78/3

(1)

'nan- P8_{9· 2}

)at is

Van de redactie m de

pag.3

: met Het gezin en andere huishoudens door drs. A.M. Oostlander open

r van

Voor· ; niet

pag. 16

De Koinonia-verklaring

pag.26

Kommentaar op die Koinonia-verklaring

pag.32

Gesprek met minister De Koning door dr. G. Puchinger

pag. 39

Socialisme en Harmonie door Okke Jager en Weerwoord

door A.M. Oostlander

pag.41

Ed van Thijn's dagboek door dr. G. Puchinger door ds. J. C. Adonis ends. M. M. Magagane

pag. 28

Commentaar: Licht in het donker door ds. C. M ak

pag.46

Dissertatie ldenburg door dr. W. Albeda

78/3

48e jaargang nr.

3

maart 1978

Gezin of huishouden

Oostlander

Koinonia-verklaring

met commentaar: Mak, Adonis/Magagane

Interview:

minister De Koning

Van Thijn's dagboek

(2)

De relatie tussen het gezin

De relatie tussen

het gezin

en andere samenlevingsverbanden is voor het CDA een gevoelig punt. Dat vinden in ieder geval onze politieke tegenstanieders, en -als wij eerlijk zijn - niet geheel ten onrechte. Drs. A. M. OostJander schrijft hierover als aanzet voor een discussie die momenteel in een aantal AR Kamercentrales gaande is. Kernpunt in zijn betoog is, dat het gezin moet worden gezien als één van de samenlevings-vormen. Aangepaste rechtsbescherming ver-dienen alle samenlevingsvormen met de in-tentie van duurzaamheid. De overheid mag daarbij geen onderscheid maken tussen ge-zinsverbanden en samenlevingsverbanden die geen gezin zijn. De relatie tussen de sa-menwonenden, behoort de overheid niet te beoordel€ln; de rechtsgrond hiervoor ont-breekt. OostJander bepleit dan ook voor het overheidsbeleid een huishoudenbenadering. In belaidskwesties over bijv. huisvesting, in-komen, fiscale politiek, erfrechtkwesties is het al of niet tot een huishouden behoren een veel essentiëler onderscheid dan het al of niet tot een gezin behoren.

Het betoog heeft verstrekkende gevolgen op zeer veel beleidsterreinen.

De Keinonia-verklaring

is november vorig jaar opgesteld door refor-matorische christenen in Zuid-Afrika; zij is uitgegeven door enkele medewerkers van de universiteit van Potchefstroom en door leden van de studiebeweging The Loft uit Germis-ton.

De verklaring is genoemd naar het kerkelijk centrum nabij Johannesburg, waar het be-raad over de verklaring heeft plaats gevon-den.

Het is in een blad als ARS niet de gewoonte verklaringen op te nemen.

Maar voor deze maken wij een uitzondering: op bijbelse gronden wordt leer en praktijk van de apartheid fundamenteel bestreden door een groep blanken in Zuid-Afrika. De verkla-ring kan wellicht van de weinig inspirerende 'advertentie-discussie' die in ons land wordt gevoerd een echte discussie maken over, zo-als de opsteller.s in een begeleidende brief schrijven 'de werkelijke politieke betekenis

78/3 Van de redactie

van Bijbelse inzichten' voor de Zuidafrikaanse problemen.

Commentaren

Teneinde de nota goed te kunnen plaatsen hebben wij twee commentaren gevraagd: een van ds. J. C. Adonis/ds. M. M. Magagane en een van ds. C. Mak. Zij geven strikt per-soonlijke reacties: wat spreekt hen aan, wat is bijzonder in deze verklaring en wat stelt te-leur?

Beide eerste commentatoren zijn ondanks enkele positieve punten die zij in de verkla-ring zien, toch teleurgesteld. Hun indruk is, dat het apartheidsbeleid zelf niet echt wordt afgewezen.

Ds. Mak typeert de verklaring als: licht in het donker. Ook hij heeft kritische kanttekenin-gen, met name terzake het thuislandenpro-bleem. Maar bij hem overheerst het respect voor de opstellers: in een land n.l. waar staat en kerk zo zijn ineengestrengeld begint deze verklaring met te stellen, dat in een conflict tussen de wet van God en wat de overheid van ons vraagt wij meer gehoorzaam moeten zijn aan God dan aan de mensen.

Minister De Koning

wordt geïnterviewd door dr. G. Puchinger.

Dr. Okke Jager

reageert onder de titel 'Socialisme en Harmo-nie' op het artikel van drs. A. M. OostJander in ons decembernummer 1977. OostJander sluit de discussie vervolgens af.

Ed van Thijn's dagboek

(3)

:sen lgd: ane ;>er-wat :te-nks kla-~ is, )rdt het a.r. staatkunde

Hat gezin en andere huishoudens

Hetgezin en

andere

huishoudens

1in-

door drs. A.M. Oostlander

>ro-1ect ~aat., eze I'"' flict 1eid 'ten no-r in cler

re-ran

A.

Aanzet voor een discussie

Artikel3a:

'Het gezin is een onmisbare pijler van onze samenleving. Het schept het meest geei-gende opvoedingsklimaat voor kinderen en verschaft de noodzakelijke basis voor wet-telijke regelingen.'

Artikel4a:

'Daarnaast vragen wij bijzondere aandacht voor velerlei groeperingen alleenstaanden, zoals ongehuwden, weduwen, weduw-naars, gescheidenen - allen met of zon-der kinzon-deren, al of niet in gezinsverband wonend - en voor samenwonenden in andere samenlevingsvormen.'

(Uit 'Niet bij brood aileen')

Het gezin in de verkiezingscampagne

Het CDA heeft het gedurende de verkiezings-campagne van 1977 zwaar te verduren ge-had van hen die het een discriminerende op-stelling t.o.v. homofielen, en in het algemeen tegen samenlevingsvormen geen-gezin-zijn-de, verweten.

,.... Nu is ons program 'Niet bij brood aileen' nog-' al duidelijk op dit punt en kan zelfs worden

78/3

drs. A. M. Oostlander

Drs. A. M. Oostlander (41) woont met zijn vrouw en drie zonen in Zevenhuizen (ZH). Sinds september 1975 directeur van de Dr. A. Kuyperstichting; voorheen als docent en onderzoeker voor experimentele psychologie werkzaam aan de Vrije Universiteit te Am-sterdam. In die periode tevens raadslid van Muiden en CDA-fractievoorzitter in het ge-west 'Gooi en Vechtstreek'. Schreef in ARS en elders over uiteenlopende vragen van prin-cipiiile aard.

gesteld dat onze formulering van standpun-ten een evenwichtige anti-discriminatoire in-druk maakt, wat trouwens ook strookt met onze politieke opstelling ten aanzien van en-kale praktische wetgevende activiteiten. Toch werd nauwelijks geloofd dat het CDA program onze werkelijke mening weergaf. Wat mag daarvan wei de reden zijn?

(4)

a.r.

staatkunde

Het gezin en andere huishoudens

van kwaad gerucht over medemensen afkeu-renswaardig, ja zelfs zondig is, is het moeilijk om zich voor te stellen dat deze norm voor anderen niet, of niet in die mate, geldt. Som-mige doelen schijnen minder sympathieke middelen te heiligen.

Naast de vertekening door anderen, die met flinke korrels zout genomen moet worden, zijn er in onze eigen presentatie wei enkele gebreken aan te wijzen. Zo wordt het spreken over 'het gezin als een onmisbare pijler van de samenleving', door mensen die niet in een gezinsverband Ieven op zichzelf al als enigs-zins discriminerend ervaren. Vele anderen voelen dat helemaal niet zo, maar toch kan onzerzijds wei met deze gevoeligheid reke-ning worden gehouden.

Meer redan tot wantrouwen wordt gewekt door hen die het gezin zodanig op een voet-stuk plaatsen in verhouding tot andere sa-menlevingsvormen, dat deze laatsten wei ter-dege als van mindere waarde worden gekwa-lificeerd. Het is alsof men dan geen oog heeft voor al die leefvormen, die aan mensen in een aantal opzichten de gewenste levensver-vulling bieden, waarin niet van 'een gezin' ge-sproken kan worden. Nochtans is het meren-deel van deze bestaanswijzen van zeer res-pectabele aard, zodat de wrevel die bepaalde optredens vanuit het CDA tijdens de verkie-zingen hebben gewekt zeer begrijpelijk is. Het verdient aanbeveling om ons zo goed mogelijk in te Ieven in de gevoelens van hen die bezwaar aantekenen, opdat de conse-quenties van ons beleid werkelijk aan het bij-belse liefdegebod kunnen worden getoetst.

Samenlevingsverbanden

De overheid heefl: er behoefl:e a an om samen-levingsverbanden wettelijk te omschrijven. Oat verduidelijkt voor haar het veld waarop het beleid gericht is en het biedt de mogelijkheid om de rechtsbescherming (rechtszekerheid) voor die samenlevingsverbanden zelf zo te richten en te regelen dat daarbij aan publiek kenbare maatstaven wordt voldaan. Zo'n rechtsbescherming, die aan bijvoorbeeld ge-zinnen gegeven wordt, bevordert op zichzelf de duurzaamheid van het gezinsverband het-geen voor de partners maar vooral ook voor de eventuele kinderen erg belangrijk is.

Naar-78/3

mate een samenlevingsverband minder af-hankelijk is van de wisselvalligheden en gril- • len van het moment, kan het een starker te-genwicht vormen tegenover andersoortige instellingen van het maatschappelijk Ieven. Daarmee wordt een evenwichtige ontplooi-ing van het sociale bestel gediend en worden overdreven claims ten aanzien van bevoegd-heden door bepaalde sociale instituties te-ruggedrongen. De gedifferentieerdheid van de samenleving, de veelvormigheid, wordt door het CDA uit een oogpunt van vrijheids-en verantwoordelijkheidsbeleving krachtig ondersteund.

De eigen verantwoordelijkheid

De uiteenlopende maatschappelijke institu-ties hebben elk bepaalde taken die voor hen karakteristiek zijn; we spreken wei van de 'ei-gen mandaten'. Oat wil zeg'ei-gen dat ze niet tot elkaar herleidbaar zijn en zeker niet aile her-leidbaar tot een, zoals zij, die voor de politie- .. ke structuren (overheid) in hun filosofie een centrale plaats inruimen, beweren.

De maatschappij kan niet worden opgevat als een geheel, waarvan het adres de politieke overheid zou zijn, dat verder is onderverdeeld in daaraan in elk opzicht ondergeschikte de-len, welke weer zijn onderverdeeld in kleinere eenheden tot aan de kleinste bouwsteen 'het huishouden' (of het gezin zoals sommigen heden ten dage stellen). Zo'n maatschappijvi-sie bestond in de oudheid. De griekse filosoof Aristoteles (± 350 voor Chr.) propageerde deze opvatting.

In deze lijn, zo wordt wei geredeneerd, zou-den aile bevoegdhezou-den van maatschappelijke verbanden uiteindelijk verantwoord moeten worden tegenover de politieke overheid. Deze zou vervolgens door delegatie of decen-tralisatie van taken de veelvormigheid van het maatschappelijk Ieven bewerkstelligen. De 'uiteindelijke' verantwoordelijkheid zou

II

echter steeds bij de overheid berusten. Deze onrealistische visie miskent dat de poli-tieke overheid later is ontstaan dan diverse andere maatschappelijke structuren. De mee-ste huidige overheidstaken zijn pas in een laat stadium vanuit de vrije samenleving naar de overheid overgeheveld. En het is maar de vraag of dat een onomkeerbaar proces is.

(5)

r

I

i

a.r. staatkunde

Dalen of aspecten

In de christen-democratie is steeds tegen de-ze, naar het totalitaire neigende, overheids-opvatting stelling gekozen. Het feit dat wij de kerk veelal belangrijker achten dan de staat, legt in onze filosofie de kiem voor een

radica-le relativering van het overheidsgezag. De ontwikkeling van onze opvattingen vond wei plaats tegen de achtergrond van de aristoteli-sche maatschappijvisie. Aanvankelijk stelde men dat 'datgene wat door een lager orgaan kan worden behartigd, niet door een hogere instantie als taak moet worden overgeno-men'. Deze stelling staat bekend als het sub-sidiariteitsbeginsel (subsidiariteit = in de plaats treden van). Hierin is, evenals bij Aris-toteles, sprake van een deel-geheel denken. Daarom heeft ze een uitgesproken geldigheid binnen de overheidsstructuren zeit (rijk-pro-vincie-gemeente). Later is, tijdens de geza-menlijke inzet van reformatorische en katho-lieke christenen voor de z.g. publiekrechte-lijke bedrijfsorganisatie, het besef gegroeid dat aan dit beginsel nog een ander moest worden toegevoegd om de eigen mandaten van niet-politieke instellingen te onderstre-pen.

In protestantse kring raakte dit beginsel be-kend onder de naam 'souvereiniteit in eigen · kring'.

Daarbij wordt bijvoorbeeld gesteld dat de so-ciaal-economische taken van het bedrijfsle-ven niet zonder meer door de overheid kun-nen worden overgenomen. Hetzelfde geldt voor het eigen mandaat van kerken, scholen, sportorganisaties etc. en ook voor het gezin of het huishouden.

Niet beperkt in bereik, maar door

invalshoek

Wei heeft de staat met al die instellingen te maken, o.a. op grond van z'n taak als ver-schaffer van rechtszekerheid. De politieke overheid heeft, als zodanig, bepaalde 'instru-menten' tot haar beschikking; ze ziet het hele maatschappelijk Ieven vanuit een bepaalde gezichtshoek, ze bedient de maatschappij naar enkele omschrijfbare aspecten. Ook het gezin profiteert van de overheids 'bemoeie-nis'. De overheid is echter naar zijn aard niet in staat om iets te doen aan de mate van lief-de die in een gezin heerst. Wat zich binnen

78/3

drs. A. M. Oostfander

het gezin afspeelt onttrekt zich aan haar be-voegdheid. Aileen in extreme gevallen, bij-voorbeeld bij ernstige mishandeling, of iets dergelijks, kan de overheid ingrijpen, maar zelfs dat is niet eenvoudig.

Pluriformiteit contra rust en orde

Bij degenen, die vanuit een deel-geheel den-ken een visie op de staat ontwikkelden, wa-ren er die andere samenlevingsverbanden met-eigen-verantwoordelijkheden als een be-dreiging voor het staatsgezag beschouwden. Er zou steeds van een concurrentie tussen het gezag van de diverse samenlevingsver-banden sprake zijn. Rust en orde mitsgaders de 'Nationale Eenheid' moeten in deze opvat-ting worden beschermd door alles onder de politieke overheidsstructuren te schikken. ldealiter zouden naast overheidsstructuren en diensten nog slechts individuen (burgers) aangetroffen kunnen worden.

Bij het streven dat hieruit volgde vond men steeds de kerk op z'n weg. Deze structuur was immers niet in het politieke veld in te passen. De spanning tussen kerk en staat in hun zogenaamde onderlinge concurrentie heeft z'n sporen nagelaten.

Het wantrouwen tegen niet-statelijke struc-turen speelt soms ook een rol in de houding die men t.o.v. het gezin aantreft. Beschouwt men samenlevingsverbanden als dienstverle-nende organisaties die niet een deel maar een aspect van de maatschappij verzorgen dan vervalt men niet zo gemakkelijk in het misverstand als zou tussen hen principieel van concurrentie sprake zijn. Vandaar dat on-der christen-democraten onbezorgd de bete-kenis van het gezin wordt aangeprezen.

Het gezin bedreigd7

Er zijn in Nederland niet zo erg veel mensen die zover zouden willen gaan dat de niet-sta-telijke instellingen steeds als verbanden van de tweede of derde rang zouden moeten worden aangemerkt. Laat staan dat de extre-me opvatting, die eigenlijk aileen het bestaan van enerzijds individuen en anderzijds de staat erkent, alhier gehoor zou vinden. En daarom is van een reele bedreiging van het gezin ook eigenlijk geen sprake.

(6)

a.r.

staatkunde

treft men wei zoiets aan. De overheid heeft daar ingezien dat haar invloed relatief ver-groot kan worden door alles (totalitair) aan zichzelf ondergeschikt te maken; de samenle-ving te verbrokkelen tot een verzameling van individuele personen met een centraal gezag. Daardoor voorkom je georganiseerde opposi-tie vanuit samenhangende groepen. In zo'n systeem worden kinderen bijvoorbeeld aan-gezet tot het bespioneren van hun eigen ou-ders en hun familieleden. Waar het onderling vertrouwen en de kleinschalige verbanden verdwijnen, neemt de afhankelijkheid t.o.v. een sterke staatsoverheid toe.

Dit voorbeeld duidt weer aan dat de situatie in Nederland en het democratische westen deze bedreiging van het gezin niet kent. Bedreigingen voor het gezin treden in drama-tische vormen op in Zuid-Afrika, waar het overheidsbeleid, inzake trekarbeid en apart-heid, gezinnen uit elkaar rukt. De mannen moeten hun gezinnen in de thuislanden ach-terlaten als zij uit bittere noodzaak naar de blanke steden trekken om werk te vinden. Dichter bij huis treffen wij soortgelijke bedrei-gingen voor het gezin aan in het beleid tegen-over gastarbeiders. lmmigratiebeleid van het rijk en het woningtoewijzingsbeleid van de gemeentebesturen zijn vaak laakbaar op dit punt. Onze bevolking verzet zich nauwelijks tegen deze aantasting van het gezin.

De eerbied voor het gezin welke uit het CDA program spreekt, kan heel onverwachte en radicaal-evangelische consequenties hebben voor de politiek.

Gezin en huishouding

Wei is in de westerse wereld, en ook in Ne-derland in het bijzonder, bij delen van de be-volking sprake van een minder exclusieve waardering voor het gezin als intiem samen-levingsverband. Velen vragen aandacht voor andere persoonlijke betrekkingen, welke tot de vorming van een 'huishouden' leiden. Aan-gezien huishoudens vaak geschikte aangrij-pingspunten voor overheidshandelen zijn (woningtoewijzing, belastingheffing, inko-mensbeleid, sociale verzekering, erfrecht, adoptie etc.), kan deze verandering voor de politiek betekenis krijgen. Eigenlijk is het zo

78/3

dat niet zozeer het gezin of de familie een voor de politiek relevante plaats innemen, • maar het huishouden. Het gezin is, voorzover het niet (tijdelijk) uiteen gerukt is, een be-paald type huishouden.

Huishoudens kunnen uit een of meer perso-nen bestaan. Een meerpersoons huishouden kan worden gezien als een samenlevingsver-band dat naar buiten toe als een eenheid op-treedt in financieel-economische zin en dat een zekere duurzaamheid wat betreft de ge-meenschappelijke huisvesting en de taakver-deling bezit. Er zit dus iets in van onderlinge trouw zoals die in rechtstreekse relaties bin-nen een kleine groep kan bestaan.

Het zou dan ook logischer zijn als ons pro-gram eerst had uitgesproken dat het huishou-den een wezenlijke rol speelt in het over-heidsbeleid. Dit is een Stelling van belang omdat andere groeperingen zich veel meer op de individuele personen willen richten met • voorbij gaan van hun al of niet samenleven. Na deze opmerking zou een verbijzondering kunnen worden aangebracht in de zin van art. 3 en 4. Wellicht waren dan minder mensen op de gedachte gekomen, dat het CDA ande-re samenlevingsverbanden dan het gezin zou willen discrimineren.

Het huishouden en de behoefte van

de mensen

Het overheidsbeleid richt zich niet op indivi-duele personen aileen met veronachtzaming van hun leefsituatie. Zoiets zou een regeren met de botte bijl, een overdreven bureaucra-tische aanpak zijn. In allerlei overheidsmaat-regelen wordt op uiteenlopende wijze reke-ning gehouden met de omstandigheden en behoeften van de burgers.

Het duidelijkst komt dat tot uitdrukking in het huisvestingsbeleid. Oat is helemaal afge-stemd op het feit dat, afgezien van eenper-soonshuishoudens, mensen meestal hun Ie-ven met anderen delen. Ook in het inkomens-beleid richt men zich op de toekenning van 'loon naar behoefte'. Daarom ontvangen vol-wassenen, die in de regel verantwoordelijk-heid voor een meerpersoonshuishouden heb-ben, meer dan zij die aileen voor zichzelf hoe-ven op te komen. Ook in de belastingheffing • speelt deze overweging een rol, evenals in de

(7)

'3 n I,

'r

n e 1-g g t. n u I g h 1-'n tt j_

,_

1-,.

a.r. staatkunde

toepassing van de sociale verzekeringswet-ten. Oat is een zeer rechtvaardige zaak. Zou men de invloed van deze overweging willen terugdringen, dan was een schrijnende toename van de ongelijkheid het gevolg. Het is dus altijd interessant om te zien wie voor-standers zijn van het ombuigen van over-heidsbeleid tot een meer op enkelingen richte politiek. Bij hen wordt minder ernst ge-maakt met de bestrijding van maatschappe-lijke ongelijkheid. Andere idealen liggen hen nader a an het hart.

Deze worden uiteraard op zeer pakkende wij-ze gepresenteerd. Zo wordt een individualise-ring in de belastingheffing momenteel bepleit 'vanuit het ideaal van de emancipatie'. De wijze waarop de emancipatie-idee hier wordt verdedigd is voor de betrokkenen fi-nancieel interessanter naarmate men in een hogere tariefgroep verkeert, d.w.z. naarmate men als echtpaar samen een hager inkomen geniet.

Bescherming van duurzame relaties

lndien men toejuicht dat de overheid in haar beleid rekening houdt met de omstandigheid dat mensen samenleven om daardoor beter te kunnen functioneren; indian men de maat-schappelijke gevolgen daarvan zou willen re-gelen op een wijze die aan het rechtsgevoel tegemoetkomt; dan valt het op dat aileen voor huwelijk en gezin momenteel passende rechtsbescherming geboden wordt en voor andere meerpersoonshuishoudens niet. Mocht de overheid de consequenties trekken om ook andere meerpersoonshuishoudens dan het gezin rechtsbescherming te bieden, dan kan zij en mag zij, gezien de beperktheid van haar mandaat, geen onderscheid maken tussen bijvoorbeeld een huishouden gevormd door twee vriendinnen of vrienden en een huishouden gevormd door een homofiel paar. Voor zo'n onderscheid bestaat, in onze tar-men gezegd, geen enkele rechtsgrond. AI zou men, m.i. ten onrechte, menen dat ho-mofilie afkeurenswaardig is, ook dan moet erkend worden dat de relatie tussen twee sa-menwonende homofielen niet te maken heeft met het gebied van de 'openbare zedelijk-heid'. De overheid he eft daar geen bood-schap aan. dient daaromtrent geen vragen te stellen.

78/3

Huishoudens, geen (volledig) gezin

zijnde

Er zijn veel soorten huishoudens die onder deze noemer kunnen worden gevat:

a) een-persoons-huishoudens van ongehuw-den, weduwen en weduwnaars zonder kinderen, gescheiden personen zonder kinderen

b) meer-persoons-huishoudens op basis van bloedverwantschap, zeals:

een-ouder-gezinnen

samenwonende broers of zusters man of vrouw met hun verzorgend vol-wassen kind

c) meer-persoons-huishoudens van onge-huwde niet-familieleden, zeals:

samenwonende vrienden of vriendinnen (waaronder homofiele paren)

ongehuwd samenwonende man en vrouw, met hun eventuele kinderen man of vrouw plus huishoudster 'communale' leefvormen.

De eerste categorie (a) heeft weliswaar een aparte status, maar daarmee wordt op diver-se wijzen rekening gehouden op het over-heidsbeleid. Dit beleid dat gericht is op het scheppen van voorzieningen naar behoefte (dus rekening houdend met de vraag of men aileen voor zichzelf moet zorgen dan wei ook anderen moet onderhouden) en belasting naar draagkracht etc., kan bij de alleenstaan-den wei als discriminerend woralleenstaan-den ervaren. Oat lijkt ook wei zo als we onze blik slechts op de belangen van deze groep richten. Be-zien we het beleid in breder kader dan zal ons oordeel toch positiever moeten uitvallen. Be-dacht moet worden dat elk beleid z'n onbil-lijke neveneffecten heeft welke vaak, maar niet altijd, voor correctie vatbaar zijn.

De tweede categorie (b) heeft een aantal voordelen die verband houden met de bloed-verwantschap. Dit blijkt bijvoorbeeld op het punt van het erfrecht, de huisvesting, belas-tingheffing en sociale zekerheid.

(8)

a.r.

staatkunde

bloedverwachtschap een voordeel is als het erom gaat van het overheidsbeleid te profite-ren I Mogelijk is dit kenmerk in vroeger tijden een min of meer deugdelijke maatstaf ge-weest voor de te verwachten hechtheid en duurzaamheid van tussenmenselijke relaties (voor overheidsbeleid relevante zaken); in de huidige tijd geldt dat evenwel niet.

De voordelen die !outer uit bloedverwant-schap voortvloeien, duiden op bedenkelijke of achterhaalde opvattingen op gewoonten bij de overheid. Wij moeten i.v.m. de relativering van de bloedverwantschap in het Nieuwe Testament wat terughoudend zijn ten opzich-te van opvattingen waarin bloedverwant-schap een dominerende betekenis heeft. Wei is het juist dat er binnen de familie be-paalde verantwoordelijkheden bij uitstek worden gerealiseerd. Gezien het feit dat huis-houdens-geen(volledig)-gezin-zijnde in aantal toenemen, worden de onbillijkheden van het overheidsbeieid tegenover de betrokken ca-tegorieen voor een breder publiek duidelijk.

Omvang van het verschijnsel

Van het aantal personen van 20 jaar en ouder is

±

driekwart gehuwd.1 _{Deze proportie}

neemt na het 40e jaar toe tot ongeveer 90%. In de jongere categorie (20-25 jarigen) is het percentage nog-niet-gehuwden uiteraard nog aanzienlijk. Vanaf het 65e jaar daalt het per-centage gehuwden beduidend beneden de 75% vooral door het overlijden van Mn der partners en ook wei doordat het aantal ge-scheidenen stijgt. Het valt op dat in aile leef-tijdsgroepen het aantal weduwen veel hoger is dan het aantal weduwnaars.

lets dergelijks valt op in de verhouding van de aantallen van vrouwen t.o.v. mannen die na scheiding aileen achterbleven. Na het 45e jaar is ook steeds het aantal ongehuwde vrouwen voortdurend groter dan het aantal nooit gehuwde mannen. V66r die leeftijd is de situatie juist omgekeerd. AI met al duidt dit erop dat van het aantal personen dat in niet-volledige gezinssituaties leeft voor een overwegend deel uit vrouwen bestaat. Ge-zien de algemene opvatting dat vrouwen in deze cultuur nog in het nadeel verkeren t.o.v. de man ligt hierin een reden om ons onder-warp met des te meer nadruk voor een aparte benadering aan te bevelen.

Er is reden om aan te nemen dat in aile drie

78/3

---~ drs. A. M. Oost/ander

eerder genoemde categorieen het aantal vrouwen dat van de mannen verre overtreft. tt Cijfers van het ministerie van VRO wijzen uit dat iets minder dan de helft van de huishou-dens uit 'gewone' gezinnen bestaat. De ver-gelijkbaarheid van de cijfers kan hier niet be-handeld worden.

AI wat oudere cijfers (60-er jaren) wijzen uit dat 4% van aile huishoudens werden ge-vormd door ongehuwd samenwonenden van personen die geen familie van elkaar zijn. Dit percentage was voor ouderen hoger dan voor jongeren. Ook hier betrof het duidelijk meer vrouwen dan mannen. We kunnen aan-nemen dat deze 4% inmiddels uitgegroeid is tot een hoger percentage.

In absolute aantallen komt men dan (op basis van de oude cijfers) uit op tegen de 200.000 huishoudens voor de eerder genoemde cate-gorie c. I

Het is mogelijk dat onze categorie c. ruimer is ~

gedefinieerd dan in de enquetes, die de ge-noemde percentages opleverden, het geval is.

Voor de overheid is het evenwel niet mogelijk om te onderscheiden tussen samenwonende vrienden of vriendinnen, concubinaten, de man of vrouw plus huishoudster situatie e.d. Tenminste niet in het te voeren beleid. Moge-lijk omvat de categorie c. op basis van de cij-fers uit de 60-er jaren al veel meer dan 200.000 huishoudens die voor een speciaal daarvoor te ontwikkelen beleid in aanmerking komen.

Knelpunten

Het is niet aileen wetgeving die op de be-sproken categorie moet worden afgestemd; ook het gewone uitvoerende beleid dient te · worden aangepast.

We willen enkele voorbeelden noemen:

I

woningbouw en woningtoewijzing

Het aantal woningen dat geschikt is voor een- en tweepersoonshuishoudens is relatief nog steeds te klein. Zeer overwegend wordt gebouwd in de sector van 4

a

5 kamerwonin-gen.

Zowel de kleine huishoudens als de grotere 1. Sociale atlas van de vrouw

(9)

r

.,.

I

a.r. staatkunde

Hat gazin en andere huishoudens

gazinnan komen daarbij te we1mg aan hun trekken. Daze situatie wordt hoofdzakelijk be-paald door de gemeentebesturen.

Darhalve is er een brede erkenning van de gesignaleerde problemen nodig om tot een voldoende oplossing van de knelpunten te komen. Bij de volgende raadsverkiezingen zal daze kwestie hopelijk de broodnodige aan-dacht krijgen.

Bij toewijzing van woningen wordt rekening gehoudan met 'gezinsgrootte' en de perspec-tieven daarvan. Een- en tweepersoonshuis-houdens krijgen daarbij een lage prioriteit. Dit is begrijpelijk in een situatie van woning-schaarste, maar zal door verandering van het woningbouwprogramma gecorrigeerd moe-ten worden. Daar is nu ook gelegenheid voor. Bij toewijzing van beschikbare woningen worden soms door de gemeentelijke overheid oneigenlijke motieven gehanteerd.

Zo kwam het voor dat aan homofiele paren woonruimte geweigerd werd als de overheid op de hoogte was van de aard van de tussen deze mensen bestaande relatie. Bij zo'n wei-gering werd verwezen naar de 'openbare ze-dan'.

De regering heeft onlangs voorwaarden ge-schapen voor een versoepeling van woning-toewijzing aan duurzaam samenwonenden. Het vereist praktisch onderzoek naar de tech-nische mogelijkheden om na te gaan hoe op daze weg kan worden voortgegaan.

successierechten

De fiscus maakt een sterk onderscheid tus-sen erfgenamen, die verschillen in graden van bloedverwantschap met een erflater. Hoe verder verwijderd de verwantschap is des te hogere successierechten worden er over het geerfde geheven. Is men geen familia en toch begunstigd dan is het percentage van de er-fenis dat aan de fiscus vervalt het grootst. Wellicht heeft de familiale band in het verle-den een duidelijke rol gespeeld. Momenteel is het vaak zo dat de nauwste banden niet zo-zeer met familieleden hoeven te bestaan. Twee mensen hebben wellicht vele jaren sa-mengeleefd. De een heeft de ander verzorgd en verpleegd tot het einde toe.

Misschien heeft men elkaar in het testament vermeld, maar helaas de partner-erfgenaam wordt door de fiscus zwaar 'gesneden' terwijl de familieleden, die wellicht jaren 'niet meer

78/3 drs. A. M. Oostlander

kwamen' een relatief matig percentage van hun erfdeel aan de fiscus moeten afstaan. De neven en nichten beschouwen dit geval zelf wellicht als een buitenissige meevaller. Uit oogpunt van rechtvaardigheid is daze toe-stand onverdedigbaar.

Het zou ook anders kunnen. Zo bestaat er in onze successiebelastingwetgeving al een hal-ve eeuw een regaling waarbij een kind (geen familielid zijnde), dat gedurende meer dan 5 jaar in een gezin is opgenomen, de status verkrijgt van pleegkind. Daardoor kan het van z'n pleegouders erven tegen een sterk gere-duceerd tarief (art. 129 CDA program).

129. De vrijstelling in het schenkings- en successierecht in de eerste lijn worden verhoogd onder gelijktijdige opwaartse bijstelling van aile tarieven in aile catego-rieen. Successierechten voor zeer langdu-rig samenwonenden worden gelijkgesteld met successierechten in de zijlijn.

(Uit 'Niet bij brood aileen') pensioenen

Eenzelfde probleem als bij het erven, doet zich bij het toekennen van pensioenen voor. Niet-gehuwden, waaronder bijvoorbeeld langdurig samenwonende vriendinnen of vrienden (al of niet een homofiel paar vor-mend, dat doet er niet toe), kunnen een huis-houden hebben gevormd waarin van een dui-delijke taakverdeling sprake was. De een kan een goad betaalde baan hebben, de kostwin-nersrol, de ander verzorgt het huis.

Bij het overlijden van de 'kostwinner' krijgt de achtergeblevene geen pensioen. Door de rol-verdeling, waaraan men gewend was, staat de overgebleven partner tamelijk weerloos. Door de geringe maatschappelijke acceptatie speelt dit probleem vooral een rol bij homo-fiele paren. Soms raakt de gedesorienteerde achtergeblevene geheel aan lager wal. Finan-ciele regelingen in de zin van een 'weduwe'-pensioen bestaan er immers niet. Sommige overheidsdiensten corrigeren deze toestand zelf door pensioenregelingen ook van toepas-sing te verklaren op, bijvoorbeeld, concubina-ten.

(10)

het huwelijk een aantal diepere betekenissen voor hen heeft die zij in hun situatie niet her-kennan.

adoptie

Er bestaat nogal eens aarzeling over de vraag of aan ongehuwd samenwonenden kinderen kunnen worden toevertrouwd.

Deze aarzeling bestaat met name tegenover adoptie door homofiele paren. Kan een kind in zo'n omstandigheid wei een goede ont-plooiingskans geboden worden? Deze twijfel kan op pedagogische overwegingen steunen, maar moet vaak worden toegeschreven aan een zedelijke veroordeling van het homofiel zijn op zich. Op dat punt is in de kerken door officiele werkgroepen al heel wat materiaal geproduceerd dat ook in de politiek om een antwoord vraagt. De kerkelijke organen zijn in zekere zin koplopers bij het verwijderen van vooroordelen tegen de homofiele naas-te.2

De vraag omtrent de adoptie wordt momen-teel snel door de ontwikkeling achterhaald. Kunstmatige inseminatie wordt ook t.b.v. les-bische vrouwen toegepast in dit land. Er gel-den in dat vlak in het geheel geen remmende regelingen. Een beleid dat zich zou richten op het tegenhouden van adopties komt daardoor op losse schroeven te staan.

Gezien het grote gebrek aan gezinnen dat be-reid is om aan moeilijk opvoedbare jongeren de nodige warmte en zekerheid te verschaf-fen wordt nu al de hulp van samenwonende mannen of vrouwen aanvaard. Deze kunnen kennelijk evenzeer het nodige pedagogische klimaat bieden. En het belangrijkste is dat ze zich daarvoor beschikbaar stellen.

aangaan van verplichtingen

Wettelijk geregelde huwelijksverhoudingen brengen met zich mee dat allerlei verplichtin-gen jeverplichtin-gens derden door beide partners gedra-gen worden. In huishoudens geen-gezinnen-zijnde bestaat soms de behoefte om ook als formele eenheid te kunnen optreden.

Bij het afsluiten van hypotheken zou men dit samen willen doen, zodat de verplichtingen steeds door een van de partners kunnen wor-den voortgezet als de ander wegvalt. Het verzekeringswezen heeft allerlei moge-lijkheden, waarbij de financiele gevolgen van het overlijden van een der partners kunnen worden verzacht. Hypotheken kunnen dan bijvoorbeeld premievrij gemaakt worden.

78/3

Deze beschermingsmogelijkheden zouden door bepaalde formele bekrachtigingen van " een samenlevingsvorm binnen de horizon ko-men.

sociale verzekeringen

Bij het vraagstuk van de pensioenen kwam al iets van de hierbij te behandelen materie naar voren. Op dit gebied bestaan tamelijk incon-sequente praktijken. Bij toepassing van de 'bijstandswet' worden samenwonenden als 'huishoudens' gerekend, zodat de uitkering vervalt als blijkt dat de begunstigde met een kostwinner samenwoont. Mevrouw Kraaije-veld-Wouters noemde het geval van een bij-stand ontvangende ongehuwde moeder waar een jongeman bij intrekt. De betreffende 'op-sporings' ambtenaren schijnen zelfs de slaap-kamer te inspecteren.3

Samenwonenden moeten beiden premie be-talen. Voor gehuwden is aileen de kostwinner premieplichtig.

Artikel4b:

Voorzover andere samenlevingsvormen als huishouding worden erkend, wordt dit niet aileen in een voor hen voordelige zin (huis-vesting) maar ook in een voor hen nadelige zin (studiebeurzen, sociale uitkeringen) toegepast.

(Uit 'Niet bij brood aileen')

Knelpunten -

de keerzijde

Het is niet louter nalatigheid of afkerigheid dat de wetgeving en het beleid ten aanzien van de niet-gehuwd-samenwonenden nog te wensen overlaat. Het is ook de ingewikkeld-heid van het terrain en de gevarieerdingewikkeld-heid van de betrokken groepen die de wetgeving en het beleid voor grote problemen stelt. Men wil immers ook graag wetten en

mc;~at-2. Kerkinformatie 1972 nr 1: Over mensen die homofiel

t

zijn (rapport van de Geref. Synode).

Pastoraat aan homofielen (brochure van de Raad voor de Herderlijke Zorg van de Hervormde Kerk); 1978. Sezig is een deputaatschap van de Gereformeerde Sync-de inzake Sync-de pastoraal-ethische benaSync-dering van Sync-de ho-mofiele naaste. Dit deputaatschap hoopt eind dit jaar een rapport uit te brengen.

3. Nederlandse Gedachten van 6 augustus 1977.

(11)

:/3

m

In ) -al ar 1-le Is tg tn ~- j-~r )- !-~r Is ~t ;-e 1) d n e 1 1 e

~

a.r. staatkunde

regelen maken waaraan niet teveel onge-wenste gevolgen verbonden zijn. Bovendien zou men niet graag zien dat de 'gewone' ge-huwden door gewijzigd beleid gediscrimi-neerd worden. Deze discriminatie bestaat nu al op bepaalde punten. We gaan nu in op de keerzijde van de problemen.

woningtoewijzing:

Indian een regio z'n bevolkingsaanwas wil beperken wordt in de regel gegrepen naar het onderscheid 'economisch gebonden' ja of nee. Wie economisch gebonden is mag zich Iaten registreren, met z'n gezin, als woning-zoekend. Ook aile in die streek wonenden mogen vrijelijk naar andere woonruimte in het gebied uitzien. Het is voor de overheid moeilijk om behalve de economisch gebon-denen ook personen die niet in een geforma-liseerde relatie tot hen staan tot het gebied toe te Iaten. De hele beperkende regaling zou daardoor aan kracht verliezen. Er zou een grote maas in het net worden aangebracht als men zoiets zonder meer toeliet.

belasting en inkomen:

Ongehuwden komen afzonderlijk minder snel in de hoge tariefgroep dan 'samen' als erkend echtpaar. In bepaalde gevallen zijn er aan-merkelijke belastingvoordelen voor het onge-huwd blijven. Veelal vervallen ook bepaalde pensioenrechten van de vrouw indien zij een huwelijk aangaat. Formeel ongehuwd blijven is dan 'voordeliger'.

beurzen en toelagen:

Oat het ongehuwd samenwonen onder stu-denten veel voorkomt, is vanuit financieel oogpunt bezien, geen wonder. Student A gaat samenwonen met een verpleegster. Hij houdt zijn beurs. Zijn collega B verloor zijn toelage omdat het salaris van het meisje waar hij officieel mee trouwde voldoende was voor hun beiden. Ook in andere gevallen is een studentenhuwelijk een financieel 'offer'.

Problemen naar twee kanten

Als we het beleid t.o.v. 'huishoudens bezien is het duidelijk dat discriminatie en bevoorde-ling naar allerlei zijden voorkomt. Zowel offi-ciele gezinsvorming als het aangaan van an-dere relatievormen heeft voor- en nadelen. Daarom is het verstandig dat het CDA

pro-78/3

gram over beide zijden van het probleem spreekt (art. 4b). Bij het ontwerpen van een nieuw beleid zal met de veelzijdigheid van de problematiek, en met de noodzaak om onge-wenste neveneffecten te vermijden, nadruk-kelijk rekening gehouden moeten worden. Feilloos zal geen beleid zijn. Steeds staan we voor de vraag hoe de zaken afgewogen moe-ten worden.

Daarbij geldt, dat naarmate het onderling vertrouwen in deze maatschappij minder kansen heeft, de complexiteit en de gebreken van het beleid zullen toenemen. Waren er niet zoveel mensen die steeds weer de rna-zen in de wet opspoorden ten eigen bate dan kon het beleid heel wat eenvoudiger en rechtvaardiger zijn.

De noodzaak om andere samenlevingsvor-men een geformaliseerde structuur te ver-schaffen, is inmiddels wei gebleken. Het zou ook een goede zaak zijn om op deze wijze al die relaties, waarin trouw en liefde een grote betekenis hebben, aangepaste rechtsbe-scherming te geven. Voor vele van de betref-fende relatievormen is immers een huwelijk in de gangbare zin van het woord niet moge-lijk.

Oat het huwelijk voor een aantal andere ge-vallen wei mogelijk zou zijn mag ons niet weerhouden van het beschermen van de an-deren. Ook in deze gevallen kunnen we te maken hebben met het zwakke in de samen-leving, waarvoor de overheid een schild moet zijn.

De richting waarin men het zoekt4

Bij bestudering van de verkiezingsprogram-ma's van 1977 blijkt, dater twee wegen wor-den voorgesteld om de gelijkberechtiging van samenlevingsverbanden na te streven. Men kan bepleiten dat andere samenlevings-vormen dan gezin en huwelijk met deze laat-sten worden gelijkgesteld; men kan ook stre-ven naar een individualisering van de samen-leving waardoor het bestaan van huwelijk en gezin minder bepalend wordt voor het over-heidsoptreden. Zodoende komen gezin en huwelijk ongeveer in dezelfde positie als de andere soorten huishoudens nu.

(12)

a.r. staatkunde

Natuurlijk zijn er ook enkele partijen die van gelijkberechtiging niets willen weten. Ten-slotte zijn er die het onderwerp niet behande-len (CPB en BP).

niet erkennen

De meest uitdrukkelijke tegenstand tegen rechtsbescherming voor andere samenle-vingsvormen treffen we aan bij het GPV. Er wordt, in verband daarmee, in het betreffen-de program een hele klaagzang gehoubetreffen-den over het kabinet Den Uyl:

'Ze beschermt het gezin onvoldoende on-der meer doordat ze aan anon-dere manieren van samenwonen gelijke rechten wil geven als aan het gezin.'

'Maatregelen van het huidige kabinet, on-der anon-dere op het gebied van de volkshuis-vesting en van het burgerlijk recht. hebben de strekking homofiele betrekkingen een formele erkenning te geven. Minister Pronk heeft daar op het wereldbevolkings-congres in Boekarest met trots op gewe-zen. Daarentegen wordt het wettelijk hu-welijk steeds meer teruggedrongen, ook door de erkenning van het concubinaat'. Vervolgens stelt het GPV:

'Het huurbeleid moet zodanig zijn, dat meenten en woningcorporaties niet ge-dwongen worden hun huurwoningen te verhuren aan ongehuwd samenlevende paren of aan mensen die een homofiele re-latie hebben aangegaan'.

Het misverstand als zouden huwelijk en gezin worden bedreigd door rechtsbescherming voor andere samenlevingsvormen na te stre-ven is moeilijk naar zijn logische inhoud te begrijpen. Veeleer kan worden gesteld, dat de rechtspositie van huwelijk en gezin door zo'n streven extra sterk wordt. lmmers gaat men daardoor nog meer dan tot nu toe de in-dividualisering in het maatschappelijk Ieven tegen.

Over het dubieuze karakter van politieke uit-spraken betreffende liefdesrelaties (de over-heid is naar haar aard niet bevoegd om zulke uitspraken te doen) is in het voorafgaande al het nodige gezegd.

De SGP is beknopt maar naar strekking dui-delijk over het voorliggende onderwerp:

'Het bouwen van woningen voor andere samenlevingsvormen dan het gezin meet terstond worden gestopt.'

In deze uitspraak zit de suggestie als zouden

78/3

'alternatief samenwonenden' aangepaste woningen behoeven. Het moge bekend zijn dat de betrokkenen zich uitstekend met een-gezinswoningen behelpen kunnen.

wei erkennen

Een zelfde eigenaardige suggestie als bij de SGP spreekt uit het program van de PSP:

·. . . Er (meet) in de woningbouw vee I meer gerekend worden met diverse vor-men van savor-menwonen.'

Ook overigens is de PSP een getrouw spie-gelbeeld van GPV en SGP:

'Bij de woningdistributie meet rekening worden gehouden met alleenstaanden, vrienden- en vriendinnenparen, zelfstandig wonende jongeren enz. . :

'Verder is de PSP van mening, dat andere samenlevingsvormen dan het hetero-hu-welijk dezelfde rechten moeten krijgen; ze-als bijvoorbeeld het woonrecht, en dat ie-dere discriminatie, die de homofiele vrouw en man ondervindt, fel bestreden meet worden.'

Uit deze artikelen spreekt geen streven naar individualisering maar juist naar bescherming van huishoudens als zodanig. Zelfs gaat de suggestieve term 'hetero-huwelijk' verder dan in kringen van het COC (Nederlandse vereniging tot integratie van homosexualiteit) gewenst wordt geacht. Van een 'homo-hu-welijk' wordt daar, vanwege de eigen geaard-heid van de bedoelde relatie, liever niet ge-sproken.

De VVD heeft bijna behoord tot de partijen, die zich over dit onderwerp niet uitspreken. Een merkwaardig amendement op het ont-werpprogram luidde: 'Er wordt naast het hu-welijk een wettelijke basis gecreeerd, waar-door de mogelijkheid wordt geopend voor an-dere vormen van samenleving' (alsof de over-heid hier een mogelijkover-heid opent I andere vor-men bestaan nu eenmaal, de overheid kan ai-leen een wettelijke basis voor rechtsbescher-ming creeren). Dit amendement werd welis-waar niet aangenomen maar leidde toch tot het volgende artikel:

'De overheid dient in de wetgeving zorg te dragen voor gelijkheid van behandeling van de burgers, zonder onderscheid naar

•

de wijze waarop zij hun priveleven inrich-ten. Dit betekent dat fiscale en andere faci-liteiten bijvoorbeeld bij de pensioenvoor- ro zieningen - die nu aileen bestaan voor

(13)

/3

te jn

n-le 91 r- !-g l, g

e

1-,_

1-rv It 1r g e If e :) I, I.

1-

·-t 'I ~ I. a.r. staatkunde

Hat gezin en andere huishoudens

hen die door een huwelijk met elkaar zijn verbonden, ook moeten gelden voor diege-nen die aan een andere samenlevingsvorm de voorkeur geven.'

Hoewel een individualistische mensopvatting doorgaans typerend wordt geacht voor de grondslag van de WD vinden we deze in ge-noemd artikel maar vaagjes terug. De formu-la formu-laat verschillende mogelijkheden open waaronder die, welke tot rechtsbescherming voor gezinnen en andere huishoudens als zo-danig leiden. Het is dan ook met aarzeling dat we de VVD onder de rubriek 'wel-erkennen' opnemen.

de meer individualistische benadering Wat meer ruimte voor individualistische op-lossingen is te vinden in het PvdA program:

'Voor aile duurzame samenlevingsvormen gaan gelijke rechten en plichten gelden. Hiertoe wordt een plan in fasen opgesteld.' 'De vrouw wordt door de fiscus gelijk be-handeld als de gehuwde man, met inacht-neming van de draagkracht van de gezins-eenheid. Vanuit dit draagkrachtbeginsel worden aile duurzame samenlevingsvor-men voor de belastingwetgeving gelijkge-steld.'

'Uitgaande van het draagkrachtbeginsel en van verantwoorde maxima, moet het indi-vidu en niet Ianger het gezin uitgangspunt van de sociale wetgeving worden. Om dat te breiken wordt een plan in fasen opge-steld.'

Enerzijds wordt hier de draagkracht van de gezinseenheid als basis voor een beleid geko-zen, anderzijds blijkt het individu uitgangs-punt voor de wetgeving te moeten worden. Geen wonder dat zo'n innerlijk tegenstrijdig beleid een, tot twee maal toe genoemd, 'plan in fasen' behoeftl Het vaandel van het indivi-dualisms wordt hier door de sociaal-demo-cratie overgenomen, al moet worden toege-geven dat de PvdA nog onder twee vaandels opmarcheert. Een scheiding der geesten zal niet te vermijden zijn,

Ook bij de PPR treft men deze tweeslachtig-heid aan. Uit haar program blijkt, dat de korte termijn doelstellingen haaks staan op die van de langere termijn:

'Zo spoedig mogelijk worden aile regelin-gen op het gebied van belastinregelin-gen en soci-ale verzekeringen (zowel bij heffingen als

78/3_ drs. A. M. Oostlander

bij uitkeringen) zodanig herzien, dat man en vrouw, gehuwd of ongehuwd, met of zonder kinderen, gelijke zelfstandige plich-ten en rechplich-ten krijgen. Zolang dit nog niet het geval is worden andere samenlevings-vormen gelijkgesteld aan het huwelijk. Voor het erkennen van een samenlevings-vorm moet het voldoende zijn dat men zich als zodanig bij de burgerlijke stand laat re-gistreren.'

'Discriminatie tussen samenleven in ge-zinsverband en andere duurzame vormen van samenleven wordt opgeheven. Blijkens de tekst heeft 'zo spoedig mogelijk' betrekking op de lange termijn doelstelling; hoewel men gezien de radicale vooruitstre-vendheid van de PPR het onderscheid lange en korte termijn beter kan vervangen door 'kortste' en 'kortere' termijn. Dit sluit ook be-ter bij het door hen gebezigde spraakgebruik aan. Het ideaal van de zelfstandige, autono-me, mens blijft bij de PPR vooropstaan, hoe-wei men uit redenen van opportuniteit (zo-lang dat ideaal niet te verwezenlijken is) een daarmee strijdige registratie van afhankelijk-heidsrelaties eist.

elmduidig individualisme

Ondubbelzinnig liberaal zijn in dit opzicht de programma's van D'66 en DS'70. In haar beleidsplan5 _{stelt D'66:}

'Streven om te komen tot een financiele onafhankelijkheid van partners. Kostwin-nerschap aileen ten opzichte van kinderen. Een wijziging van het erfrecht voor part-ners in een vaste relatie anders dan het hu-welijk.'

En DS'70:

'Bestudeerd wordt hoe men op langere termijn de wetgeving zo kan inrichten, dat deze meer uitgaat van de individuele mens en minder van het echtpaar, zeker als het zonder kinderen is. Uiteraard dienen hierbij economische schokken of sociale misstan-den te wormisstan-den vermemisstan-den.'

De laatste zin wijst erop dat men zich het, evenzeer sociaal-democratische, streven naar vermindering van sociale ongelijkheid herin-nert. Een individualistische aanpak zou deze ongelijkheid .eerder vergroten dan verminde-ren, zoals al eerder in dit artikel is gesteld.

(14)

a.r. staatkunde

Een studie vanuit het COC

Het is een verademing om, na de niet-zo-hel-dere artikelen van de politieke programs, ken-nis te nemen van de studie 'Samen-leven en niet trouwen 2' van Van Wei, Straver en Rosa.8

Het gaat te ver om hier in den brede deze brochure te behandelen. Op een zeer syste-matische en nuchtere wijze worden hier de problemen die men in verband met ons on-derwerp ervaren heeft behandeld. Vervolgens worden de oplossingen die op het ogenblik worden gezocht gerubriceerd en gewogen. De diverse voor- en nadelen van de huidige ,oplossingen en van de mogelijke wettelijke regelingen worden met elkaar vergeleken. Kortom het betreft hier een stuk dat geschre-ven is door mensen die precies weten waaro-ver het gaat en die vrij van owaaro-verdreven erne-ties het onderwerp, dat hun zozeer ter harte moet gaan, weten te benaderen. Enkele op-vallende gedachten willen wij uit deze bro-chure uitlichten:

Wil men in plaats van rechtsonzekerheid toch spreken in termen van discriminatie van alleenstaanden en zij die in een niet-huwelijkse relatie Ieven, dan verdient het de voorkeur te spreken van relatieve dis-criminatie. lmmers, het begrip discrimi-natie (in absolute zin) dient met zorgvul-digheid te worden gehanteerd, teneinde uitholling van het begrip te voorkomen. Het is dan ook ten dele onjuist het stelsel van voorzieningen die het huwelijk om-ringen als privilege te beschouwen. Gelijkstelling van samenlevingsvormen is niet gewenst omdat omvang en aard van de betrokken relaties zeer verschillend kunnen zijn.

Wettelijke regelingen van samenlevings-vormen hoeven niet tot vergroting van de afhankelijkheid van de partners te leiden, maar kunnen juist hun onderlinge onaf-hankelijk ten goede komen aangezien de belangen van de partners ook ten opzich-te van elkaar wetopzich-telijk worden be-schermd.

Erkenning van andere samenlevingsvor-men betekent niet dat ook maar iets te-gen het huwelijk of het gezin onderno-men wordt.

Wettelijke erkenning van andere relaties beschermt ook derden (bijvoorbeeld bij

78/3

drs. A.M. Oostlander

aansprakelijkheid).

De huidige juridische praktijk bestaande uit een mengelmoes van incidentele wet-telijke regelingen, overheidsmaatregelen, contracten en rechterlijke uitspraken is ondoorzichtig en doet te kort aan de rechtsgelijkheid tussen mensen die in verschillende streken van ons land wo-nen.

Op het principe 'zoveel mogelijk van twee walletjes eten' kan geen rechtsre-geling van welke aard dan ook gebaseerd worden.

Voor het CDA is het een weinig troostrijke gedachte dat volgens een onderzoek gable-ken is dat de kleur van de colleges van B. en W. niet in enigerlei verband staat tot de wijze waarop andere samenlevingsverbanden wor-den bejegend.

Conclusie

Voor een partij, die gezag, recht en sociale 10 gerechtigheid hoog in het vaandel heeft ge-schreven moet de huidige chaotische situatie een gruwel zijn. Het is niet te verwachten dat het vrije spel der krachten vanzelf tot een evenwichtige toestand zal leiden. Het tegen-deel is eerder het geval. Daarom zal het zaak zijn om vanuit het CDA een herkenbaar chris-ten-democratische weg in te slaan die tot een verantwoorde uitkomst leidt. Zowel ten opzichte van gezin en huwelijk als ten opzich-te van andere huishoudens. Onze politieke fi-losofie brengt met zich, dat de benadering door de overheid beperkt van aard wordt ge-acht. In ons denken strijden inzichten betref-fende de structuur van de maatschappij met opvattingen omtrent de zedelijkheid om de voorrang. Politiek gezien hebben we met ze-delijkheid aileen te maken als van openbare zedelijkheid gesproken kan worden. Dit be-perkt de invloed van het gangbare morali-teitsbegrip op ons beleid. Bovendien ontwik-kelt ook, dat onderdeel van de ethiek, dat als sexuele ethiek wordt betiteld, zich onder de invloed van de werkzaamheden van kerkelijke organen. Het is zaak dat het CDA ook daarop een passend politiek antwoord geeft. En de belangrijkste overweging moge zijn dat bij welke extreme zedelijkheidsopvatting ook het

(15)

'3 e I,

s

e

,

a.r. staatkunde

Het gezin en andere huishoudens

merendeel van de door ons bedoelde geval-len volstrekt onberispelijk is.

Voorshands lijkt het ons dat individualistische benaderingen, gericht op een automatisering van de samenleving tot 'zelfstandige, onaf-hankelijke, autonome mensen' voor ons on-aanvaardbaar zijn. Een erkenning van samen-levingsvormen naar hun eigen geaardheid,

78/3

(16)

78/3

:i~

---Koinonia-verklaring Ko "C c: Ia

c

CD

...

'5

..Q

Koinonia-verklaring

Potchefstroom/Germiston, 16 november 1977 Geachte lezer,

U heeft thans de KOINONIA-verklaring voor u, die door christenen van Reformatorische (Calvinistische) geloofsovertuiging opgesteld is. De opstellers zijn personen afkomstig uit Potchefstroom alsmede !eden van een Refor-matorische studiegroep, The Loft, in Germis-ton.

De verklaring, die u nu gaat lezen, komt voort uit multiraciale discussies, die gevoerd zijn in het Koinonia-conferentiecentrum in Johan-nesburg. De zojuist genoemde conferentie is geboren uit een behoefte aan duidelijkheid. In de eerste plaats was er het gevoel, dat de werkelijke betekenis van het Calvinisme in Zuid-Afrika niet altijd voldoende tot uitdruk-king gebracht wordt, en vooral in de politiek dikwijls verward wordt met andere ideologie-en. In de tweede plaats waren de conferen-tiegangers bezorgd over het feit, dat er thans in Zuid-Afrika geen politieke partij bestaat, die de consequenties van het Reformatori-sche (of Bijbelse) geloof tot uitdrukking brengt of gestalte geeft in de praktische poli-tiek. Er kon niet voorbij gegaan worden aan de behoefte om in aile nederigheid tegenover aile politieke partijen, die beweren dat zij hun politiek op een Reformatorisch fundament baseren, te getuigen aangaande de werke-lijke politieke betekenis van Bijbelse

inzich-De Koinonia-verklaring over het apartheids-beleid is door reformatorische christenen in Zuid-Afrika opgesteld. De verklaring is ver-taald door het Comite Koinonia-Nederland. De secretaris is A. J. de Geus, Tolsteegplant-soen 34 /, Utrecht, tel. 030-521015. Het comite heeft een girorekening onder nummer 317 7941. De verklaring wordt in de belang-ste/ling aanbevolen door de hoogleraren B . Goudzwaard, C. Graafland, H. Ridderbos, C. Veenhof en J. P. Versteeg.

ten. Z6 is de bijgevoegde verklaring, waar-mee u zich kunt vereenzelvigen door deze te

Des

de~ 1. :

2.

3.

ondertekenen, ontstaan. Te ke Wanneer u deze verklaring leest en over- b c

weegt hem te ondertekenen, moet u op het u111

volgende I etten: klc:

1. U moet, om de verklaring juist te ver- sc: staan, kennis nemen van de geest en de loc

strekking ervan. siE

te1 2. Ieder hoofdstuk van de verklaring (ge- W4

nummerd met 1, 2, 3 enz.) gaat uit van

een algemeen-principiele uiteenzetting. Or Vervolgens worden de gestelde

beginse-len toegepast op de politieke praktijk in u~ Zuid-Afrika. Zo moet bijvoorbeeld 1. 1,

1.2.

alsmede de andere paragrafen van D1 punt 1, in direct verband met (of als

ge-volg van) 1 gelezen worden.

t

3. Uw eerlijke commentaar is voor ons even

waardevol als uw handtekening. Men ver- V4 gete niet dat de gelederen van de opstel- pc lers in geen enkel opzicht 'gesloten' zijn,

(17)

'3

:-n

,..

f.

-•t

,,

t. a.r. staatkunde Koinonia-verklaring

en bezorgdheid te belichamen en te kana-liseren, waarmee - naar wij vertrouwen

- u zich kunt vereenzelvigen, en z6 deze groeiende Reformatorische beweging kunt versterken,

De verklaring kan in drie hoedanigheden on-dertekend worden:

1. Opstellers:

Zij, die samengewerkt hebben aan de op-stelling van de verklaring, en die door dit als persoon te ondertekenen zich met de beweging vereenzelvigen en de voile ver-antwoorde\ijkheid aanvaarden voor de in-houd.

2. Ondersteuners:

Zij, die zich met de inhoud van de verkla-ring vereenzelvigen.

3. Sympathisanten:

Zij, die instemmen met de principes maar niet met ieder detail, en sympathiek staan tegenover de motieven achter de verkla-ring, kunnen tekenen als sympathisanten. Terwij\ wij u vriendelijk en dringend verzoe-ken de verklaring te teverzoe-kenen in hoedanigheid b of c, nemen wij tegelijkertijd de vrijheid om uw aandacht te richten op het fait, dat de ver-klaring niet zozeer een aanklacht of een be-schuldiging is als wei de belichaming van ge-loofsovertuigingen. Wilt u dit alstublieft niet slechts als een mogelijkheid om (al dan niet" terecht) politieke grieven te spuien beschou-wen.

Onze dank voor uw ernstige overweging, Uw broeders en zusters in Christus, De opstellers.

Voor meer informatie kunt u met de volgende personen contact opnemen:

1. Dhr. Tony Russell 2. Dhr. John Child 3. Dhr. Pontifex Venter 4. Dhr. Theuns Eloff 5. Dhr. Lourens du Plessis

78/3

De Koinonia-verklaring

Wij, de ondergetekenden, christenen van Cal-vinistisch Reformatorische geloofsovertui-ging, verklaren het volgende:

1. Als christen-burgers zijn wij ervan over-tuigd dat wij voortdurend liefde moeten

betonen aan hen, die gezag dragen. Wij geloven voorts dat de gebeden van de rechtvaardigen vee\ vermogen. Daarom dringen wij er bij aile christenen op aan om zonder ophouden voor aile gezags-dragers te bidden, dat:

I) zij de Bijbelse waarheid mogen najagen en kennan;

II) zij niet verleid worden door onbij-belse ideologieen, en dat

Ill) een ieder een stil en rustig Ieven kan leiden in aile godsvrucht en waardigheid.

Het is onze vaste overtuiging dat, wan-near er een conflict is tussen de wet van God en datgene, wat de overheid van ons verwacht, wij altijd meer gehoor-zaam moeten zijn aan God dan aan de mensen (met inbegrip van de gezags-dragers).

Op grond van onze bovenstaande over-tuigingen en in verband met de politieke situatie in Zuid-Afrika:

1.1 danken wij God voor zijn genade, die het bestaan van een (staats-) overheid in dit land mogelijk maakt;

1.2 bidden we voortdurend voor aile gezagsdragers en andere functio-narissen van de burgerlijke over-heid;

1.3 verklaren we ons volkomen bereid om ons in de orde van de staat als zodanig in te voegen; om gehoor-zaam te zijn aan de gezagsdragers mits de uitoefening van hun gezag in overeenstemming is met de normen van Gods Woord, en om hen liefde te betonen;

(18)

-a.r.

staatkunde

Koinonia-verklaring

2.

en aile rechters en ambtenaren ten gerechte) om zich bij aile be-sluiten die zij nemen, bij de oor-delen die zij vellen, en bij hun op-treden in het algemeen, aan de eisen van het Woord van God te onderwerpen, zodat het voor ons niet nodig zal zijn aan hun gezag ongehoorzaam te zijn;

1 .5 verklaren wij, in het Iicht van de overtuigingen, zoals hierboven uit-eengezet, dat er in het huidige po-litieke systeem vele zaken zijn, die naar onze bescheiden mening, rechtgezet behoren te worden. En we nemen de vrijheid de aandacht van de staatsoverheid alsmede die van gelovige en verantwoordelijke burgers daarop te vestigen.

De Bijbel geeft ons richtlijnen over wat de plichten van zowel de burger als de burgerlijke overheid zijn. Op grond daar-van geloven wij. dat het de plicht daar-van de burgerlijke overheid is om ieder mens binnen haar grondgebied te bescher-men, en voorts dat ieder mens het recht op die bescherming heeft, zodat hij in staat zal zijn goed te doen. Oat wil zeg-gen, om zijn roeping (zonder enige te-genwerking van wie dan ook) jegens God en daarom ook jegens zijn naaste als medeburger en medemens, in aile menselijke verhoudingen, te vervullen. Oat betekent onder andere dat:

I) de burger als mens van God ver-ordineerd, het recht en de plicht heeft liefde, waaronder betoning van barmhartigheid, beoefening van gemeenschap, bevordering van gerechtigheid en onderlinge vermaning, aan allen, ongeacht wie zij zijn, en vooral aan de zwakken en geringen, te beto-nen.

II) geen verantwoordelijke christen zijn roeping en/of plichten ten aanzien van een nationale sa-menleving naar behoren kan uit-oefenen, tenzij:

78/3

a. hij in staat is voldoende infor-maties, die betrekking hebben ~ op de vervulling van zijn roe-ping en/of plichten met be-trekking tot de staat, te ont-vangen en

b. hij in staat is om zijn verant-woordelijke mening vrij te ui-ten, en zijn recht om gehoord te worden erkend is.

Op grand van onze bovenstaande over-tuigingen en in verband met de politieke situatie in Zuid-Afrika:

2.1 verzoeken wij de burgerlijke over-heid er voortdurend acht op te slaan, dat aile mensen in Zuid-Afrika in beginsel gelijke rechten tot vervulling van hun roeping hebben en, met het oog op het onafhankelijk worden van de Zwarte Thuislanden, in het bijzon- llir der dringend aandacht te schen-ken aan een rechtvaardige, billijke en behoorlijke omlijning van de rechten en plichten van de bur-gers van deze staten, die zich, om wat voor reden dan ook, binnen het grondgebied van de Republiek van Zuid-Afrika bevinden;

2.2 zeggen wij onze volledige steun toe aan aile oprechte pogingen, die gericht zijn op:

a. de realisering van gelijke be-handeling en gelijke rechten tot roepingsvervulling voor aile mensen in Zuid-Afrika; b. de afschaffing van aile

bepalin-gen en andere beletsels, die het vrij met elkaar omgaan tus-sen mentus-sen van verschillende rassen en volkeren op welke manier dan ook belemmeren;

t

2.3 aanvaarden wij. dat aangezien de

blanken zichzelf ruime economi-sche mogelijkheden hebben gege-ven om hun roeping in staatsver-band en hun roeping als individu of gezin te vervullen, het geboden is, dat dezelfde mogelijkheden ge-geven worden aan aile bevol- , kingsgroepen. individuen en ge-·

a.r

sta'

(19)

3 n :I ~ t

r

a.r. staatkunde Koinonia-verklaring

zinnen, ongeacht hun afkomst, wat betekent dat:

2.3.1 consolidatie van Zwarte Thuislanden op regeer-baarheid en economische levensvatbaarheid geba-seerd moet zijn en niet slechts op historische gronden;

2.3.2 dezelfde economische mo-gelijkheden, met inbegrip van eigendoms-, beroeps-en arbeidsrechtberoeps-en, wordberoeps-en gegeven aan die individuen en gezinnen, · die in een Zwart Thuisland niet kun-nen gedijen;

2.4 doen wij een dringend beroep op de regering:

2.4.1 om kennis te nemen van de meningen van aile ver-antwoordelijke mensen (Zwart, Blank en Bruin). die in Zuid-Afrika wonen, en in het bijzonder vragen wij, dat aile rassen en bevol-kingsgroepen van het land (met inbegrip van de zwar-ten in de steden) een effec-tieve medezeggenschap krijgen in onderhandelin-gen, die hun politiEike toe-komst betreffen;

2.4.2 om in het bijzonder aan aile bevolkingsgroepen de gelegenheid te geven zich zinvol (bijvoorbeeld per re-ferendum) over de voorge-stelde grondwettelijke ver-anderingen uit te spreken; 2.5 zijn wij ervan overtuigd, in het

Iicht van de roeping van de gelo-vige tot liefdebetoon aan allen en vooral aan de huisgenoten des ge-loofs, dat de zwakken en geringen in de Zuidafrikaanse samenleving niet slechts zij zijn, aan wie door bestaande instellingen al barm-hartigheid bewezen wordt (bv. de armen en zij, die wettig gevangen gehouden worden). maar ook zij, die in de bestaande wetgeving ge-discrimineerd worden; zij, die

ver-2.6

2.7

78/3

drukking lijden door onbezonnen optreden of machtsmisbruik, en diegenen - vooral christenen -die onder allerlei vorm van politie-ke verdenking staan, terwijl aile middelen om deze verdenking naar behoren opgehelderd te krij-gen, misbruikt of veronachtzaamd worden.

doen wij een beroep op de rage-ring om de bevolking van meer in-formatie te voorzien met name met betrekking tot de behandeling van staatsveiligheidsaangelegen-heden (zoals bijvoorbeeld de reeks 'bannings' detenties en arrestaties van 19 oktober 1977), zodat wij in staat zullen zijn om behoorlijk te oordelen over het optreden van het uitvoerende gezag en dus in een betere positie zullen verkeren om ons democratische stemrecht verantwoord uit te oefenen. verklaren wij met betrekking tot het huidige systeem van detentie zonder proces, dat:

2. 7.1 daar de regering het onmo-gelijk heeft gemaakt voor familie, vrienden, eigen artsen, advocaten en an-dere burgers hun roeping ten opzichte van deze ge-detineerden te vervullen, het huidige systeem van detentie in strijd is met de Christelijke Beginselen, zo-als hierboven in 2. gefor-muleerd;

2.7.2 dit systeem (zoals dit o.a. vorm gekregen heeft in art. 6 van de Wet op het Terro-risme) niet bevredigend toegepast kan worden, omdat teveel verantwoor-delijkheid wordt gelegd op de desbetreffende minis-ter;