preface
Morocco
What is it exactly that you’re looking at here? Why is an issue of a social-liberal magazine dedicated to a single country? And why are the majority of articles in English? Well, to start with the last: by doing so we hope to reach a larger num-ber of readers in Europe and in North Africa, through our contacts within Liberal International and other (social-) liberal movements. And getting back to the first, there are various reasons to dedicate an issue of idee to Morocco. More than 400.000 Dutch citizens have a Moroccan background. Thousands of Dutch spend their holidays in the coun-try. Morocco plays a crucial role in the negations on new refugee- and migra-tion policies. Morocco is an important trading partner of the European Union. Finally fundamental debates take place in Morocco on religious freedom, wom-en’s rights, the role of the king and the appreciation of minorities. The basic facts may well be known, but what else do we need to know about Morocco?
As Fouad Laroui points out, there are quite some prejudices and assumptions in the Netherlands when subjects relat-ing to Morocco are discussed. ‘Everyone is free to draw their own conclusions – but first, look at the facts.’ Laroui states that a lot has been done over the last years to modernize the country. That being said, critical remarks are made in this idee on for instance the freedom of the press, the functioning of democracy and the rights of atheists in Morocco. These are themes that are closely linked to fundamental so-cial-liberal convictions, and therefore demand our attention and concerns. In her article in this idee Kethya Berra-da concludes that individual liberties are still contested in Morocco. This is largely due to an overall political climate that is not consistent with the country pledge towards the building of democra-cy. Social conservatism as expressed by vocal parts of the Moroccan society also negatively impacts the crystallization of individual liberties.
Another reason for an idee dedicated to Morocco can be found in D66 being an internationally oriented party that has adopted as one of its guiding principles ‘Think and act internationally’. We think it is only logical to adopt this principle in our daily work and dedicate one issue of idee a year to a purely international theme.
Through this issue we strive to en- courage an exchange of ideas between Moroccan and Dutch liberals, and to create a more solid discussion within D66 and Dutch politics as a whole, on subjects where Morocco and Moroccans play a crucial role.
1
Joost Röselaers editor-in-chief idee joost.roselaers@d66.nl
30 JANUARI 2020
De rechtsstaat als speelbal
van de politiek
Alex Brenninkmeijer en Maarten Groothuizen over de toekomst van de rechtsstaat (n.a.v. idee 206).
Sociëteit De Witte Den Haag
tijd 20.00 — 22.00 uur
Meer informatie over evenementen
idee December 2019 table of content
theme
06
Fouad Laroui
‘Everyone is
free to draw their
own conclusions
conclusions
– but first,
look at the facts’
interview
58
The op-ed
of the
convenient
truth
Moroccans
in the
Netherlands
by Jan Paternotte29
Witte redders
De strijd van
de Marokkaanse
vrouw
by Hassnae Bouazza25
Transithaven
naar een utopie
Jongeren in
Tanger
by Abdelkader Benali90
De valkuil van de
versimpeling
Een pleidooi voor
zelfvertrouwen in een
sociaal-liberale politiek
door Marty Smits, Joost Sneller & Joris Backer
13
Kennismaking
met Marokko
Een geschiedenisles
door Herman Obdeijn
MOROCCO
introducing Morocco
06 ‘Everyone is free to draw their own
conclusions – but first, look at the facts’
interview Fouad Laroui
13 Kennismaking met Marokko
door Herman Obdeijn
20 Het verdriet van de Rif
door Sietske de Boer
Current Challenges in Morocco
25 Een transithaven naar een utopie
door Abdelkader Benali
29 Witte redders
door Hassnae Bouazza
34 Heersen en regeren bij de gratie Gods
door Paolo De Mas
42 The fall of freedom of press – again
by Willemijn de Koning
46 Morocco – Gateway to Africa
by Hoba Gull
50 Is Morocco becoming less religious?
by Gert Jan Geling
54 On individual liberties in Morocco
by Kethya Berrada
Moroccans in the Netherlands
58 The op-ed of the convenient truth
by Jan Paternotte
63 In search for a place to ‘just be a Muslim’
by Nina ter Laan & Merel Kahmann
68 Dubbelzinnig
door Asis Aynan
72 The rise of ‘Louis Vuitton’ Islam variant?
by Erkan Ilyas Őzşen
Culture in Morocco
78 Morocco’s languages: a sign of diversity?
by Jan Jaap de Ruiter
83 Culture as soft power in Morocco
by Léon Buskens
What's More…
90 De valkuil van de versimpeling
door Marty Smits & Joost Sneller & Joris Backer
98 Duurzaamheid is alleen voor
de welgestelde, happy few
Sociaal-liberaal debat PJ Beers & Tobias van Elferen
100 Iedere stad een Koolmeesloket
door Marthe Hesselmans & Astrid Elfferich
105 De emancipatie van het individu
en scheidslijnen in samenleving
In reactie op ‘Wat is sociaal-liberalisme?’ Sjors Wijlhuizen
108 Een voet tussen de (achter)deur
Bericht uit de Eerste Kamer Boris Dittrich
111 ‘Sociaal-liberalisme mag geen
Veronica-liberalisme worden’
Sociaal-liberaal buiten de politiek Hans Vijlbrief
120 Mensenrechten, handelsbelangen
en technologie versmelten in China
Column Marietje Schaake
idee December 2019 Morocco 06 Fouad Laroui · interview 07
“This idee’s theme is Morocco.
That is good, but it means we have to talk about Western Sahara, since it is the one subject that keeps on popping up in most diplomatic discussions when it comes to Moroc-co. This issue has been misunderstood and mischaracterized by many Dutch media and political actors – unfortunately, also by some members of D66. Firstly, we must realize that the Sahara desert is huge: it stretches across 10 million square kilometres, from the Atlantic to the Red Sea, and is shared by twelve different countries, from Morocco and Mauri-tania to Egypt. However, the area that we are talking about (Western Sa-hara, or ‘the South provinces’ as Morocco calls it) is only 250.000 square kilometres – 4% of the whole Sahara desert. When you hear people talk-ing about the disputed territory, and they call it ‘Sahara’, and they speak of ‘the Sahrawi’s’, you get the impression that Morocco is controlling the entire Sahara desert. That is not the case. For instance, Algeria controls more than 2 mln. square kilometres of it: almost ten times Morocco’s share. Nobody objects to that. Same thing for Mauritania, Mali, Niger, Libya, Egypt, the Soudan, etc. Nobody demands the independence of their part of the Sahara. Now, how many people live in Western Sahara? In 1973, Spain – which was then the colonial power before it gave back the territory to Morocco in 1975 – organised a census. The census showed that 77.000 Sahrawi’s were living there – that’s it. Was it a viable country? It was a kind of village, with less inhabitants than Purmerend. Can you imagine Purmerend as a country? Let’s be realistic.”‘ Everyone is free to draw
their own conclusions
– but first, look at the facts’
interview
Fouad Laroui
Fouad Laroui’s life has thus far been a colourful one.
Born Moroccan in Oujda, he lived in France, Great
Britain, graduated in Mathematics, Physics and
received his PhD in Econometrics. Eventually, he
settled down in the country he felt at home the most:
the Netherlands. There he has expanded his career,
teaching French literature at the University of
Am-sterdam, and establishing himself as a writer and
poet. His diverse background becomes obvious
dur-ing the conversation. He talks a lot, swiftly shifts
be-tween topics and clearly uses the interview to address
particular issues. Unsurprisingly, he immediately
starts with the most controversial topic of all.
idee December 2019 Morocco 08 Fouad Laroui · interview 09
Is it possible to openly criticise the king in Morocco? “No, you cannot
do that, not in public. The country has, just as the Netherlands until re-cently, laws against criticizing the king. However, in Morocco these laws are not symbolic; they are actively enforced. That this still is the case, is because Morocco has a long way to go in educating its people, develop-ing a healthy public debate and establishdevelop-ing a kind of ‘ethics of discus-sion’. Until then, it will be a tricky subject. This does not mean, however, that Morocco is not a democracy. It depends on your perspective on what constitutes a democracy. If you take the Swiss model as an example, not many countries can be called democracies. However, in Morocco, these are the facts: there are elections within a system that encompasses twen-ty something political parties – ranging from islamists to nationalists to communists to extreme-left; there is a parliament with lively debates; the government operates within the boundaries of the rule of law; there is a Senate; there is a most-feared court of audit, the ‘Cour des Comptes’, which can investigate anyone and anything when public money is con-cerned – it caused recently no less than four ministers to be sacked. Is it a democracy, then? Everyone is free to draw their own conclusions – but first, look at the facts. ”
It seems to me that, when the political power base of a country lies with an unelected monarch – as is the case with Morocco – some ques-tions on the degree to which this country is democratic, are justified.
“You are right. And it is good thing that there is a debate on this. How-ever, it is my opinion that the King plays an important role in balancing powers within the Moroccan system. The American Constitution was explicitly written by Jefferson and the ‘founding fathers’ with the idea of ‘checks-and-balances’ at its core. In Morocco, you have a kind of ‘checks-and-balances’ between the King, the government and the Parlia-ment. Also, and this a very important point, the King is the guardian of the long-term perspective. Why? Because he is not tied to electoral cy-cles! The port of Tangiers (red. Tanger-Med) is a good example of this. No government would have spent that amount of public money – billions of dollars – on a project that has taken twenty years to complete. This was the King’s initiative – his father Hassan II started it, Mohamed VI finished it. The same can be said of the ambitious project of clean, green energy based on solar energy, which is ‘the new Frontier’ of Morocco. Furthermore, the King works quite well with any government. There is mutual respect. The government leaders can be of any political orienta-tion: there can be liberals, nationalists, socialists, or islamists as is the case now. After the elections, the King must pick a leader from the party that obtained the majority of the votes – he is obliged to do so by the Constitution. Whoever wins, the King works with them. This provides a form of stability which is essential for the country. For any country.”
Has there been a surge of islamist political activity in recent years?
“Political Islam has gained a lot of territory over the past 30 years. It is now a part of the political landscape. You cannot just wish them away… I do not really see them becoming the absolute majority, contrary to what we have seen in other countries in the region, where the Islamists can
Do the Sahrawi’s want independence? “Good question. But who are the
Sahrawi’s? I once was in Oosterbeek to talk about my newest book. Some-one asked me about my opinion on the Sahara. A question quite unrelat-ed to my book, but I engagunrelat-ed anyway. I triunrelat-ed to illustrate the complexities by talking about Frisian independence. Let’s suppose that some Frisians ask for independence and that the UN asks The Netherlands to organize a referendum. OK. But who should be allowed to vote? The Frisians in Frisia? All Frisians in the Netherlands? All Dutch people in the Nether-lands? All the Dutch who live in Frisia? What about the Frisians living in Australia? What about someone who is half-Frisian and lives in The Hague? Does she have no say in the matter? In Oosterbeek, people imme-diately started fierce discussions on that, which illustrated my point: it is impossible to organize a referendum on Western Sahara because the concerned parties – Morocco, Algeria, the Polisario, Mauritania – will never agree on who should vote. Some D66 MPs and MEPs seem to think that Morocco refuses to allow a referendum. That is simply not true. The fact is that the concerned parties do not agree on who should vote, in the same way as people in The Netherlands would never unanimously agree on who should be allowed to vote on the independence of Frisia. Ask people in any bar …”
How big a theme is the issue of Western-Saharan independence current-ly, in Morocco? “Not too big. 99% of Moroccans think that Western
Saha-ra is part of Morocco, and that’s that. Internationally, most people have drawn their conclusions by now. Look at the Dutch diplomat Peter van Walsum, who for a while headed MINURSO – the UN body charged with maintaining the 1991-ceasefire and organising a referendum. At a certain point he stated, in a characteristically direct, Dutch way: ‘Guys, let’s be realistic, an independent Western Sahara is not an attainable goal’. Naturally Algiers, which supports the Polisario for strategic reasons, was furious. But Van Walsum did the honest thing, by saying out loud what everybody knew. So the solution should be a political one. And there is one on the table: an extended autonomy of Western Sahara, with its own Parliament and executive body, within the Moroccan state. This proposal has been called ‘credible and serious’ by the UN and by all major coun-tries in the world. If Algeria accepts it, the problem is solved.”
How would you characterise the role of the king in Morocco? “The king
of Morocco is very popular, very respected. This is partly because he, apart from being king, is the Commander of the Faithful – it is one of his official titles. This gives him religious legitimacy. He also possesses dynastic legitimacy, with a lineage that stretches back centuries, to 1644, precisely, when Louis XIV was the King of France. He also enjoys some form of democratic legitimacy: to every referendum he calls, people overwhelmingly vote for his preferred option. Because of this solid, triple legitimacy – most rulers in the Arab world have only one form of legitimacy, or none at all – the Moroccan monarchy will probably still be there in a 100 years from now. So the best thing to do is to engage with it, to talk with it, et cetera.”
11 10
idee December 2019 Morocco Fouad Laroui · interview
that it would not bring them anything in a Moroccan context. So they recognised the King’s legitimacy. This, by the way, fits quite well in the doctrine of Sunni Islam, which states that you should accept any power – even a secular one, as long as it does not enter in open conflict with Islam. Over what can be considered as ‘conflict’, one can subsequently have different interpretations, but the Moroccan interpretation is this: as long as the State does not hinder your practice of the religion, do not fight it – accept it.”
Over the past years, Morocco seems to have increased its political and economic involvement in Sub Saharan Africa. Do you consider this as a strategy to become the ‘Gateway to Africa’, as some characterise it?
“Morocco indeed has been quite active in Sub Saharan Africa – to the discontent of France, who still considers it as part of their backyard. They are now competing with each other in the region, even if they are very close allies on everything else. Morocco also joined the African Union again, after having left due to a conflict over the Western Sahara. So, Morocco surely does invest in its economic, political and cultural ties with the region. However, I do object to defining this strategy as trying to be a ‘gateway’ to Africa – a gateway for whom? Europe? Come on… Look, Fez and Marrakech were already thriving cities when the area that we now know as Amsterdam was one big swamp. The oldest university in the world is in Fez – built centuries before those of Bologna, Paris or Oxford. Morocco has a rich and long history. If Moroccans strengthen their ties with Sub Saharan Africa, they do not do so for Europe, but for themselves.”
Much has been written on the revolt in the Rif. What is your view on that?
“Let’s be clear: there is no ‘revolt’ in the Rif – I mean, no huge, sustained popular uprising. In the Rif you have, as in many places in the world, young people who are unhappy with their life. To be fair, they are right to be unhappy. If you are twenty years old and you are not able to find a job, with or without diploma, it is very frustrating. So, given any incident, they start to riot, as we recently saw in Chili or Lebanon. But it is not a ‘revolt’. It is only a small part of the population you will find on the barri-cades. Take a plane to Nador or Al-Hoceima right now: you will arrive, go to your hotel, make a stroll in the streets. You would notice nothing, no ‘revolt’. You can buy whatever you want, get your coffee, sit in a café, talk to anyone. That some young people are unhappy with their situation is true. But we are not in a revolutionary situation.”
Do you not see a political responsibility for reducing regional economic inequality? “Sure there is. The government actually tries to invest more,
to build more hospitals, schools, etc. However, there is a limit to what is rational, economically speaking. Unfortunately, the Rif is a mountainous region, not very accessible. It is hard to start any economic activity there. Of course you can do something, but building factories until everyone has a job, is really not feasible – not in a liberal economic system with free enterprise. It has always made sense for the people of the Rif to emigrate to Spain, France, Germany or the Netherlands. A century ago, criticize secularist leaders for not being ‘real Muslims’. In Morocco this
does not happen: because of his triple legitimacy, the King is universal-ly accepted as the country’s leader. There are Republicans, one of them even tried to get elected as such in the Parliament some years ago, but the truth is that nobody takes them seriously. In that sense, Moroccan society is very conservative.
In many countries Islamist movements have, over the years, been forced underground and repressed. Inspired by Antonio Gramsci’s idea of he-gemony, the Muslim Brotherhood – mainly in Egypt – has consequently, since the 1970s, tried to take over society not by hard power, but by soft power. Striving for cultural hegemony first, after which they hope to take over the country’s institutions. Like a ripe piece of fruit, as they say… In Morocco it does not work this way, because the king is the cultural hegemon. That he is the ‘Commander of the Faithful’ is an idea root-ed deeply in the psyche of most Moroccans. The political party now in power, the PJD, saw itself in the beginning, some decades ago, as closely connected to the Muslim Brotherhood. However, they quickly realised
That some
young people
are unhappy
with their
situation is true.
But we are not
in a
revolutio-nary situation.
In Morocco
13 12
idee December 2019 Morocco Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko
Fouad Laroui is a
Moroccan economist and writer. He won the Prix Goncourt de la Nouvelle in 2003 for his collection of short stories The Curious Case of Dassoukine’s Trousers. He teaches French Language and Literature at the Uni-versity of Amsterdam.
they used to go to French Algeria to find work. Today it makes sense for a young person to move to a booming city like Tangiers, not far away from the Rif: they can find employment there. It is their country, they have the right to settle anywhere where they can find a job. To sum up, the problem is that the region lacks economic viability, except for tour-ism, which should be developed. It is a beautiful region.”
Is there an ethnic perspective to these developments in the Rif? As the region is mainly inhabited by Amazigh people. “Listen. There is no
Amazigh problem in Morocco. You can underline that three times. All Moroccans are Amazigh. I am sick and tired of hearing this fable that Morocco is divided between ‘Arabs’ and ‘Berbers’ or ‘Amazigh’. Are the Dutch divided between the Batavi and the non-Batavi? People from before the time of Islam were by definition Amazigh. Then Islam came, brought in by some thousands Arab cavaliers. It was never enough to significantly change the ethnicity of the population. In the 11th century, the Banu Hilal, a confederation of Yemeni tribes, arrived. They scattered all over Morocco. Some Amazigh tribes started to speak Arabic. Every-body mixed with everyEvery-body. Those who say today that we have a situ-ation in which there are Amazigh, the nice native populsitu-ation, and the horrible Arabs, the invaders – those who say that are ignorant or they lie. In Morocco, people have mixed with each other in the past nine hundred years – different peoples have become one. DNA research shows this. The tensions right now have a cultural nature: they revolve mainly around language. There are people that speak Arabic, and there are people that speak only Amazigh. Some of those want their children to be taught in Amazigh. Alright, why not? It is now official policy in Morocco: Amazigh must be taught. Interestingly, some parents object to this. Because they speak Amazigh at home, they want their children to be taught in Arabic and French. Anyway, it is a question of language, not of ethnicity.”
You are less critical of Morocco than many others with a Dutch-Moroc-can background. Why do you think that is? “I am realistic and I know
the facts. Many Dutch-Moroccans in the Netherlands are second-gen-eration immigrants. They are raised here and have taken up the critical and direct attitude that characterises the Dutch. That is good, one must have the ‘esprit critique’. However, the downside is that many of them voice harsh opinions, for instance on the situation in the Rif, whilst they barely visit the region anymore, or have never been there at all. That they support a demonstration demanding hospitals or schools in the Rif makes sense – I could join them. But burning their Moroccan passports and arguing passionately for Riffian independence is more problematic. They are entitled to do so if they wish – free speech is a great thing – but the question of independence is not something people in the Rif are really concerned with. So I say to everyone who is interested in Morocco: travel there, walk around, talk to people – to everyone. Then you will get a better impression of what is really going on there. After that, you can make up your mind. Sapere aude.”
1
Onze verhouding met Marokko heeft in de loop
der eeuwen veel verandering ondergaan. Toen de
Republiek in 1605 contact zocht met Marokko was
dat vooral om een bondgenoot te vinden in de
strijd tegen Spanje en om de schepen van de VOC
die langs de kust van Marokko op weg waren
naar Indië, te vrijwaren van Marokkaanse kapers.
I am sick and
tired of hea-
ring this fable
that Morocco
is divided
between ‘Arabs’
and ‘Berbers’
or ‘Amazigh’
Door Herman Obdeijn
15 14
idee December 2019 Morocco Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko
Er zijn talloze
redenen voor
goede relaties
tussen Marokko
en Nederland
Marokko is
bijna 20 keer
zo groot
als Nederland
en telt ruim
35 miljoen
inwoners
Eind 19e,
begin 20e eeuw ontstond een heel andersoortige belangstelling, voornamelijk van schilders, journalisten en toeristen die op zoek waren naar de exotische wereld van 1001 nacht. Kees van Dongen schilderde enkele van zijn mooiste portretten in Marokko en oud premier Abraham Kuyper beschreef in 1908 Marokko in positieve zin in zijn reisverslag ‘Om de oude wereldzee’.Een nieuw tijdperk zette in met de komst van de Marokkaanse ‘gastar-beiders’ vanaf eind jaren zestig van de vorige eeuw. Van ‘verre vriend’ werden zij ‘naaste buur’. Inmiddels telt Nederland ruim 400.000 inwoners met Marokkaanse wortels. Dit heeft zijn weerslag gehad op de Nederlandse samenleving, in positieve en negatieve zin. De culinaire geneugten van de Marokkaanse keuken, de bijdragen aan cabaret en literatuur, de succesverhalen van integratie zoals b.v. van burgemeester Ahmed Aboutaleb en Kamervoorzitter Khadija Arib worden geflankeerd door angst voor opkomend salafisme en criminaliteitscijfers met name van de drugsmaffia.
Persoonlijk ben ik sinds meer dan 40 jaar betrokken bij de Marok-kaans-Nederlandse betrekkingen, eerst als onderwijsattaché aan de Nederlandse ambassade in Rabat en daarna, tot mijn pensionering, als docent Marokkaanse geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Ik heb Marokko zien veranderen. De jaren van oppressie onder koning Hassan II hebben plaats gemaakt voor een periode van hoop sinds de troonsbe-stijging van Mohammed VI. Helaas zijn de hoge verwachtingen lang niet allemaal gehonoreerd. Ontegenzeggelijk is er meer (pers)vrijheid. De rechten van vrouwen zijn beter gegarandeerd in de nieuwe wet voor per-soonsrecht. De eigen identiteit van de Berbers heeft erkenning gekregen in een nieuwe grondwet.
Er zijn talloze redenen voor goede relaties tussen Marokko en Nederland. Allereerst natuurlijk alles wat samenhangt met de grote groep Nederlan-ders met Marokkaanse roots. In het bredere verband van de betrekkingen tussen Europa en Noord Afrika is er in politiek, economisch en soci-aal-cultureel opzicht noodzaak voor nauwe samenwerking. De nieuwe banden tussen Marokko en Nederland hebben geleid tot een toenemen-de stroom bezoekers aan Marokko, niet alleen van Netoenemen-derlantoenemen-ders met Marokkaanse roots . Een goede infrastructuur van wegen en spoorlijnen maakt reizen gemakkelijk. Een snelle toename van ecotoerisme waar-door de reiziger op talloze plaatsen gastvrijheid kan vinden bij lokale bewoners maakt een authentieke kennismaking met het land mogelijk.
Een verkenning
Voor wie Marokko nog niet kent is het nuttig een blik op de kaart te wer-pen. Arabische auteurs noemen Noord-Afrika Djeziraat al-Maghreb, het eiland van de ondergaande zon: het Westen. Dit eiland wordt omgeven door de Middellandse Zee, de Atlantische Oceaan en de ‘zee van zand’, de Sahara. Helemaal in het noordwesten van dit eiland ligt de Maghreb al-Aqsa, het ‘Uiterste Westen’: Marokko. Voor Europa is Marokko echter het meest nabije Oosten: slechts 14 kilometer scheiden Marokko van het zuiden van Spanje. In Europa is het land bekend geworden onder de naam Marokko, wat een verbastering is van de naam van de stad Marra-kech.
17 16
idee December 2019 Morocco Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko
Een pluriforme samenleving
Vaak wordt gesuggereerd dat de bevolking van Marokko bestaat uit Arabieren en Berbers, ofwel Amazigh (Vrije mensen). De Berbers zouden de oorspronkelijke bewoners van het land zijn, die in de loop van de ge-schiedenis door binnenvallende Arabieren zijn teruggedrongen naar de meer afgelegen delen van het land. Zo eenvoudig ligt het echter niet. Allereerst moet men zich afvragen: ‘Wie zijn de Berbers?’ De Berbers vor-men geen homogene groep met duidelijke uiterlijke kenmerken. In de periode voor onze jaartelling hebben mensen zich in Marokko gevestigd. Sommigen kwamen van het Iberische schiereiland, anderen via de kust van Noord-Afrika uit het Midden-Oosten. Kenmerkend voor de Berbers is hun organisatie in stamverbanden, die redelijk autonoom leefden en zich verzetten tegen van buitenaf opgelegde structuren. De komst van de islam in Noord-Afrika in de achtste eeuw luidde het begin van de arabi-sering van Marokko in, niet zozeer door de vestiging van grote groepen Arabieren, maar omdat het Arabisch, de taal van de Koran en de islam, de taal werd van het bestuur en van het onderwijs. Hoe meer men met de officiële staatsstructuren te maken had, des te intensiever onderging men de invloed van het Arabisch. De meeste Marokkanen die zich nu ‘Arabisch’ noemen hebben Berber voorouders.
Ook andere immigranten hebben in de loop van de geschiedenis hun bijdrage geleverd aan de Marokkaanse samenleving. De eerste joden zijn waarschijnlijk al voor onze jaartelling uit Palestina gekomen, in het kielzog van de Feniciërs. In de vijftiende en zestiende eeuw hebben zij gezelschap gekregen van Andalusische joden, die evenals hun moslim-lotgenoten uit Spanje werden verdreven en zich voornamelijk vestigden in de steden. Deze joden hebben een belangrijke rol gespeeld als han-delaren, bankiers en diplomaten, vooral in de internationale contacten. Vaak werden zij door de sultans belast met missies in Europa, waar zij via hun daar gevestigde geloofsgenoten veel contacten hadden. Rond 1950 woonden er bijna 300.000 joden in Marokko. Verreweg de meesten heb-ben echter sindsdien het land verlaten vooral richting Israël, Frankrijk en Franssprekend Canada. Heden ten dage wonen er nog ongeveer 2000 jo-den in Marokko. Dit neemt niet weg dat hun bijdrage aan de Marokkaan-se geschiedenis en cultuur officieel erkend wordt in de nieuwe grondwet. Met de Trans Sahara karavanen zijn al vroeg grote aantallen zwarte slaven meegevoerd. In de zestiende en zeventiende eeuw wierven de sultans veel slaven voor hun leger. Verder werden slaven gebruikt als arbeiders in de oases in het zuiden. Traditioneel was ook veel huishoudelijk perso-neel van welvarende stedelingen van zwarte afkomst en niet zelden wa-ren zwarte slavinnen bijzit van hun meester, met alle gevolgen van dien. De hedendaagse diaspora van geëmigreerde Marokkanen weerspiegelt de pluriformiteit van de Marokkaanse bevolking. In Israël vormen joden van Marokkaanse afkomst een van de grootste groepen. En de Berbers die vanuit de Sousregio (naar Frankrijk) en vanuit de Rif (naar Nederland en België) zijn vertrokken laten een eigen geluid horen dat vaak kritisch is ten opzichte van het huidige Marokkaanse regime.
Marokko behoort tot de mediterrane wereld, wat klimaat, reliëf en agrarische productie betreft, maar vertoont ook grote gelijkenis naar bevolking en leefwijze. De Maghreb onderging invloeden van Feniciërs en Carthagers, maakte deel uit van het Romeinse Rijk en kreeg na de islamisering aansluiting bij de brandpunten van de Arabisch-moslimse wereld. Via de Straat van Gibraltar is er altijd intensief contact geweest met het Iberische schiereiland. Lange tijd heersten Marokkaanse sultans over grote delen van Spanje.
Marokko is ook een Atlantisch land. De havens langs de kust vormen het venster op de rest van de wereld. En het is, ten slotte, een land dat via de karavaanroutes door de Sahara eeuwenlang in contact heeft gestaan met de Bilaad as-Soedaan, het land der zwarten. De handel met de wereld ten zuiden van de woestijn bracht grote rijkdom, en veel nieuwe dynastie-en bouwddynastie-en hun macht op via controle over de sleutelpostdynastie-en langs de handelsroutes. Toen, na de ontdekking van Amerika en het openleggen van de vaarroute langs Afrika naar het Verre Oosten de Middellandse Zee niet langer het centrum van de wereldhandel was is Marokko er niet in geslaagd haar venster op de Atlantische Oceaan open te houden. Bijna alle natuurlijke havens langs de Marokkaanse kust werden bezet door Spanje of Portugal.
De geografische ligging speelt ook nu nog een rol in de contacten met de buitenwereld. De Sahararoute, uitmondend in Marokko is een belangrij-ke weg voor migratie vanuit Zwart Afrika, En de haven van Tanger wordt steeds belangrijker als overslaghaven voor de grote containerschepen die verderop gelegen havens van de Middellandse Zee niet kunnen aandoen.
19 18
idee December 2019 Morocco Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko
vaak betaald in natura (landbouwproducten of vee) en opgeslagen in de makzen, het magazijn. Vanaf de zeventiende eeuw werd de term makzen ook gebruikt om het centrale bestuur van het land aan te duiden. In de gebieden van de bled as-siba werd wel het religieuze gezag van de sultan erkend en werd er recht gesproken in zijn naam, maar onttrokken de bewoners zich aan de betaling van de belastingen en verzetten zij zich tegen een directe bemoeienis van staatsambtenaren op lokaal en regio-naal niveau. De grens tussen bled al-makzen en bled as-siba veranderde voortdurend en was afhankelijk van de mate waarin de sultan in staat was zijn wereldlijk gezag op te leggen.
Lange tijd onttrokken regio’s als de noordelijke Rif zich aan het daadwer-kelijke gezag van de sultan. Pas de Fransen die tussen 1912 en 1956 gro-tendeels de dienst uitmaakten in Marokko hebben het gehele land onder één gezag kunnen brengen. Maar argwaan ten opzichte van het centrale gezag bleef, ook na de herkregen onafhankelijkheid in 1956. In zoverre zijn de recente onlusten in de Rif regio geen nieuw verschijnsel.
Hoe verder?
Noord Afrika, in het bijzonder Marokko, en Europa hebben veel geza-menlijke belangen. De Euro-Mediterrane dialoog die in de negentiger jaren van de vorige eeuw op gang kwam leek een aanzet te geven. Angst voor ongecontroleerde migratie en voor een agressieve vorm van de islam hebben een rem gezet. Wij zijn nog steeds buren. Aan de overkant staat de deur open maar Europa verandert steeds meer in een fort waar men zelfs als gast slechts met hoge uitzondering wordt toegelaten. Een goede, voor beide partijen acceptabele afspraak over persoonsver-keer is misschien wel de meeste urgente kwestie om tot echte samen-werking te komen.
1
De islam
De inwoners van Marokko hebben vanaf het allereerste contact rond 700 op een heel eigen manier aan de islam vorm gegeven. De Berbertraditie van zoveel mogelijk autonomie speelde ook in de geloofsbeleving een rol. Onorthodoxe interpretaties van de islam, waarbij aan de persoonlij-ke beleving van het geloof en de eigen verantwoordelijkheid een grote plaats werd toegekend, vonden vanaf het begin een goede voedingsbo-dem bij de oorspronkelijke bevolking. Uitgeweken propagandisten van verschillende islamitische ketterse richtingen uit het Midden-Oosten hebben in de beginperiode dan ook een gastvrij onthaal gevonden in Marokko.
In de steden, waar de elite Arabisch sprak en las, kon de officiële islam goed gedijen. Hier waren de moskeeën en de religieuze instituten waar de wet werd onderwezen. Maar op het platteland bleven veel tradities uit de pre-islamitische tijd in stand. Grotten, bomen en bronnen bleven de heilige plaatsen waar de geesten te vriend gehouden moesten worden, en via amuletten en bezweringsrituelen zocht men bescherming tegen het boze oog – een praktijk die men in alle landen rond de Middellandse Zee vindt. Religieuze broederschappen gesticht door mystieke predikers hebben in Marokko altijd een belangrijke plaats ingenomen. De graven van heiligen werden vaak drukker bezocht dan de moskeeën. Hier zocht men genezing voor allerlei kwalen door de tussenkomst van de zegen brengende kracht, baraka, van de heilige.
Deze islam heeft echter ook vaak reacties opgeroepen van de kant van de officiële islam. Sultans hebben in de loop van de geschiedenis herhaal-delijk geprobeerd om de macht van de religieuze broederschappen, zawia’s, te beknotten. Actueel is de invloed van salafistische stromingen gefinancierd door Saoedi Arabië die leidt tot een radicalisering van een deel van de bevolking. Het Ministerie voor Godsdienstzaken probeert tegenwicht te bieden door het promoten van een meer verdraagzame beleving van de islam.
Verhouding tussen centraal gezag en autonomie
In het begin van de negende eeuw wist Marokko zich los te maken van het centrale gezag in Bagdad en werd het onder de dynastie van de Idris-sieden een zelfstandig rijk. Sindsdien is Marokko altijd een zelfstandig rijk gebleven, behoudens de korte protectoraatsperiode van 1912 tot 1956 tijdens welke Spanje in het noordelijke deel en Frankrijk in de rest van het land een soort voogdij over Marokko uitoefenden. Marokko heeft, als enige Arabisch land, nooit deel uitgemaakt van het Ottomaanse Rijk. In de wereld van de islam is er geen duidelijk onderscheid tussen de geestelijke en wereldlijke macht. De sultans van Marokko beriepen zich altijd op een rechtstreekse afstamming van de profeet Mohammed en verenigden vanouds deze twee aspecten in zich, die men wel van elkaar kan onderscheiden maar niet scheiden. De bled al-makzen was het ge-bied waar de sultan in staat was belasting te heffen en met behulp van ambtenaren daadwerkelijk het bestuur uit te oefenen. De belasting werd
Herman Obdeijn was
21 20
idee December 2019 Morocco Sietske de Boer · Het verdriet van de Rif
In het Noord-Marokkaanse Rifgebergte protesteert
de bevolking al drie jaar tegen de slechte
sociaalecon-omische omstandigheden in de regio en de corruptie
onder de bestuurders en heersende klasse. Die
op-stand komt niet uit de lucht vallen.
Zijn leven hing
aan een zijden draadje, toen Rabie el-Ablak, een jonge journalist uit het noordelijke Rif-gebied in Marokko, uiteindelijk zijn hongerstaking opgaf. Vijfenveertig dagen had hij dit wanhopige pro-test volgehouden, tegen het oneerlijke proces waarin hij tot vijf jaar ge-vangenisstraf is veroordeeld. Rabie el-Ablak maakt deel uit van de Hirak, de protestbeweging die eind oktober 2016 in Noord-Marokko losbarstte, naar aanleiding van de dood van visverkoper Mohsin Fikri. Fikri sprong in een vuilniswagen om te voorkomen dat een partij illegaal gevangen zwaardvis daarin zou belanden en kwam om toen het vermalingsmecha-nisme werd aangezet.Maatschappelijke ongelijkheid en corruptie
Fikri’s dood is aanleiding tot massale protesten tegen de sociale en economische ongelijkheid, en tegen de wijdverspreide corruptie. In deze noordelijke regio van Marokko zijn de bewoners in het bijzonder woe-dend over het feit dat een grootschalig project dat had moeten voorzien in tal van nieuwe voorzieningen, zoals een nieuw ziekenhuis speciaal voor kankerpatiënten, maar niet van de grond komt. De belangrijkste leider van de Hirak, Nasser Zefzafi, zegt daarover in een interview: ‘toen wij de koning vertelden dat veel van het geld voor dit project verdween in de zakken van de bestuurders, werden wij gearresteerd.’
Koning Mohammed VI belooft de beschuldigingen van corruptie nauw-gezet te onderzoeken, maar de zaken escaleren al snel. Al gauw beschul-digen de autoriteiten de bevolking van ‘separatisme’, de Riffijnen zouden de onafhankelijkheid van de Rif nastreven. De Hirak-leiders hebben dit altijd ontkend, en leggen de nadruk op de sociaaleconomische eisen, meer werkgelegenheid en beter onderwijs in de regio.
Historisch wantrouwen
De vijandigheid tussen de Riffijnen enerzijds en anderzijds het Marok-kaanse regime, waarin het koningshuis oppermachtig is, dateert niet van vandaag of gisteren. Toen Marokko nog een zelfstandig sultanaat was, golden de Riffijnen al als een trots en onafhankelijk volk, dat zich verzet-te verzet-tegen inmenging door de Ottomanen, maar evengoed verzet-tegen de sultan die belastingen wilde innen in het ontoegankelijke berggebied. In 1898 richtte de sultan een bloedbad aan onder enkele Riffijnse stammen, om hun piraterij af te straffen. Na de opening van het Suez-kanaal werd de Middellandse Zee steeds drukker bevaren en drongen Europese mogend-heden erop aan de piraterij te bedwingen.
Het verdriet
van de rif
Al gauw
beschuldigen
de autoriteiten
de bevolking van
‘separatisme’
Door Sietske de Boer
23 22
idee December 2019 Morocco
had en beschikte ook niet over enige bescher-ming tegen de gifgassen. Die veroorzaakten de verschrikkelijkste brandwonden, één druppel mosterdgas kan al dodelijk zijn. Van 1924 tot 1927 is er meer dan 400.000 ton aan gifgassen uitgegooid boven de Rif. De bevolking vluchtte en raakte gedecimeerd, de landbouwgronden en drinkwatervoorraden raakten vergiftigd en uiteindelijk werd Abdelkrim zo op de knieën gedwongen. Tevergeefs had hij in Europa steun gezocht, Spanje was erin geslaagd een missie van het Internationale Rode Kruis naar de Rif zo lang tegen te houden tot het te laat was. Abdelkrim gaf zich over aan de Fransen en werd verbannen naar het eilandje Reünion.
Eerherstel
Pas na de Tweede Wereldoorlog keert Abdelkrim terug op het wereldtoneel. Hij was met twee echtgenotes en zijn elf kinderen onderweg naar Zuid-Frankrijk, waar hij zijn ballingschap zou voortzetten, toen het gezelschap door natio-nalisten in de Egyptische stad Alexandrië van boord werd gehaald. Koning Faroek ontving Ab-delkrim met alle égards, later zorgde president
Jamal Abdel Nasser ervoor dat het Abdelkrim en de zijnen aan niets ont-brak. In Caïro groeide Abdelkrim uit tot de éminence grise van de nieuwe beweging van ongebonden landen die de strijd tegen het kolonialisme aanging; talloze nieuwe wereldleiders, zoals Fidel Castro, zochten hem op.
Repressief Marokkaans bewind
Marokko verkreeg zijn onafhankelijkheid in 1956, maar volgens Abdel-krim en vele anderen was dat niet de èchte onafhankelijkheid die ze zo vurig wensten. Marokko bleef in hun ogen teveel gebonden aan Frank-rijk. Abdelkrim had een visioen ontwikkeld van een vrije Maghreb, waar-in Marokko, Algerije en Tunesië één seculiere natiestaat zouden vormen, vrij van koloniale invloeden. Eind 1958 kwamen de Riffijnen in opstand tegen het nieuwe regime van koning Mohammed V. Deze rebellie, aange-stuurd door Abdelkrim vanuit Caïro, werd hardhandig neergeslagen door kroonprins Moulay Hassan, de latere koning Hassan II. Ook hij liet het gebied bombarderen, volgens sommigen ook met via Frankrijk verkre-gen napalmbommen. Riffijnse meisjes en vrouwen werden systematisch verkracht door soldaten van het nieuwe Marokkaanse leger. De Riffijnen bleven opnieuw geknecht en verweesd achter, het gebied bleef sindsdien onder militair gezag.
Drugs en corruptie
Er kwam een grote emigratiestroom op gang, vanaf de jaren zestig, onder andere naar Nederland. Daarnaast stond Hassan II oogluikend toe dat de cannabisteelt zich kon uitbreiden in de Rif. De teelt van cannabis, of kif De huidige leiders van de Hirak herinneren aan deze verschrikkelijke
gebeurtenis waarbij honderden bewoners werden omgebracht door het leger van de sultan, om aan te tonen dat ook vroeger al de inwoners van de Rif niets goeds hadden te verwachten van het centrale gezag.
Regionaal verscheurd
Maar veel ingrijpender en een belangrijkere oorzaak van de welhaast on-overbrugbare kloof tussen de Rif en het overgrote deel van Marokko was de komst van de Europese kolonisatoren aan het begin van de twintigste eeuw. Spanje bezette het noorden van Marokko, en ook het zuiden, de huidige Westelijke Sahara, en Frankrijk het grote, vruchtbare middelste deel van het land. Tanger werd een belangrijk bastion voor de Engelsen, tegenover Gibraltar aan de Spaanse kust.
Opstand in de Rif
In de Rif verzette de bevolking zich onder leiding van Abdelkrim el-Khat-tabi tegen de komst van de Spanjaarden, die steeds brutalere invallen deden op het Riffijnse platteland. De eerste grote slag vond plaats in juni en juli 1921, tijdens de ramadan. Met ongeveer achtduizend met mestvor-ken en knuppels bewapende boeren uit de regio slaagde Abdelkrim, een uitmuntend militair strateeg, erin zo’n twintigduizend Spaanse soldaten in de pan te hakken. De buit aan geweren, munitie, auto’s, een telefoon-netwerk, voedsel en overige benodigdheden was groot genoeg om een jaar lang de oorlog voort te kunnen zetten. Spanje kwam al na zes weken via de nabijgelegen Spaanse enclave Melilla aan de Noord-Marokkaanse kust terug met nieuwe legereenheden, veelal huurlingen, onder wie ook Marokkaanse. Abdelkrim en de zijnen vochten terug en bleken feitelijk sterker: ze kenden het terrein als hun broekzak, waar de Spanjaarden niet over kaarten beschikten, en voor de Riffijnen was het een kwestie van leven en dood, zij bestreden de in hun ogen ongelovige indringers.
Nieuw leiderschap
Abdelkrim was de eerste die guerrillatactieken toepaste, die latere gu-errillero’s op diverse continenten dankbaar overnamen. Abdelkrim was dus aan de winnende hand, en riep zelfs de onafhankelijke Rif-Republiek uit, in 1923. Hij benoemde gezanten in het buitenland, die steun voor de strijd in de Rif moesten mobiliseren en hij deed een oproep aan de pas opgerichte Volkerenbond om de Rif-Republiek te erkennen. De Volke-renbond, hoewel opgericht met het doel ieder volk zijn eigen staat en zelfstandigheid te gunnen, ging niet over tot de gevraagde erkenning, tot diepe frustratie van Abdelkrim.
Europa boort hoop de grond in
Het tij keerde voor de Riffijnen toen de Spanjaarden op grote schaal de Rif gingen bombarderen met mosterd- en andere gifgassen. Die betrok-ken ze, in strijd met het Verdrag van Versailles, in het diepste geheim van Duitsland, de verliezer van de Eerste Wereldoorlog. Tijdens WO I was er alleen gifgas gebruikt in de handgranaten, nu werden voor het eerst gifgasbommen met de hand uit een-proppellervliegtuigjes uitge-worpen. De bevolking wist in eerste instantie niet waarmee ze te maken
Veel
ingrijpender
was de komst
van de Europese
kolonisatoren
aan het begin
van de
twintig-ste eeuw
De Riffijnen
bleven opnieuw
geknecht en
verweesd achter
fo to a mnisty interna tional25 24
idee December 2019 Morocco Abdelkader Benali · Een transithaven naar een utopie
Sietske de Boer
is arabist en werkte als correspondent in Marokko. In 2019 verscheen van haar hand ‘Het verdriet
van de Rif’.
zoals de Marokkanen het noemen, en de handel in de hasjiesj die ervan gemaakt wordt, heeft niet alleen de regio gecorrumpeerd en gecriminali-seerd, maar feitelijk de hele Marokkaanse samenleving, tot in de hoogste regionen.
Mensenrechten blijven geschonden
Tijdens de arrestatiegolven en de processen tegen de Riffijnse demon-stranten van de afgelopen drie jaar, zijn diverse VN-verdragen inzake mensenrechten en martelingen die ook Marokko heeft ondertekend en geratificeerd, ernstig geschonden.
Daarnaast toont deze beknopte geschiedenis van de opstandige Rif op meerdere momenten Europese betrokkenheid aan, met name de Spaanse genocide op de Riffijnse bevolking. Genocide verjaart niet, maar tot op de dag van vandaag erkent Spanje niet zijn verantwoordelijkheid hierin. Ook het Marokkaanse regime zwijgt over de strijd van Abdelkrim en de Riffijnen. Koning Hassan II heeft nooit meer een voet gezet in de Rif. Tijdens volksopstanden gedurende zijn regeerperiode zijn tientallen mensen omgebracht. De vijandschap tussen de vorige koning en deze be-volkingsgroep trekt ook nu nog een zware wissel op de verstandhouding tussen de huidige koning Mohammed VI en de Riffijnen.
Repressie reikt tot ver buiten Marokko
Drie jaar na de eerste woedende protesten is de regio monddood ge-maakt en volledig gemilitariseerd. Marokkaanse Nederlanders die zich in Nederland roeren in de Hirak-beweging lopen het risico op arrestatie zodra ze Marokko binnengaan. Amnesty International voert actie voor Rabie el-Ablak en eist vrijlating van de Hirak-leiders, die in oneerlijke processen tot wel twintig jaar gevangenisstraf zijn veroordeeld. Het Ma-rokkaanse regime reageert negatief, de beschuldiging van ‘separatisme’ legitimeert ongebreidelde repressie.
Wat kan Nederland doen?
• De zorg over de mensenrechtenschendingen en het martelen van arres-tanten onder de aandacht brengen van de Marokkaanse autoriteiten. Amnesty International heeft hierover gedocumenteerde rapporten. • Steunbetuiging van Nederland tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van de
OPCW. (Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons). Behalve de officiële vertegenwoordigers van 193 lidstaten komen in Den Haag in een schaduwconferentie vertegenwoordigers van bevolkingsgroepen bijeen die getroffen zijn door chemische wapens. Daarbij zijn ook de Riffijnen vertegenwoordigd. Zij vragen onderzoek naar de gifgasbom-bardementen en naar de gevolgen ervan – het hoge aantal kankerpati-enten onder de Riffijnen.
1
Drie jaar
na de eerste
woedende
protesten is
de regio
mond-dood gemaakt
en volledig
gemilitariseerd
Een transithaven
naar een utopie
Abdelkader Benali brengt een deel van het jaar
door in Tanger en ziet daar de gevolgen van
migra-tiestromen. Marokkanen, Afrikanen, Syriërs; voor
hun is Tanger een transithaven naar een utopie.
Door Abdelkader Benali
Morocco
27 26
idee December 2019 Morocco · Current Challenges Abdelkader Benali · Een transithaven naar een utopie
laat zich filmen in het
bootje dat hem naar de overkant van de straat van Gibraltar brengt. Bestemming: Europa. Uit zijn binnenzak haalt hij een medaille, de kleur is goud. Met een triomfantelijk gebaar gooit hij de medaille overboord, het water in – door deze daad maakt hij zijn vertrek uit Marokko diep symbolisch. De prijzen die hij met zijn talent in Marokko pakte waren niet genoeg om hem aan zijn moederland te verbinden. De medaille leverde hem eer op en weinig anders. Dan liever de ontberingen van de illegale migratie, het immense kostenplaatje dat er aan vastzit, de onzekerheid van een bestaan in het grijze gebied, wellicht als eindpunt het grootste kassengebied van de wereld rond Almeria waar tiendui-zenden jongeren als hij onder erbarmelijke omstandigheden aan het werk worden gezet. Niets liever dan weg willen zijn, zegt de grijns op zijn gezicht, waarmee hij tot uitdrukking brengt wat honderdduizenden jongeren van zijn generatie ook voelen: in Marokko is er hoop, maar niet voor ons. Ze willen weg. De hoogopgeleiden melden zich aan voor de concoursen die uitzicht bieden op een werkcontract in België, Canada, de Verenigde Staten. Het zijn niet de minsten, maar blijkbaar zien ook zij geen kans om hogerop te komen in eigen land, tegengewerkt door
bureaucratie, corruptie en belangenverstrenge-ling. De manager in het hotel is een neef van de baas want wie betaalt mag de lakens uitdelen en kiest ervoor om stelselmatig familie voor te trekken met als gevolg gebrek aan niveau en gebrek aan ambitie. De jonge Marokkaan staat via Whatsapp, Tinder, Facebook, Twitter voort-durend in contact met de rest van de wereld. Marokko is altijd een emigratieland geweest. Mijn voorouders trokken bijna honderd jaar geleden al over de poreuze grens tussen Ma-rokko en Algerije om hun brood te verdienen op de landerijen van de Franse kolonisator. Wat is het verschil met de jonge vechtsporter die naar Spanje afreist? Marokkanen doen een groot beroep op saamhorigheid, familiebanden weerspiegelen zich in de nationale banden maar vraagt men de jonge Marokkaan waarom hij lager werk wil doen in Europa terwijl hij in aanzien kan staan in Marokko dan verzucht hij: “Bij jullie worden mijn individuele rechten gerespecteerd. De rechtsstaat is er op orde.” Daarmee lijkt hun vlucht een ultieme poging om hun ziel te redden.
De economische vlucht die Marokko de afgelopen tien jaar heeft geno-men heeft de druk van bevolkingsgroei niet weten te stremgeno-men. De helft van de bevolking is ouder dan 18 jaar en laagopgeleid. De hogescholen en universiteiten zijn onderbemand en slecht gefinancierd. Docenten staken voor meer loon, voor meer rechten. De maatschappij verzet zich hevig tegen de liberalisering van de markt, onderwijs en gezondheids-zorg. De middenklasse is pril en groeit gestaag maar kan niet binnen een generatie al de klappen opvangen van een economische crises. De ver-schillende regio’s in Marokko zuchten onder het gebrek aan budget en altijd, altijd is er die corruptie die het beetje dynamiek dat er is, lamlegt. In Tanger waar ik een deel van het jaar doorbreng zie ik de gevolgen van deze migratiestromen. Marokkanen, Afrikanen, Syriërs; voor hun is Tan-ger een transithaven naar een utopie. De stad is het altijd geweest. Zoals een bevriend architect me vertelde: “In de jaren negentig kwamen de mi-granten hier in het centrum aan, sliepen een nacht in het hotel en staken de volgende dag hier aan het Malabata-strand op de illegale bootjes.” Het voelt als een gouden tijd, het laat zien dat ook migratie eb en vloed kent maar geen stilstand. Via Facebook word ik benaderd door jongemannen met het verzoek of ik iets voor ze kan betekenen. Wellicht een visum kan regelen. Ze wil er grif voor betalen. Later begreep ik dat voor veel van deze jongens wij, ingezetenen van Europa met Marokkaanse wortels, een investeringsmogelijkheid zijn. Een was zo brutaal om mij via Whatsapp te benaderen, hij stalkte met het verzoek te praten. Hij wilde grof geld betalen als ik hem verder kon helpen. Ik blokkeerde hem. Toen werd ik benaderd door een van zijn vrienden. Dat ik liet merken er niets mee te maken wilde hebben maakte weinig indruk. De grootste cynicus heeft een druppel menselijkheid in zich, een druppeltje is genoeg. Toen ik dit verhaal deelde vertelden vrouwen en mannen me dat ze soortgelijke berichten kregen. Men gaat heel ver om in contact te komen met een Europeaan die mogelijk iets voor je kan betekenen, tot aan stalken toe.
Afgelopen zomer liep ik over het strand nabij Tanger. Een groep strand-gangers stond rond een paar jongemannen. De jongemannen waren opgepakt door de politie, hun papieren werden gecontroleerd, als ze die bij zich hadden. Op het water dobberde een groene waterfiets. Op dat vehikel waren ze van plan de armzalige kilometers tussen Afrika en Europa – veertien kilometer hemelsbreed – over te steken. Het zijn maar veertien kilometers die eenmaal overbrugd nooit afgelegd lijken. Men noemt Europa fardaus, het paradijs omdat men zich er veilig voelt. Wij kunnen nog zo hard en indringend tegen ze zeggen dat ze hier niets te zoeken hebben, dat het hier geen rozengeur en maneschijn is, dat de economieën van Europa niet op nog meer laaggeschoolde arbeid zitten te wachten, of ze weten wel een gat in die argumentatie te slaan, komen met voorbeelden op de proppen van voorheen kansloze familieleden die nu prachtige levens leiden in Utrecht, Lille of Hamburg. Ik gun het ze zo, ik weet alleen niet meer wat ik ervan moet vinden. Elke economische analyse die we erop los laten slaat dood op de granieten kracht van hun hoop. Ambitie is een verstikkende emotie en vernauwt de blik. Econo-mische motieven zijn het allang niet meer die de exodus jonge mensen
Marokko
is altijd een
emigratieland
geweest
Men gaat
heel ver om
in contact te
komen met
een Europeaan
die mogelijk
iets voor je kan
betekenen
Een jonge
29 28
idee December 2019 Morocco · Current Challenges Hassnae Bouazza · Witte redders
Abdelkader Benali
is schrijver en pro-grammamaker. Hij werd geboren in Ma-rokko en groeide op in Nederland. Hij woont afwisselend in Amster-dam en Tanger.
op gang hebben gebracht. Het virus van de nieuwe wereldorde met zijn ogenschijnlijke onuitputtelijke groei, zijn consumptiedrift, zijn sociale veiligheid, de rechtstaat en lokroep van individuele vrijheid is niet uit te roeien door realiteitszin. Het eerste wat het uitschakelt is realiteitszin. Wij Europa leveren een dubbele boodschap af door aan de ene kant de muren op te hogen, de migratie aan banden te leggen, ons aandeel aan de schuld van de massamigratie af te kopen met duizelingwekkende be-dragen aan corrupte herkomstlanden en tegelijkertijd industrieën op te tuigen in free zones, onze markten te beschermen en oogluikend – want daar komt onze hypocrisie op neer – toe te staan dat duizenden migran-ten deze kan op kunnen glippen. We zijn als Hamlet die verteerd door gewetensschuld niet tot handelen komt en tegelijkertijd toch hyperactief handelt omdat hij niet bezig wil zijn met zijn geweten. De migratie vult deze leegte tussen wankelen en handelen in. Wij wankelen, zij handelen. Wat de situatie compliceert is dat we beleid willen voeren met een vol-strekt achterhaald migrantbeeld. De migrant heeft zich ontwikkeld tot een Zwitsers zakmes. Beschikt in de palm van zijn hand over een mobiel netwerk dat zich uitstrekt van Burkina Fasso tot aan Berlijn. Hij is noch laagopgeleid noch hoogopgeleid. Hij is allebei. Hij is geen hij meer maar steeds vaker een vrouw. Hij is geen vrouw meer maar steeds vaker een meisje of jongen. Aan de grens van Melilla worden elke dag kinderen op-gevangen die door het prikkeldraad zijn gekomen. Ze zijn geen migrant geworden, ze zijn als migrant geboren.
De jongens die op het strand zaten zouden worden teruggestuurd naar hun dorpen. Kansloos de oversteek maar de meeste migranten hebben wanneer ze zich in onzeker gebieden begeven de gedachte aan leven en dood al achter zich gelaten. Wanhoop is hun existentie.. De sterke stroming in de Straat van Gibraltar is dodelijk. Waar moeten ze naartoe? Ze zijn alles kwijt. Toch niet. In hun universum waren ze er bijna, alleen pech weerhield ze ervan. De omstandigheden zullen de volgende keer gunstig zijn.
Op een Marokkaanse nieuwswebsite vind ik een mooi promotiefilmpje over het strand dat ik heb bezocht. Iemand heeft commentaar achterge-laten, zijn tekst luidt als volgt:
Bij het zien van dit strand word ik overweldigd door intense emoties. Op dit strand stond ik in 1998. De koning van Marokko was net overleden, zijn zoon was aan de macht. Wanhoop overviel me. Ik stond op het punt om op een Zodiac te stappen die me naar de overkant zou brengen. Inmiddels leef ik al vele jaren in Oslo waar ik een goedlopend bedrijf en familie heb. Ik dank het strand.
1
De strijd van de Marokkaanse vrouw gaat
onvermin-derd door, daar komt geen witte redder bij kijken.
Door Hassnae Bouazza
31 30
idee December 2019 Morocco · Current Challenges Hassnae Bouazza · Witte redders
was op bezoek in Marokko en het beeld dat me daarvan het meest bij is gebleven, is een foto van een oudere, gehoofddoekte vrouw die Ivanka’s hand kuste. Het islamdebat, de positie van de Arabische wereld, het misplaatste superioriteitsgevoel van het Westen en een pijnlijke weerspiegeling van de algemene betrekkingen gevangen in één foto. Een misselijkmakende foto, want waarom zou die vrouw de handen kussen van een door nepotisme gevormde nitwit die alles te danken heeft aan haar corrupte vader en aan een falend sys-teem dat niet genoeg zelfreinigend vermogen heeft om uitwassen als de Trumps te neutraliseren?
En hoezo was Ivanka in Marokko voor de emancipatie van de vrouw, want dat was – uiteraard – het doel van haar bezoek, wanneer vrouwen in het Amerika van haar vader van hun kinderen worden gescheiden, moeten vechten om hun rechten te behouden en hun lichamelijke inte-griteit te waarborgen?
Die foto, met die onderdanige handkus, de vrouw die haar hoofd in nederigheid en dankbaarheid buigt en de witte redder die dat allemaal quasi-ontroerd in ontvangst neemt, is het cliché van de wilde zwarte en de beschaafde witte.
Maar Ivanka is geen redder en de dame op de foto niet haar mindere. Of het nu gaat om Marokkaanse, Arabische of Afrikaanse vrouwen, ze worden in al hun culturele diversiteit, meerkleurigheid en veelzijdigheid zelden serieus genomen of voor vol aangezien. Het zijn ‘projectjes’ om je als witte goed over te voelen. Het zijn deze vrouwen die de witte, wester-se feministen graag willen ‘redden’. Hier in het Westen zijn wester-seculiere en atheïstische liberalen dol op afhankelijke vrouwen die zich graag laven aan de goedheid en superioriteit van de witte mens. Ze houden ook van ‘onafhankelijke’ vrouwen, mits die dezelfde mening en normen hebben als zijzelf, dus de hoofddoek verwerpen, de boerkini als achterlijk kwali-ficeren en de islam als onderdrukkend geloof definiëren.
Wie de hoofddoek uit eigen overtuiging draagt en de boerkini verdedigt, is naïef, snapt er niks van of leeft onder het juk van de religieuze, culturele of politieke onderdrukking. Volgens die witte redders dan. Zij stellen de ka-ders op, bepalen de definities van vrijheid en emancipatie en projecteren die vervolgens op anderen, die zich er dan maar toe moeten verhouden, of ze het ermee eens zijn of niet. Dat levert vaak kafkaëske discussies op waarbij je een definitie dient te hanteren (‘islam is geen geloof, maar een ideologie’, ‘de hoofddoek is een symbool van onderdrukking’, ‘de gebeds-oproep is een politieke daad’) die helemaal niet klopt of de jouwe niet is.
Maar Marokkaanse vrouwen hebben geen buitenlandse liberalen of Ivan-ka nodig en ook geen van buitenaf opgelegde doelen. Ze boeken al jaren successen in verschillende lagen van de samenleving, zowel maatschap-pelijk als politiek. De vooruitgang die wordt geboekt, wordt soms breed uitgemeten en voltrekt zich soms onopvallend, maar is altijd van groot belang.
Ik ben opgegroeid tussen Marokkaanse vrouwen en door hen opgevoed. In Marokko was ik altijd omringd door vrouwen die met een ontwape-nende vanzelfsprekendheid laveerden tussen thuis en buiten, tussen traditie en moderniteit, familie en ambitie en lust en liefde.
Vrouwen die de zorg voor hun gezin combineerden met een baan, on-geletterde vrouwen die er alles voor over hadden om hun kinderen te laten studeren voor een betere toekomst, ongehuwde vrouwen die hun vrouwelijkheid niet uit het gezin haalden, maar uit de ambities die ze najoegen en zo tegen het traditionele verwachtingspatroon ingingen van trouwen en kinderen krijgen.
Dat doorbreken van traditionele patronen en het afdwingen van nieuwe rechten is iets waar de Marokkaanse vrouwenbewegingen bedreven in zijn geworden. Een dag nadat ik de gewraakte Ivanka-foto zag, kreeg ik van een bekende Marokkaanse feministe een petitie doorgestuurd waarin vrouwen een aantal eisen neerleggen bij de overheid onder de noemer mon corps, ma liberté (mijn lichaam, mijn vrijheid):
• vrijheid voor vrouwen en meisjes en bescherming tegen geweld; • recht op abortus, binnen humane grenzen, zodat geen vrouw of meisje
zich verplicht hoeft te voelen haar vrijheid op te geven; • respect voor seksuele relaties die vrijwillig aangegaan worden; • de nationale wetten zo aanpassen dat ze aansluiten op internationale
verdragen.
Deze petitie volgt op de vrijlating van journaliste Hajar Raissouni die voor de vorm was veroordeeld vanwege een illegale abortus en seks bui-ten het huwelijk, maar in werkelijkheid werd gestraft voor haar kritische verslaggeving over de onvrede in het Rif.
De legalisering van abortus is iets waar vrouwenorganisaties en artsen al jaren voor strijden. Officieel is het verboden, maar in werkelijkheid wordt het oogluikend toegestaan in verschillende klinieken. Dat is an sich al winst, dat de overheid zwangerschapsafbrekingen toelaat, maar wanneer het als instrument wordt gebruikt om kritische geluiden te
Marokkaanse
vrouwen
hebben geen
buitenlandse
liberalen of
Ivanka nodig
De vooruitgang
die wordt
geboekt is altijd
van groot belang
33 32
idee December 2019 Morocco · Current Challenges
Hassnae Bouazza is journalist, columnist en programmamaker. Ze studeerde Engelse taal- en letterkunde aan de Universiteit Utrecht. Manifeste 490 tien jaar later in een interview met warmte op
terugkijkt: ‘er werd fel gediscussieerd, maar nooit ontspoorde het’. Ik vond het fantastisch dat zoiets mogelijk bleek in Marokko.
Dezelfde Larguet tekende eerder dit jaar het Manifeste 490 onder aanvoering van de Frans-Marokkaanse schrijfster Laïla Slimani: 490 vrouwen die protesteerden tegen het abortusverbod en de strafbaarstelling van seks buiten het huwelijk en die ervoor uitkwamen dat zijzelf ook een abortus hadden ondergaan of seks buiten het huwelijk hadden gehad en dus strafbaar waren geweest.
Dat zijn voor mij de Marokkaanse vrouwen. In het oog van de storm rechten ze hun rug en zetten ze er nog een tandje bij. Ik heb bewon-dering voor hun veerkracht, vanzelfsprekende doorzettingsvermogen en het ogenschijnlijke gemak waarmee ze balanceren tussen traditie, geloof, familie en vrijheid temidden van alle uitdagingen. Ze zijn erin geslaagd de familie-wetgeving te veranderen, ze hebben het voor elkaar gekregen dat wetten zijn afgeschaft, ze
hebben tradities bevraagd en taboes doorbroken en vrouwen zijn in alle sectoren en lagen van de samenleving met een enorme inhaalslag bezig. Als er al handen gekust moeten worden, dan toch zeker die van de Marokkaanse vrouw die de Ivanka’s van deze wereld heel wat kan leren over zelfredzaamheid, altruïsme en een waardig gevecht voor gelijke rechten.
1
smoren is het meer dan hoog tijd voor legalisering om zo het maatschap-pelijke taboe op abortus, en de sociale uitsluiting die daarmee gepaard kan gaan, tegen te gaan.
De strafbaarheid van seks buiten het huwelijk is een lachertje in een land waar vrije seks al lang en breed gevierd wordt, en niet eens altijd achter discreet gesloten deuren. Dat sommige wetten niet synchroon lopen met de ontwikkelingen in het land, zie je aan dit soort rare wetgeving die de positie van met name vrouwen kwetsbaar maakt.
Om zwakke vrouwen te helpen en hun maatschappelijke positie te beschermen, zijn er diverse opvanghuizen voor vrouwen die slachtoffer zijn van (huiselijk) geweld, verkrachting of die ongewenst zwanger zijn. Om vrouwen vooruit te helpen, zijn er talloze kleine en grote coöpera-ties waarin vrouwen te werk gesteld worden en opleidingen genieten. Zo klein en onbetekenend als het plukken van olijven of het koken van couscous klinkt, het geeft vrouwen economische zelfstandigheid en daarmee maakt het dus ook de weg vrij naar een autonoom, onafhanke-lijk leven en een betere toekomst voor de eventuele kinderen.
En zo helpen en versterken vrouwen elkaar in het hele land op de meest diverse manieren. De ene vrouw verkoopt haar zelfgebakken brood en verdient zo de kost, een tweede opent een school waar vrouwen leren le-zen of naaien, een derde besteedt in haar blad aandacht aan seksualiteit en een vierde organiseert een protest wanneer een bekende zanger stelt dat je vrouwen af en toe een tik moet verkopen.
Op het oog kan het contrast niet groter zijn tussen de plattelandsvrouw die een schijnbaar teruggetrokken bestaan leidt en haar voldoening haalt uit een eenvoudig leven en de stadse carrièrevrouw die zich luid engageert en strijdt voor andere wetgeving, maar in de praktijk verster-ken ze elkaar en werverster-ken ze allemaal op hun eigen manier en binnen hun eigen kaders en context aan de verbetering van de positie van de vrouw.
Door hun dochters naar school te sturen. Door ongewenst zwangere vrouwen op te vangen en te helpen een nieuw leven te starten. Door te protesteren tegen seksuele intimidatie en geweld tegen vrouwen. Door nieuwe wetgeving op te eisen en discriminerende wetten af te wijzen. Door petities op te stellen en gevoelige onderwerpen te agenderen. Door hoogzwanger en bloot te poseren.
Tien jaar geleden, november 2009, stond presentatrice Nadia Larguet op de cover van het veelgelezen blad Femmes du Maroc. Het blad stond ge-heel in het teken van de positie van zwangere vrouwen in de Marokkaan-se samenleving en met de cover, geïnspireerd op de beroemde foto van Demi Moore door Annie Leibovitz, wisten het blad en Nadia Larguet het wereldnieuws te halen. Een groot debat ontstond, over normen en waar-den en over de positie van vrouwen; een waardevol debat waar Larguet
