van Ineke van Kessel, die het afgelopen half

jaar in Zuid-Afrika woonde.

Zuid-Afrika hoort weer

bij de wereld

Russische beer is eindelijk toch Drgedrongen in hartje Zuid-' Afrika. Niet om alsnog de minera-le rijkdommen in zijn klauwen te krij-gen, of de strategische route om de Kaap. Hij treedt op met het Moskouse circus. De enige alarmkreet kwam van de dierenbescherming, die meende dat de beren het te warm hadden.

In een radio-actualiteitenrubriek doet een bezoekende Russische hoogleraar verslag van haar bevindingen: veel oude misverstanden zijn opgeruimd, Zuid-Afrika is een land met toekomst, waar zeker grote behoefte zal zijn aan goedge-kwalificeerde blanken uit de Sovjet-Unie.

Het 'Nieuwe Zuid-Afrika' ontdekt de wereld. Russen zijn in. Eigenlijk is de hele wereld in. Na het Moskouse circus in december komt in januari ook Paul Simon. Het weekblad New Nation orga-niseert een literatuurfestival waarvoor een keur aan Afrikaanse schrijvers werd uitgenodigd. Het Afrikaanstalige oppo-sitieblad Vrye Weekblad organiseert sa-men met het Komitee Zuidelijk Afrika een 'Breaking the barriers' festival, waarvoor niet alleen Nederlandse, maar ook Surinaamse en Antilliaanse schrij-vers worden verwacht. Het dagblad Die Burger, spreekbuis van de Nasionale Party, verwacht nauwe samenwerking van Zuid-Afrika met de Nederlandse Taalunie, ter versterking van de positie van het Afrikaans in Zuid-Afrika en van het Nederlands in Europa. Een groepje jonge zwarten, met wie ik in Soweto een bijeenkomst van ex-politieke gevange-nen bezoek, heeft een andere droom:

zou Ruud Gullit niet eens kunnen ko-men?

Ontdekkingsreis

Niet alleen Mandela en De Klerk gaan op ontdekkingsreis, ook voor andere Zuidafrikanen gaat er - soms letterlijk - een wereld open. Die wereld ziet wel heel anders uit, bekeken vanaf Afrika's zuidpunt. Afrika is in kaart gebracht tot de Zambezi: daarboven begint een terra incognita waarvan vooral bekend is dat het er slecht gaat. Zambia bestond na-tuurlijk nog wel, respectievelijk als 'thuishaven voor terroristen' of 'hoofd-kwartier van de bevrijdingsbeweging'. Zimbabwe bestaat: model van de onvol-tooide revolutie voor de een, schrik-beeld van verval voor de ander. Moc.am-bique bestaat, want daar koopt een Zuidafrikaans hotelketen de hotels op, terwijl blanke boeren informeren naar de mogelijkheden om er een boerenbe-drijf op te zetten. Madagascar bestaat, als nieuwe exotische vakantiebestem-ming. En Angola, als nieuw investe-ringsgebied. Namibia Airways heeft een aardige bijverdienste aan het vliegver-keer van Zuidafrikaanse zakenlieden naar Luanda. Met Angolezen valt goed te werken, zeggen ze tevreden voor de camera van de Zuidafrikaanse televisie. De Angolezen blaken evenzeer van sa-menwerkingslust. Is er dan geen wan-trouwen en oud zeer vanwege jaren van oorlog en destabilisatie? Verleden tijd, vergeven en vergeten, is het parool. En Zaïre bestaat. Niet alleen vanwege de komst van vliegtuigladingen haastig ge-ëvacueerde Europeanen. Ook omdat de

64

beelden van anarchie en plundering klassieke nachtmerrie van blank Zi Afrika vertolken.

Engeland heeft natuurlijk altijd staan. Bovendien past prinses Di uit kend in de Zuidafrikaanse kranteni tuur, waar een kleurenfoto van een me, al dan niet met paard, niet mag < breken op de voorpagina. In een var kleurlingwijken rond Kaapstad d' een jongen met Lentn-speldjes op zij shirt vol verontwaardiging de Cape mes onder mijn neus, met een grote i van koning Elisabeth in Namil 'Look, the people's enemy comes to vi De Verenigde Staten bestaan ook, w daar worden zulke smeuïge proces gevoerd: tegen rechter Clarence Thon of tegen een van de Kennedy-tdgen. Oost-Europa is vooral van belang je eigen gelijk te bewijzen. De ine storting van het communisme en uitbreken van etnische twisten ge aanleiding tot veel zelfgenoegzame spiegelingen aan de kant van het e blishment. Linkse intellectuelen w stelen met gewetensvragen, maar veel aanhangers van het ANC en Zuidafrikaanse Communistische Pi is de nieuwe internationale werkel beid nog niet echt doorgedrongen.

Een ANC-balling, die na tien jaai Zambia en Angola terugkeert in < dorp in Noord-Transvaal, houdt ; dorpsgenoten voor dat arbeiders hè de communistische landen veel bt hebben dan onder het kapitalisme. New York krijgen de mensen maar keer per jaar een gratis maaltijd, i Kerstmis en dan moeten ze nog kiloi ters lang in de rij staan. In de sociali sehe landen eten de mensen iedere i vlees, en ook nog kaas. Hij had het i eigen ogen gezien op een film in i ANC-kamp. Gorbatjsov is een 'seil o die zijn land verkwanselt aan de imp< alisten. Nee dan Stalin, die had de zal goed geregeld: dat was pas een ec man.

Springboks

India is helemaal 'm the picture', da) zij een cricket-tournee van de Spri boks. De kranten haalden de vetste c coladeletters voor de dag: 'We're bat Een heuse wedstrijd in het land dal eind jaren '40 het initiatief nam tot b cotmaatregelen tegen Zuid-Afrika. spelers worden behangen met bloem slingers, blank Zuid-Afrika zit aan buis gekluisterd. Wel wacht er een c

Zuid-dfrika in de overgang

Sheiter *

7 f7T7 i~s < fiÖQ *' **** ï)r * ' "f' ' " 'w'

*• <- -«( ^ ^* i- ^ ^^'O'^ ;s^*ap'.w *^^?5 r-^'sfe t-i

('he Springbacks

(Öteiter

« * * * ' *

-IGet set

GO!

• ~#ïst«»»?,&i. ,,:. r;.: JHBI^HHV ». ***»»» mNBK •••• /oro AP

•fef beste nieuws in dertig jaar'. Juichende Zuidafrikaanse krantekoppen na

toetre-ing van het land tot het Internationaal Olympisch Comité

irele schok. Het Indiase publiek ge-sagt zich als een Europees voetbalpu-iek, met gejuich en gejouw. Op de uidafrikaanse crickettribunes past echts beschaafd gemompel.

Maar welk Zuid-Afrika is eigenlijk te-ig in de wereld? Het Oude, of het

»•Wereld februari 1992

Nieuwe Zuid-Afrika? De boycots zijn niet echt opgeheven, ze rafelen lang-zaam uit elkaar. Om de draden is een he-vig politiek touwtrekken uitgebroken. Verwarring omtrent de boycots? Wel-nee, zegt het ANC, eerst was er een se-lectieve boycot, nu zijn er sese-lectieve

contacten. De radicale anti-apartheids-beweging Panafricanist Congress en de zwarte bewustzijnsbeweging Azapo zijn tegen elke versoepeling van boycots en sancties: eerst moet er een nieuwe grondwet en een vrij gekozen regering zijn.

Zebra

Iedereen probeert het initiatief naar zich toe trekken. Het Oude Zuid-Afrika van de Springboks scoorde in India, ook al had het ANC zijn zegen aan de tour-nee gegeven. Maar het Nieuwe Zuid-Afrika boekte een psychologische over-winning door te onderhandelen over de voorwaarden van Zuid-Afrika's deelne-ming aan de Olympische Spelen.

Het akkoord kwam tot stand door toedoen van Sam Ramsamy, vanouds bekend als aanvoerder van de interna-tionale sportboycot tegen Zuid-Afrika. De aanvankelijke opgetogenheid in blank Zuid-Afrika sloeg al snel om in verontwaardiging. Zelfs de doorgaans gelijkmatige De Klerk sprak er schande van. Ramsamy heeft bedongen dat Zuid-Afrika onder een neutraal vaandel zal deelnemen, in afwachting van nieu-we nationale symbolen van hét Nieunieu-we Zuid-Afrika. Geen Springboks, geen oranje-wit-blauw, geen Stem van Zuid-Afrika, maar een neutrale vlag en Beet-hovens Ode an die Freude.

De Afrikaanstalige pers staat bol van verontwaardiging. Lezersbrieven en phone-ins bieden een uitlaatklep voor de gekwetste trots van het Oude Zuid-Afrika. De Herstigte Nasionale Party daagt Ramsamy voor de rechter wegens landverraad. Die Indiër die ook nog een Brits paspoort blijkt hebben, heeft zich schuldig gemaakt aan het verkwanselen van de vlag. In opgewonden krantekop-pen wordt de vraag gesteld hoe Ram-samy aan zo'n duur horloge komt. En zijn vrouw ook nog!

Volgens de Springbok-fans gaat het hier om een nationale ploeg, niet om een apartheidsploeg. Maar New Nation drukt zure commentaren af van sportlie-den die in het verlesportlie-den vanwege hun verkeerde pigmentatie toch niet in Springbok-shirts mochten spelen. Een suggestie om de springbok te vervangen door de zebra, als symbool van de on-derlinge verbondenheid van zwart en wit, valt in geen van de kampen in goede aarde.

Tijdens de cricketmatch trof ik in Jo-hannesburg twee Afrikaner vriendin-nen, bepaald geen sportfanaten of tv-verslaafden, aan de beeldbuis gekluis-terd, zich vol overgave wijdend aan de ondankbare taak om mij in te wijden in de onnavolgbare regels van dit spel. Een paar weken tevoren had ik gezien hoe

een oude bekende, Nadeem, in Kaap-stad de trofeeën van zijn rugby-club in oude handdoek rolde en ze quasi-onver-schillig meegaf aan een vriend. Zijn rug-byclub had zich aangesloten bij een nieuwe overkoepelende federatie, die de weg opende naar sponsors, betere facili-teiten en internationale competitie. Voor Nadeem, een beginselvast lid van de Trotskistische New Unity Mo-vement, kwam dat neer op verraad aan de beginselen van non-collaboratie. Geen normale spon in een abnormale samenleving, en dus geen sportintegra-tie voordat aÜe Zuidafrikanen stemrecht hebben en vrij hun regering kunnen kie-zen. Nadeem had met pijn in het hart het lidmaatschap opgezegd van de club waarvan hij bijna twintig jaar actief lid was geweest.

Geld is macht

Anti-apartheidsfondsen drogen op,

nieuwe ontwikkelingsgelden lonken

Dicht zijn de grenzen natuurlijk nooit echt geweest. De Britse kunstenaars-bond, Woody Allen en een groot deel van de sportwereld hielden zich nauwgezet aan de boycot, maar Dallas, L.A. Law en Miami Vice zijn de Zuidafrikaanse televisiekijker niet onthouden. Hol-lywood, rechtse academici, tweederangs artiesten en scharrelaars uit de hele we-reld hebben zich nooit laten afschrikken door boycots of sancties. Een select ge-zelschap Zuidafrikanen — vooral dege-nen met Britse of andere buitenlandse paspoorten — reisde probleemloos de wereld rond. Maar toch is er onmisken-bare opwinding over nieuwe contacten, nieuwe ontdekkingen, nieuwe horizons. Zuid-Afrika ontdekt onbekende delen van de wereld. En misschien gaat de we-reld nog onvermoede kanten van Zuid-Afrika ontdekken.

E

r gaat geen dag voorbij of iemand vraagt me naar de beschikbaarheid van buitenlandse fondsen, beurzen, subsidies. En ook vrijwel iedere dag ontmoet ik wel iemand die verhaalt over de rampzalige gevolgen van buitenland-se hulp. De oude anti-apartheidsfond-sen drogen op, de nieuwe ontwikke-lingsgelden lonken. De onafhankelijke weekbladen New Nation, Weekly Mail, Vrye Weekblad en South hebben te ho-ren gekregen dat de laatste overboeking nu binnen is: in de loop van 1992 moe-ten ze op eigen benen gaan staan. Men-senrechten-activisten en advocaten stui-ten op grote problemen. Het

Internatio-nal Defence and Aid Fund in Londen is

opgeheven, maar de beoogde opvolger in Zuid-Afrika zelf is nog niet van de grond gekomen. De rechtshulp aan mensen die niet kunnen bogen op een bekende naam komt in het gedrang.

Talloze buitenlandse missies struinen intussen stad en platteland af op zoek naar ontwikkelingsprojecten. De Uni-versiteit van West-Kaapland, opgericht voor kleurlingen maar inmiddels non-raciaal geworden, mag zich verheugen in een bijzondere buitenlandse belang-stelling. De vooruitziende rector had deze universiteit nog in de donkere apartheidsjaren uitgeroepen tot People's

University. Instellingen in het

buiten-land konden met de zegen van het ANC contact onderhouden met deze

universi-teit zonder dat er meteen een actiegroep op de stoep stond.

De gretigheid waarmee de internatio-nale universitaire wereld zich op West-Kaapland stort heeft een gevoel van ach-terstelling versterkt bij de zwarte uni-versiteiten, die zich onder Bantustan-re-günes en Broederbond-controle niet progressief konden profileren.

Geld van buiten

De ervaringen van de jaren '80 geven aanleiding tot gemengde gevoelens. Veel activiteiten zouden niet van de grond zijn gekomen zonder buitenland-. se gelden. Maar veel plaatselijk initiatief is doodgedrukt. Civics (bewonersvere-nigingen in townships) die er in hun be-ginjaren nog in slaagden hun activiteiten te financieren met fancy fairs, taartver-koop en bijdragen van winkeliers, zijn later gaan leunen op geld van buiten. Het drukwerk van het buurtkrantje werd fraaier, de participatie van de be-woners muider.

De oprichting van het United

Demo-cratie Front (UDF) in 1983 markeerde

het begin van een aanzienlijke buiten-landse geldstroom naar Zuid-Afrika. Daarmee is opzienbarend werk ver-richt: plaatselijke en regionale acties kregen aansluiting bij een nationale be-weging. En dankzij de verbluffende stroom van krantjes, t-shirts, pamflet-ten en affiches leek het allemaal wat

Vier bobo's van de Zuidafri-kaanse cricketbond op Lords, hef centrum van de cricketsport in Londen, na de toelating van Zuid-Afrika tot de internationale organisatie. Uiterst rechts Steve Tshwete, bestuurslid van de cric-ketbondenhetANC

foto AP

Zuid-Afrika in de overgang

eer dan wat het was. Maar in de loop n de jaren veranderde de beweging ik van karakter. In de beginjaren reis-•n de bestuursleden per auto of bus en epen ze bij UDF-aanhangers thuis, rwijl de vergadering werd belegd in n kerkzaaltje. Later reisden ze per iegtuig en confereerden ze in de

Holi-ly Inn.

Een tweede complicatie: wie heeft egang tot geldschieters van buiten en ie houdt de hand op de knip? De be-hikbaarheid van externe fondsen heeft veel gevallen grote verdeeldheid ver-)rzaakt, zowel op het micro-niveau van wnship of vereniging als op regionaal ' nationaal niveau. Wie heeft de con-cten, wie weet de aanvragen zodanig formuleren dat ze keurig passen in de vergeven subsidiepotten, wie is op de DOgte van de trends in donorland? De individuen die over deze gaven ^schikken kunnen hun eigen clientèle jbouwen en daarmee ook hun eigen lachtspositie. Geld is macht. Een klei-; kaste van professionele activisten kan ch buitensporig grote invloed verwer-en. Achterdocht en jalouzie, roddels en incune en het gevoel gemanipuleerd te orden is het gevolg. Soms was het ge-jlg ook etnisch ressentiment, vooral ericht tegen Zuidafrikanen van Indiase ckomst. Geld werd in de jaren '80 ge-'orven door mensen met internationale Dntacten, door mensen die toch buiten-indse reizen maakten als zakenman, dvocaat, geestelijke of conferentiegan-er. Dat waren veelal blanken, kleurlin-en kleurlin-en Indiërs; weinig Afrikankleurlin-en.

Vragen konden er nauwelijks gesteld /orden: wie vragen stelde over geld /erd al gauw uitgemaakt voor politie-pion. In de jaren van noodtoestand en epressie was geheimzinnigheid deels nvermijdelijk. De staat probeerde anti-partheidsorganisaties te wurgen door ien af te snijden van buitenlandse gei-len. Maar intussen groeide de achter-locht. Die manifesteerde zich eind ja-en '80 in rondzingja-ende beschuldigin-,en over een 'caèa/', een kongsi van acti-isten die een buitensporige machtspo-itie zou hebben opgebouwd binnen het JDF.

Waarheid en verdachtmaking zijn noeilijk te onderscheiden. De diverse •abal-verhalen staan bol van tegenstrij-ligheden. Is de cabal een communisti-.che conspiratie? Of is het juist een )ourgeois-complot, een poging om de bevrijdingsbeweging in reformistisch /aarwater te brengen? Of was het een .ndiër-complot? Twee elementen keren :chter terug in alle cabal-verhalen: de "loofdfiguren zijn Indiërs in Natal. En

K. beschikten over veel geld; hetzij

rechtstreeks, hetzij doordat andere or-ganisaties als mensenrechtengroepen en

onxeWereld februari 1992

Changing South Africa - Challenge for Europe

Is er in de nieuwe culturele betrekkingen tussen Nederland en Zuid-Afrika weer ruimte voor de vroeger zo gekoesterde stamvenvantschap? Hoe vermijd je dat al-le universiteiten hier te lande zich massaal storten op samenwerking met die ene Zuidafrikaanse universiteit die ze kennen: die van West-Kaapland? Op wat voor wijze moet de anti-apartheidssteun uit het verleden worden omgevormd tot hulp die is aangepast aan de nieuwe situatie in Zuid-Afrika? Mogen er nog specifieke eisen aan het Nederlandse bedrijfsleven worden gesteld nu de apartheid ver-dwijnt?

Kortom, hoe moet de toekomstige relatie tussen Nederland (en de EG) en Zuid-Afrika eruit zien? Hierover wordt van 22 tot 24 januari in het World Trade Centre in Rotterdam nagedacht. Meer dan tweehonderd genodigden (onder wie velen uit Zuid-Afrika) buigen zich dan over de thema's civics/lokale democratie, plattelandsontwikkeling, milieu, onderwijs, bedrijfsleven en vakbeweging, cultuur en sport en stellen zich de vraag: welke steun voor het nieuwe ZuidAfrika -op de weg naar een non-raciale democratie — is -op al deze terreinen vanuit Ne-derland mogelijk?

De conferentie is een initiatief van het Standing Committee of NGO's: de Brusselse bundeling van Westeuropese particuliere organisaties die betrokken zijn bij de EG-hulp aan Zuid-Afrika. Voor Nederland zijn dat het Komitee Zuide-lijk Afrika (KZA), Novib en Hivos. Info en aanmelding: KZA, O.Z. Achterburg-wal 173,1012 DJ A'dam. tel. 020-6270801.

civics als frontorganisaties werden ge-bruikt.

Doofpot

Na drie commissies van onderzoek, die voorzover bekend geen van alle heb-ben gerapporteerd, is de cabal-kwestie in een ANC-doofpot verdwenen. Mis-schien was er weinig aan de hand, mis-schien was het een flink schandaal. Het gaat me hier vooral om het verschijnsel: de toegang tot gelden was in veel geval-len inzet van factievorming en raciale spanningen. De meeste van de hier be-schreven gebeurtenissen zijn uiteraard niet uniek voor Zuid-Afrika. In veel op-zichten hoort Zuid-Afrika al lang bij de wereld.

In het Nieuwe Zuid-Afrika is minder reden tot geheimzinnigheid. De erva-ringen van de jaren '80 hebben geleid tot meer nadruk op verantwoordingsplicht en verslaglegging. Maar er zijn nog steeds vergelijkbare problemen. Vorig jaar kwam het tot een scheuring in een ANC-gezinde vereniging van chiefs, Contralesa (Congress of traditional le-aders) toen de voorzitter werd geschorst omdat hij eigenmachtig op een interna-tionale geldinzamelingstournee was ge-gaan.

Politiek getinte organisaties hieven zelden contributies in het verleden, al was het alleen maar omdat het aanleg-gen van een ledenlijst het werk van de politie wel erg zou vergemakkelijken. Dus is er ook geen gewoonte van eigen bijdragen ontstaan. Veel mensen rea-geerden verontwaardigd toen bleek dat ze voor het lidmaatschap van het ANC een jaarlijkse contributie van tien Rand (ƒ 6,50) moesten betalen. Het ANC is

toch van ons - daar hoeven we toch niet voor te betalen? En het UDF had toch ook geen lidmaatschapsgelden geïnd?

Een belangrijke uitzondering op deze regel vormen de vakbonden, maar daar wordt de contributie veelal geïnd via cao-afspraken met de werkgever, die de vakbondsbijdrage inhoudt op het loon. Vakbonden zijn voor velen ook een goe-de leerschool geweest 'm organiseren en onderhandelen en in het werken met mandaten en verantwoordingsplicht. In veel opzichten zijn de vooruitzichten op democratische controle in een nieuw Zuid-Afrika gunstiger dan in de rest van Afrika: er bestaat een onafhankelijke pers, een zelfbewuste vakbeweging, een beweging van civics die nadrukkelijk opkomt voor de mondigheid van de bur-ger en een hele reeks kerkelijke organi-saties: de 'civil society' — het brede scala van autonome maatschappelijke organi-saties — is springlevend.

Bij de moeilijke omschakeling van een protestcultuur naar een cultuur van opbouw en ontwikkeling zal men lering kunnen trekken uit de fouten van het verleden. Tenminste één onevenwich-tigheid schreeuwt om rechtzetting: de aandacht van de meeste donoren en hun partnerorganisaties is altijd sterk gecon-centreerd geweest op de stedelijke ag-glomeraties, rond Johannesburg, Kaap-stad en Durban, ten koste van het toch al stelselmatig verwaarloosde planeland en de bantustans. Ook al is Zuid-Afrika het meest geïndustrialiseerde land van Afrika, toch woont nog altijd de helft van de bevolking op het platteland. En ook die helft heeft recht op een betere toekomst. •