Weergave van Een verdwenen monument van katholieke emancipatie: de 'fraterfabriek' in Zeist

emancipatie: de 'fratersfabriek' in Zeist

Marie-Thérèse van Thoor

O p de tentoonstelling over het werk van architect Willem A.

M a a s ( 1 8 9 7 - 1 9 5 0 ) , in U t r e c h t in 2 0 0 4 , w e r d e e n v i d e o getoond w a a r o p architect C.J.P. Hol van Inbo trots voor zijn eigen schepping staat.' Hol zegt in zijn n i e u w b o u w voor het Pensioenfonds P G G M in Zeist, g e b o u w d m i d d e n jaren tach- tig, het oorspronkelijke o n t w e r p van M a a s g e r e s p e c t e e r d te h e b b e n . In het huidige g e b o u w zijn niet z i c h t b a a r s l e c h t s delen van het g e b o u w van M a a s verwerkt, m a a r Hol bena- drukt dat hij is uitgegaan van de belangrijkste karakteristie- ken van dit historisch en architectonisch belangrijke gebouw.

Het b e s t a a n d e c o m p l e x uit 1932 k e n m e r k t zich volgens de architect door de combinatie van een aantal verschillende stij- len. Het staat op de gemeentelijke monumentenlijst als voor- beeld van het nieuwe denken binnen het katholieke b o u w e n in de jaren dertig. D a a r o m heeft Hol rekening gehouden met een aantal gegevens die in de voormalige school werden aan-

getroffen. Aan de voorzijde van zijn g e b o u w vallen de verti- cale geleding van k o l o m m e n en de lichte beplating op (afb.

1). D e zijkant heeft grote r a a m p a r t i j e n en m e t s e l w e r k . In architectuursoorten heeft hij een s a m e n h a n g proberen te vin- den in m a t e r i a a l k e u z e en -toepassingen en in kleurstelling.

Het lichte van de beplating is volgens Hol bijvoorbeeld over- g e n o m e n in de b o v e n b o u w die in baksteen is gedacht en daar- mee overeenkomst heeft met de gemetselde vleugels van de bestaande bouw. De zwarte onderbouw heeft insnijdingen met hoeken van 4 5 graden, ook weer vertaald in de vormen van het h o o f d g e b o u w en het restaurant. Verder heeft die onder- b o u w ook herkenbaarheid door de hoge raampartijen aan de v o o r z i j d e . M e t een beetje g o e d e wil zijn hieruit een paar hoofdlijnen te destilleren van het voormalige m o n u m e n t . Al vanaf het m o m e n t dat de P G G M zijn intrek n a m in de voor- m a l i g e k w e e k s c h o o l van M a a s , in 1969, w e r d er aan het

IL

/ ï f t ï

" i i f f i i m i N f f l H m ' I l I I I Ü W i W I W i '

Afb. 1 Zeist. Kroosrweg-Noord ¡49. Pensioenfonds PGGM. nieuwbouw Inbo jaren tachtig, zuidzijde (foto auteur)

P A G I N A ' S

147-154

148

Afb. 2 Noordgevel PGGM, nieuwe ingang en personeelsrestaurant op de plek van de voormalige kapel (foto auteur)

g e b o u w v e e l v e r a n d e r d . T e g e n o v e r het t u i g h u i s van de ambachtschool uit de jaren vijftig verrees een nieuwe vleugel.

Vanaf m i d d e n j a r e n zeventig ging het rigoureuzer: de kapel w e r d gesloopt, d e b e s t a a n d e n o o r d g e v e l kreeg een n i e u w e ' v o o r z e t g e v e l ' w a a r m e e tegelijk de k a n t o o r c a p a c i t e i t w e r d uitgebreid, e e n p e r s o n e e l s r e s t a u r a n t werd toegevoegd en er k w a m een n i e u w e entree (afb. 2). O m het P G G M personeel, dat inmiddels verspreid w a s geraakt over verschillende vesti­

gingen, bij elkaar te h o u d e n k w a m de n i e u w b o u w van Hol, die a n n o 2 0 0 8 o o k niet m e e r t o e r e i k e n d is. D e Spanjaard J o s e p Lluis M a t e o van het Barcelonese M A P arquitectos rea­

liseert m o m e n t e e l de a l l e r n i e u w s t e u i t b r e i d i n g , het n i e u w e h o o f d k a n t o o r van het c o m p l e x aan de K r o o s t w e g / S c h o r t e l - d o e k s e s t e e g . De naam van die steeg is dan n o g een van de w e i n i g e h e r i n n e r i n g e n aan de k w e e k s c h o o l die op het oor­

s p r o n k e l i j k e t e r r e i n van de B l a u w e S c h o r t e l d o e k w e r d g e b o u w d , alle g o e d e b e d o e l i n g e n en richtlijnen van m o n u ­ mentenlijsten ten spijt.

D e St. J o z e f - K w e e k s c h o o l

O o k de huidige fraters van de congregatie Fraters van Utrecht, die de gronden van de B l a u w e Schorteldoek in 1926 kocht, w o n e n n o g o p het terrein van de P G G M . Voor hun voorgan­

gers en de leerlingen was het m o e d e r h u i s van de congregatie, het St. Gregoriushuis in Utrecht, in de jaren twintig te klein g e w o r d e n . M e t de b o u w van de k w e e k s c h o o l en j u v e n a a t in Z e i s t d i e n d e d e c o n g r e g a t i e zoveel m o g e l i j k in het eigen onderhoud van de veertig fraters en tweehonderd leerlingen te v o o r z i e n . D e k e u z e v o o r de architect viel o p de Utrechter

Willem M a a s ( 1 8 9 7 - 1 9 5 0 ) , volgens Albert Kuyle o m d a t H e n k Kuitenbrouwer, net als M a a s redacteur van het progressieve katholieke tijdschrift De Gemeenschap, met M a a s én met rec­

tor W. van den H e n g e l van d e c o n g r e g a t i e b e v r i e n d w a s .

Kuyle, p s e u d o n i e m v o o r Louis Kuitenbrouwer, w e r k t e in die tijd eveneens voor De Gemeenschap. Rector van den Hengel heeft zich door zijn 'geestelijk discipel' Kuitenbrouwer, zoals Kuyle zijn broer noemt, waarschijnlijk laten overhalen in zee te gaan met het j o n g e talent. Want de architectuur van M a a s leek niet op wat Van den H e n g e l in beginsel voor ogen stond.

In zijn 'Belijdenissen' over het g e b o u w in Zeist, de St. Jozef- K w e e k s c h o o l , laat hij z i c h o n t v a l l e n : " M a a r ...als M a a s bouwt, dan in elk geval niet in dien blokkenstijl! Ik zie graag een hoog d a k ! " .

M a a s r e a g e e r d e in de winter van 1930-1931 meteen met een eerste o n t w e r p , dat hij eerder had gebruikt voor een kloostercomplex. " E e n keurig ineensluitend geheel van heusche steenen muren met heusche r a m e n en ...een hoog dak! M a a s kan dus ook n o g iets anders b o u w e n dan sigaren­

kistjes!", was de tevreden reactie van Van den H e n g e l .

D o o r financiële problemen moest er echter flink w o r d e n geschrapt in het oorspronkelijke o n t w e r p en w e r d e n p u n t d a k en b a k - s t e e n b o u w v e r v a n g e n d o o r p l a t t e d a k e n en een b e t o n - en ijzerconstructie.

In zijn beschrijving van het g e b o u w in Bouwkundig Weekblad

zonder enige spijt over de mutaties in zijn eerste o n t w e r p .

Het complex w a s inderdaad als een klooster o n t w o r p e n , met een carrévormige plattegrond, waarvan de noordvleugel naar het westen was verlengd en op het kruispunt met de westvleu­

gel ook noordwaards was uitgebreid, namelijk met een kapel.

Z o a l s g e z e g d functioneerde het g e b o u w als s c h o o l g e b o u w voor onderwijzers in opleiding, met een afdeling vakonder­

wijs (de latere ambachtschool), en voor toekomstige fraters.

Er waren drie gescheiden groepen gebruikers: de z o g e n a a m d e voorbereiding (lagere school), de k w e e k s c h o o l en de fraters.

De St. Jozefschool w a s een internaat, waardoor de vleugels behalve leslokalen ook verschillende recreatie-, eet- en slaap­

zalen bevatten, voor elke g r o e p bewoners in een afzonderlijk gedeelte van het gebouw. Bij de hoofdingang, op de noord­

oosthoek, had Maas het ' g a s t e n k w a r t i e r ' o o k strikt g e s c h e i ­ den ontworpen van de andere onderdelen. Het gebouw telde drie bouwlagen over de zuid-, oost- en noordvleugel (afb. 3).

D e westvleugel w a s slechts een laag hoog, e n werd o o k ver­

bindingsgebouw g e n o e m d . Mocht er in de toekomst een uit­

b r e i d i n g van het c o m p l e x n o d i g zijn, dan w a s die aan d e westzijde van deze vleugel geprojecteerd. O p de derde b o u w ­ laag, die o o k in de v o r m g e v i n g aan het exterieur duidelijk w a s onderscheiden van de onderste lagen, bevonden zich de d o r m i t o r i a , m e t individuele slaapcellen v o o r de fraters e n g r o t e s l a a p z a l e n v o o r d e j o n g e n s . A a n d e o o s t z i j d e , d e i n g a n g s z i j d e vanaf de K r o o s t w e g , werd de St. J o z e f s c h o o l gearticuleerd m i d d e l s t w e e risalerende hoekpartijen en een toren tegen de noordoosthoek. Ter rechterzijde (noord) strekte zich de kapel over de volle hoogte uit. Waar de vensters van de dormitoria klein waren in vergelijking met de grote r a a m ­ partijen op de onderste lagen, t o o n d e de kapel juist een vrij gesloten m u u r m e t een opvallende lichtbeuk daarboven. O o k van de andere zijden gezien werd het exterieur van de k w e e k ­ school g e k e n m e r k t d o o r de c o m b i n a t i e van de grote lichte vensters en g e m e t s e l d e , dichte m u u r v l a k k e n . D a a r o m refe­

reert Hol aan verschillende stijlen en heeft hij afwisselend licht en d o n k e r gebruikt in zijn ontwerp voor de P G G M . M e t e e n aan het begin van b o v e n g e n o e m d artikel, bij de b e s c h r i j v i n g van d e h o o f d i n d e l i n g van h e t g e b o u w , s t a a t M a a s stil bij de ziekenboeg van het complex. " D e ziekenaf- deeling ligt op het Zuiden en komt uit op een daktuin, gele­

gen boven den lagen v e r b i n d i n g s b o u w waarin de vakafdee- ling en de toilets met schoenpoetslokalen zijn gelegen."

Deze p a s s a g e geeft niet alleen zijn s y m p a t h i e v o o r het g e d a c h t e ­

goed van het N i e u w e B o u w e n weer, m a a r verraadt ook impli­

ciet M a a s ' speciale interesse voor ziekenhuizen en sanatoria.

Vanaf 1935 zou dit een specialisme worden in zijn werk e n kreeg hij veel opdrachten voor klinieken, vanuit de katholieke hoek. De ziekenafdeling van de St. Jozefschool telde slechts een paar k a m e r s - voor respectievelijk zieke en herstellende j o n g e n s en fraters - maar kreeg wel extra aandacht in het ont­

w e r p . De twee k a m e r s van de herstellende fraters en j o n g e n s waren via glazen deuren verbonden met een open ruimte die alleen door een glazen luifel w a s afgedekt (afb. 4 ) . Voorbij die luifel strekte zich een breed terras uit boven het verbin­

d i n g s g e b o u w (afb. 5). In Onder Ons, het tijdschrift van de Fraters van Utrecht, werd het terras op het zuiden omschreven als een s t r a n d p i e r w a a r m e n zich, als de zon s c h e e n , kon wanen aan de Riviera. " D e patiënten hebben het niet minder dan in een sanatorium."

Aan de andere zijde van de k a m e r s , in de a c h t e r w a n d van de k a p e l , b e v o n d e n zich d r a a i b a r e r a m e n . D o o r deze te openen konden de zieken de missen en bijeenkomsten in de kapel vanuit hun bed rechtstreeks vol­

g e n . " Z o w a s hij altijd b e z i g oplossingen te b e d e n k e n . Het kon altijd a n d e r s " , zegt een van de dochters van M a a s in een

Afb. 5 St. Josef-Kweekschool, binnenterrein vanaf het terras boven het verbindingsgebouw (prentbriefkaart archief Fraters van Utrecht)

150

interview in 2 0 0 3 .8 N a de voltooiing van de St. J o z e f - K w e e k - school, w a a r m e e hij de reputatie van m o d e r n en functioneel architect verwierf, b o u w d e hij bijvoorbeeld de St. M a a r t e n s - kliniek voor o r t h o p e d i e in Nijmegen ( 1 9 3 6 ) en de sanatori- u m a f d e l i n g voor v r o u w e n , het M a r i a p a v i l j o e n , van het zie- k e n h u i s in Z e v e n a a r ( 1 9 3 9 ) . D e M a a r t e n s k l i n i e k kreeg ver- spreid over het terrein paviljoens met lighallen, waarvan het dak en de voorgevel middels een ingenieuze constructie open- geschoven kon worden, zodat de patiënten m a x i m a a l van licht en lucht k o n d e n profiteren. Het M a r i a p a v i l j o e n bevatte één g r o t e zaal en t w e e lighallen, met s h e d d a k e n , w a a r d o o r veel licht naar b i n n e n viel. Voor frisse lucht k o n d e n de r a m e n gemakkelijk m e c h a n i s c h worden g e o p e n d .9

Het s y s t e e m - M a a s

D e s y s t e m e n v o o r lighallen en z i e k e n z a l e n w a r e n g e ï n s p i - reerd op en uitbreidingen van een s y s t e e m voor w a n d e n en r a m e n v a n s c h o o l l o k a l e n , w a a r v o o r M a a s in 1928 zelfs octrooi h a d g e k r e g e n .1 0 Hij paste het systeem voor schuifwan- d e n en - r a m e n , al snel het s y s t e e m - M a a s g e n o e m d , voor 't eerst toe in de U t r e c h t s e St. Nicolaasschool, een openlucht- school voor het g e z o n d e kind. Bij de openluchtscholen stond het m e d i s c h e ideaal van veel zon en frisse lucht voorop. O m ervoor te zorgen dat die zon e n de frisse lucht tot in de school kon d o o r d r i n g e n , o n t w i e r p M a a s inklapbare schuifwanden - a a n de b i n n e n z i j d e tussen l o k a l e n en g e m e e n s c h a p p e l i j k e g a n g én in de b u i t e n m u u r van die g a n g - die volledig o p e n g e - zet k o n d e n w o r d e n . D e r a m e n aan de a n d e r e zijde van de klassen w a r e n zo g e m a a k t dat ze helemaal in de spouw tussen d e muren k o n d e n worden geschoven, w a a r d o o r er een open w a n d ontstond. Als alle w a n d e n en ramen open stonden func- tioneerde de school als een echte o p e n l u c h t s c h o o l , in gesloten t o e s t a n d w a s het een school als ieder a n d e r e . M a a s had de wettelijke voorschriften voor s c h o l e n b o u w goed gelezen vol- g e n s zijn dochter. Er waren voorschriften voor m i n i m a l e en m a x i m a l e hoogten van de vensters, en voor de vensterbanken golden m a x i m a l e h o o g t e n , maar geen m i n i m a . D a a r m e e is hij creatief o m g e g a a n : " d e v e n s t e r b a n k e n hield hij laag, en het dak kon er af s c h u i v e n . "1 1

In d e k w e e k s c h o o l w e r d een variant van het s y s t e e m - M a a s alleen toegepast in de z i e k e n b o e g . Het karakter van de school, waar i m m e r s j o n g e fraters hun opleiding genoten, stond waar- schijnlijk niet m e e r toe. M a a r M a a s wist met de grote raam- partijen in alle gevels, het hele g e b o u w te voorzien van veel licht en lucht. D e constructie was van de kelder tot en met de eerste verdieping uitgevoerd in betonskeletbouw. De bovenste laag had een ijzerskelet, o m d a t dat in de hoogte g o e d k o p e r en lichter was. Alle r a m e n en deuren, met uitzondering van de hoofddeur, waren van staal. D e skeletbouw w a s aan de bui- tenzijde helemaal en aan de binnenzijde gedeeltelijk bekleed met geelgrijze gevelklinkers. D o o r de heldere hoofdstructuur en de g e m e t s e l d e gevels leek het g e b o u w naast licht en open d a a r o m ook c o m p a c t en gesloten (afb. 6). M a a s o m s c h r e e f de atmosfeer van het g e b o u w als licht en levensblij, met weinig tegenstellingen tussen licht en donker, geschikt voor de ont-

B U L L E T I N K N O B 2 0 0 8- 4

Afb. 6 St. Josef-Kweekschool, 'binnencour' (prentbriefkaart archief Fraters van Utrecht)

wikkeling van de j e u g d . Hij toonde zich een ware volger van S u l l i v a n s a d a g i u m 'form f o l l o w s f u n c t i o n ' : " D e uiterlijke vorm, binnen en buiten, van de ruimten en ruimtegroeperin- g e n is een reëel uitvloeisel van d e n aard en de b e s t e m m i n g van dier r u i m t e n . "1 2

E e n ' c o n s t r u c t i e v e ' kerk

Niet iedereen kon de architectuur van de k w e e k s c h o o l waar- d e r e n . A l b e r t K u y l e h a d het g e b o u w ' f r a t e r s f a b r i e k ' h o r e n n o e m e n , v a n w e g e de b e t o n n e n nuchterheid en de koele uit- s t r a l i n g .1 3 Ook Van den H e n g e l s twijfel groeide. Leek het niet teveel op een s a n a t o r i u m ? H a d het front met de strakke lijnen en v l a k k e n niet m e e r weg van een "..sovjet-bedrijf dan van e e n o p v o e d i n g s i n s t i t u u t v o o r t o e k o m s t i g e r e l i g i e u z e n ? "1 4

Nic. T u m m e r s brengt d e z e o p m e r k i n g e n van Van den H e n g e l in verband met een voordracht die de invloedrijke Jos. C u y - pers in 1929 had g e h o u d e n o n d e r de titel 'Zijn er bolsjewisti-

s c h e i n v l o e d e n op de b e s t a a n d e b o u w k u n s t , s p e c i a a l de Katholieke b o u w k u n s t in N e d e r l a n d en welke zijn d i e ' , waar­

van de samenvatting werd geplaatst in Van Bouwen en Sieren in 1 9 3 0 .

D e voordracht bevatte stevige kritiek op de invloed van de Sovjet-Unie en haar m o d e r n i s t i s c h e a r c h i t e c t u u r e n verscheen in het tijdschrift waarin M a a s drie j a a r later een bijdrage schreef over de St. Jozefschool. Mogelijk w a s Van den Hengels vrees voor deze architectuur ingegeven door de denkbeelden van Cuypers. Maar in dit verband is het ook van belang o m stil te staan bij M a a s ' eigen 'gedachten over archi­

tectuur'. Tussen februari en s e p t e m b e r 1925 schreef hij s a m e n met Jan E n g e l m a n een zevental artikelen o n d e r deze titel in de eerste j a a r g a n g van De Gemeenschap.

In deze artikelen, waarin over allerlei uitingen, mogelijkhe­

den en v e r n i e u w i n g e n van de a r c h i t e c t u u r wordt gefiloso­

feerd, k o m t het woord constructivisme in a l g e m e n e zin én als stijl, herhaaldelijk voor. De taal van de bijdragen is duidelijk terug te voeren tot de dichter en criticus E n g e l m a n , m a a r de architectonische ideeën zijn van M a a s . O o k de ondertitel van het blad, Maandblad voor katholieke reconstructie, w a s de inbreng van M a a s . Volgens E n g e l m a n was het woord recon­

structie, dat hij overigens na een j a a r alweer verwierp, type­

r e n d voor e e n s y s t e m a t i s c h d e n k e n d architect als M a a s .

E n g e l m a n en M a a s zijn van m e n i n g dat de eigen tijd vraagt o m een eigen stijl, een constructivistische stijl, maar wel met een katholieke inbreng. Het streven is i m m e r s om architec­

tuur (of kunst) en geloof samen te b r e n g e n . Zij zijn op zoek naar een architectuur die uitgaat van moderniteit en materi­

a a l z u i v e r i n g en die tevens d o o r d r o n g e n is van geestelijke betekenis en hogere waarden. "Het constructivisme, geplaatst op den basis van een waarlijk geestelijke levenshouding, biedt de beste k a n s e n tot het s c h e p p e n van dat zuivere en klare werk, dat niet aan het decadente idool van den enkeling, maar aan een n i e u w en d i e p h e i m w e e van de g e m e e n s c h a p zal uiting g e v e n . "

Daarin zitten ook de mogelijkheden voor het b o u w e n van e e n m o d e r n e kerk. " E e n ' c o n s t r u c t i e v e ' kerk moet mogelijk zijn: haar waarde en waardigheid hangt slechts af van de wijze, waarop de architect die haar b o u w t is begif­

tigd. In laatste instantie dus altijd: niet het materiaal, m a a r de gesteldheid van geest die zich in het materiaal uitspreekt - van binnen naar b u i t e n . "

In 1928 werd in De Gemeenschap een ontwerp van M a a s voor een missiehuis in R o m e gepubli­

c e e r d .

Het had stilistisch o n m i s k e n b a a r v e r w a n t s c h a p met het Russische c o n s t r u c t i v i s m e . E n waarschijnlijk waren het eerder deze w o o r d e n en dit o n t w e r p van M a a s die Van den Hengel, die immers bekend w a s met De Gemeenschap, met e n i g e huiver bevingen ten aanzien van de k a p e l van de St.

J o z e f s c h o o l . Want na de e e r d e r g e n o e m d e p a s s a g e over de 'sovjet-russische sanatoriumstijl' vervolgt hij in zijn Belijde­

nissen: "In dit verband en uit dezen gezichtshoek moet men ook beoordelen de k a p e l . "

De kapel was inderdaad niet wat men g e w e n d was. Het was een sobere witte ruimte die werd overspoeld met het licht dat door de h o g e lichtbeuk naar binnen viel. De plattegrond was een eenvoudig kruis, met twee zijbeuken en gallerijen voor de bezoekers. De betonconstructie was in het zicht g e h o u d e n en

Afb. 7 Interieur kapel St. Josef-Kweekschool, muurschildering van Charles Eyck, altaar Leo Brom (prentbriefkaart archief Fraters van Utrecht)

zo licht mogelijk afgewerkt, want Maas streefde naar een hel­

dere atmosfeer.

O m d a t van te voren vast stond dat Charles E y c k de schilderingen zou m a k e n en L e o B r o m het altaar, had hij de achterwand heel groot ontworpen (13 bij 14 meter).

Het o n d e r w e r p van d e grote m u u r s c h i l d e r i n g w a s d e verheer­

lijking van Christus door de hele schepping, met een centrale Christusfiguur omringd door engelen en heiligen tot religieu­

ze en p r o f a n e v e r t e g e n w o o r d i g e r s uit de eigen t i j d .

H e t altaar bestond uit een massief blok goudkleurig travertin-mar­

mer. E y c k schilderde verder de kruiswegstaties in de zijbeu­

k e n ; de houten beelden in de kapel waren van de hand van

Albert Termote. M a a r alle onderdelen van de ruimte waren

ondergeschikt aan de handelingen rond het altaar (afb. 7). D e

architectuur w a s z o o n t w o r p e n dat alle aandacht w a s gericht

op deze plek. Maas had het verlangen naar nieuwe vormen en

materialen g e c o m b i n e e r d met een geestelijke betekenis, een

functionele b e n a d e r i n g van het k e r k g e b o u w . D e ' k l e u r l o z e

h o e k i g h e i d ' en de ' o n r u s t i g e b e s c h i l d e r i n g e n ' k o n d e n Van

152

2008-4

den Hengel aanvankelijk, niet bekoren. Totdat hij het geheel op een avond bij elektrisch licht zag en ' b e k e e r d ' werd door het e s t h e t i s c h e t o t a a l b e e l d .

Vanaf dat m o m e n t sloeg zijn w a n t r o u w e n om in b e w o n d e r i n g en w e r d hij een van de a m b a s s a d e u r s van de architectuur van M a a s in de katholieke wereld.

F u n c t i o n e e l , praktisch, flexibel

W i l l e m A r n o l d u s M a a s k w a m uit een e e n v o u d i g katholiek milieu, zijn ouders hadden een café in U t r e c h t .

Met een mts- d i p l o m a op zak startte hij zijn carrière als b o u w k u n d i g teke- naar bij de Staatsspoorwegen. Daarna w a s hij w e r k z a a m bij d e b u r e a u ' s van H . Maclaine P o n t in Bilthoven en H.A. e n J.

B a a n d e r s in A m s t e r d a m . In 1921 a s s o c i e e r d e hij zich met L.J.H. Zonneveldt in Utrecht om zich vanaf 1924 te vestigen als zelfstandig architect. Zijn eerste opdrachten in de vroege j a r e n twintig waren scholen en w o n i n g b o u w p r o j e c t e n in en om Utrecht, ontworpen in een expressionistische stijl. In deze j a r e n w e r d M a a s g e z i e n a l s b e l a n g r i j k s t e ' A m s t e r d a m s e

S c h o o l a r c h i t e c t ' van U t r e c h t , o n g e t w i j f e l d v a n w e g e de invloed van Zonneveldt en van M . d e Klerk aan wie hij het schetsboek Honneur a de Klerk heeft o p g e d r a g e n . De stilisti- s c h e v e r a n d e r i n g die v e r v o l g e n s in zijn w e r k optrad is het b e s t e af te lezen aan de o n t w e r p e n van zijn h u i z e n . Het g e b o u w voor boekhandel Kemink, met b o v e n w o n i n g e n , aan de Utrechtse Domstraat 5-13 (1924) en de Villa J o h a n n a in Jutphaas (1929) bijvoorbeeld, laten een duidelijke verwant- s c h a p zien met het werk van architecten van De Stijl zoals Gerrit Rietveld die hij ook kende van De Gemeenschap waar- voor zij beiden in die jaren werkten (afb. 8). Bij zijn verwij- zing naar de ' b l o k k e n s t i j l ' van M a a s m o e t Van den Hengel ongetwijfeld hebben gedacht aan het g e b o u w aan de D o m - straat, o p een steenworp aftand van de Herenstraat 6-10 waar zich het St. Gregoriushuis van de congregatie b e v i n d t .

O o k

Afb. 8 Utrecht. Domstraat 5-13. vm. Boekhandel Kemink met bovenwoningen, Willem A. Maas, 1924 (foto Frans Verdonk, 2003)

in de ' G e d a c h t e n over architectuur', in 1925, spreken M a a s en Engelman dan vrij lovend over De Stijl en Van Doesburg en n e m e n zij afstand van de ' b a k s t e e n w e l l u s t e l i n g e n ' van de A m s t e r d a m s e S c h o o l .

Als zijn opdrachtgevers hem de kans gaven b o u w d e M a a s prachtige functionele huizen, zoals het interieur van de l u x u e u z e villa De Quay in Tilburg (1933) nog laat zien. Net als de villa's van Rietveld en andere moderne architecten zoals J. B r i n k m a n & L. van der Vlugt w a s dit huis voorzien van ingebouwd meubilair, met k l a p - en draaisyste- men en van m o d e r n e snufjes als doorgeefluiken en een stort- koker voor de w a s .

M a a r d e crisisjaren en het uitdijende gezin - hij zou tien kinderen krijgen - d w o n g e n h e m zich aan te passen aan de w e n s e n van zijn klanten, ook als hun smaak niet zo v o o r u i t s t r e v e n d w a s . Hij stelde de w e n s e n van de opdrachtgevers altijd centraal.

'Functioneel, praktisch en flexibel' zijn dan ook kernbegrip- pen in het o e u v r e van W i l l e m M a a s . Zij geven uitdrukking aan zijn dienstbaarheid j e g e n s de (wensen en eisen van de) cliënten en zijn ook vaak terug te vinden in zijn bijdragen aan

menten en brieven in het privéarchief.

M a a r ook de moder- nistische begrippen 'licht, lucht, ruimte en z o n ' k w a m e n in zijn v o c a b u l a i r veel voor. N a de b o u w van de St. Jozef- K w e e k s c h o o l w a s zijn reputatie in katholiek Nederland defi- nitief g e v e s t i g d . In 1935 w e r d M a a s u i t g e n o d i g d deel te nemen aan de prestigieuze prijsvraag voor een n i e u w e K R O - s t u d i o , w a a r hij als w i n n a a r uit de b u s k w a m . Bij deze opdracht had hij veel steun van pastoor L.H. Perquin, die als voorzitter van de prijsvraagcommissie inlichtingen over M a a s had ingewonnen bij de Fraters van Utrecht. M a a s werd door hen omschreven als uiterst verantwoordelijk, b e t r o u w b a a r en vindingrijk ten dienste van de o p d r a c h t .

In het K R O - g e b o u w werkte M a a s w e d e r o m samen met bevriende kunstenaars als E y c k , de g e b r o e d e r s B r o m , het e c h t p a a r N i c o l a s , L a m b e r t Simon en T e r m o t e .

Het resultaat was een plastische en g e d e - c o r e e r d e variant van het r a t i o n e l e , m o d e r n i s t i s c h e i d i o o m waarin zijn architectuur zich inmiddels had ontwikkeld. Hij oogstte met dit g e b o u w veel waardering, het werd waarschijn- lijk zijn bekendste w e r k .

M a a s specialiseerde zich verder in de b o u w van ziekenhui- zen, waarbij hij e x p e r i m e n t e e r d e met zijn s c h u i f w a n d e n s y - s t e e m , ten d i e n s t e van d e v o o r s p o e d i g e g e n e z i n g van d e patiënten. In de oorlogsjaren w e r k t e hij aan voorbereidingen van sanatoria voor na de oorlog. Hij w a s geen lid van de Kul- t u u r k a m e r en kon daardoor niet volledig als architect werken.

Bij het s a n a t o r i u m St. Josefsheil in Bakel ( o n t w e r p 1948) werkte hij net als in de St. Maartenskliniek met grote ramen die helemaal open moesten k u n n e n . Voor het St. Annapavil- j o e n in Oss (1949) ontwierp hij geprefabriceerde units. Kort n a de oorlog had hij deze units bedacht en er zelfs een prijs v o o r g e k r e g e n , o m d a t zijn units d r i e of vier b e d d e n m e e r bevatten dan die van de andere i n z e n d e r s .

Bij zijn plotselinge overlijden, in mei 1950, schreef Albert

K u y l e : " H a l f N e d e r l a n d k e n d e W i l l e m M a a s , zoals hij half

N e d e r l a n d k e n d e . "

K u y l e en M a a s waren lang daarvoor al

gescheiden w e g e n gegaan. S a m e n met H e n k K u i t e n b r o u w e r

en Jan E n g e l m a n w a r e n zij de o p r i c h t e r s g e w e e s t van het katholieke tijdschrift De Gemeenschap, dat uitdrukking moest geven aan de g e m e e n s c h a p p e l i j k e d r a n g naar v e r n i e u w i n g vanuit een diep gevoeld katholiek geloof, met open oog voor c u l t u r e l e v e r a n d e r i n g e n vanuit profane of n i e t - k a t h o l i e k e h o e k . In Roomse ruzie. De splitsing tussen 'De Gemeen­

schap' en 'De Nieuwe Gemeenschap' wordt uitgebreid ver­

slag gedaan van de w e d e r w a a r d i g h e d e n van de redactie die aanvankelijk een hechte vriendengroep was geweest, m a a r in

1933 alweer uiteen v i e l .

Naast De Gemeenschap ontstond toen ook De Nieuwe Gemeenschap. M a a s had de redactie al in 1930 verlaten, toen het blad als gevolg van kritiek o p de R o o m s - K a t h o l i e k e Staatspartij o n d e r bisschoppelijke censuur was gesteld. Hij vreesde voor zijn b r o o d w i n n i n g aangezien zijn opdrachtgevers grotendeels in katholieke kringen waren te v i n d e n .

Het gemeentelijk m o n u m e n t

''Het g e b o u w e n c o m p l e x St. Joseph (1932) is architectuurhis­

torisch gezien waardevol als element in het acceptatieproces in de katholieke wereld tijdens de jaren dertig van de Nieuw Zakelijke stijlrichting in de architectuur. In 1974 echter is de kapel afgebroken en gedeeltelijk v e r b o u w d . "

Deze eufemis­

t i s c h e o m s c h r i j v i n g w o r d t nog s t e e d s g e h a n t e e r d voor het gemeentelijk categorie 1-monument. De kapel van het c o m ­ plex was voor dit acceptatieproces juist van essentieel belang.

Zij viel als eerste onder de slopershamer, o n d a n k s protesten van de Stichting Stichtse Culturele Raad en de Bond H e e m ­ s c h u t . '

Uiteindelijk is wel een aantal f r a g m e n t e n van de kruiswegstaties gespaard en g e s c h o n k e n aan het Bonnefan- t e n m u s e u m in Maastricht. In de recente lijst van de 100 top- m o n u m e n t e n uit de periode 1940-1958 is de A m s t e r d a m s e St.

Josephkerk van G . H . M . Holt en K.P. Tolens (1952) o p g e n o ­ m e n . Het kostte Holt heel wat moeite om de b o u w c o m m i s s i e

ervan te overtuigen o m de kerk in beton uit te voeren. A l sinds 1941 had hij aan het o n t w e r p gewerkt, dat uiteindelijk pas in 1950 werd goedgekeurd. " M e t de Josephkerk was Holt zijn tijd ver vooruit, niet alleen in N e d e r l a n d maar ook inter­

n a t i o n a a l " , a l d u s V i n c e n t van R o s s e m .

M a a r g o e d b e ­ s c h o u w d w a s M a a s Holt hierin dus eigenlijk al voorgegaan.

In het o e u v r e van W i l l e m M a a s m a r k e e r d e de St. Jozef- K w e e k s c h o o l i n d e r d a a d een belangrijk m o m e n t . G i o v a n n i Fanelli noemt M a a s een van de andere v e r m e l d e n s w a a r d i g e architecten van de A m s t e r d a m s e S c h o o l .

En J o s e p h B u c h vergelijkt een blok h u i z e n van h e m en Z o n n e v e l d t aan de U t r e c h t s e F r a n s H a l s s t r a a t m e t het v r o e g e w e r k van De K l e r k .

Maar het nog recentere overzicht van H a n s Ibelings laat M a a s o n v e r m e l d .

Zijn hele werk overziend wordt hem hiermee toch tekort gedaan. In zijn eigen tijd kon hij zich nog verheugen op lokale en nationale belangstelling. M a a r na zijn dood is hij in de vergetelheid geraakt, totdat het onderzoek n a a r zijn w e r k r e s u l t e e r d e in een kleine t e n t o o n s t e l l i n g in Utrecht, in 2004, en het s y s t e e m - M a a s daarna aandacht kreeg in literatuur over s c h o l e n .

In 1974 vroeg Nic. T u m m e r s in

dat m o m e n t w e r d v e r b o u w d en gedeeltelijk g e s l o o p t (afb.

9 ) .

Het ' j o n g e m o n u m e n t ' w a s destijds nog te j o n g voor b e s c h e r m i n g , maar heeft die later alsnog gekregen, toen het o o r s p r o n k e l i j k e g e b o u w al w a s v e r d w e n e n .

G e m e e n t e l i j k m o n u m e n t e n l i j s t e n zijn ( m e d e ) b e d o e l d o m het w e r k van architecten die niet tot de (inter)nationale toppers behoren te b e s c h e r m e n . Bij de St. Jozefschool was dit instrument toen ook overbodig geworden.

Noten

1 Video (titel onbekend) over de n i e u w b o u w van Pensioenfonds PGGM, z.p. z.j., getoond op de tentoonstelling Architect W.A. Maas Afb. 9 Zeist, St. Jozef-Kweekschool, oostgevel en kapel, gezien vanaf de Kroostweg (prentbriefkaart archief Fraters van Utrecht)

154

< ¡897-1950). Schoonheid door dienstbaarheid in Architectuurcen- trum Aorta, Utrecht februari-mei 2004. Bij de tentoonstelling ver- scheen een gelijknamige catalogus met resultaten van een onder- zoekswerkgroep van de Universeit Utrecht over leven en werk van Willem Maas onder leiding van Marie-Thérèse van Thoor.

2 A. Kuyle, 'Willem Maas. Bouwmeester van de Sint Jozefkweek- school', Onder Ons: tijdschrift van de Fraters van Utrecht 18( 1950),

114.

3 W. van den Hengel, ' D e Sint Joseph-Kweekschool te Z e i s t ' , Het Gildeboek 16(1933), I.

4 Van den Hengel 1933, 1 en 4.

5 W.A. Maas, 'R.K. Kweekschool met internaat te Zeist', Bouwkun- dig Weekblad Architectura (1932)53, 485-492. Zie ook: W.A. Maas, 'R.K. Kweekschool voor onderwijzers St. Jozef te Zeist - architect W.A. M a a s ' , Van Bouwen en Sieren 3(1932), 353-368.

6 Maas BWA 1932, 4 8 5 .

7 ' O p het vroegere land van "De Blauwe Schorteldoek", Onder Ons:

tijdschrift van de Fraters van Utrecht 42(1974), 359.

8 Interview met Clara B. Kohnhorst-Maas, Cadier en Keer 2003, vast- gelegd op video ten behoeve van de tentoonstelling Architect W.A.

Maas <1897-1950). Schoonheid door dienstbaarheid. Architectuur- centrum Aorta, Utrecht 2004.

9 M.T. van Thoor (red.), Architect W.A. Maas (1897-1950). Schoon- heid door dienstbaarheid, ongepubliceerde tentoonstellingscatalo- gus Architectuurcentrum Aorta/Universiteit Utrecht, Utrecht 2004.

74-80.

1 0 Nationaal Archief nr. 2 . 0 6 . 0 9 1 / 1 6 9 7 . Afschrift octrooiaanvraag 36709, ingediend 21 april 1927, om 14.55: openbaar gemaakt 15 augustus 1928. W. M a a s , ' D e openluchtschool voor het normale kind'. De Gemeenschap 4(1928), 220-224, 247-249, 343. Zie ook:

Van Thoor 2 0 0 4 , 9 4 - 1 0 4

1 ! Interview met C.B. Kohnhorst-Maas 2003.

1 2 Maas BWA 1932, 492; Maas Van Bouwen en Sieren 1932, 368.

1 3 Kuyle 1950, 116.

1 4 Van den Hengel 1933. 10.

1 5 N . T u m m e r s , 'st. J o s e p h - k w e e k s c h o o l een ' b e k e e r i n g s p r o c e s ' . Wonen-TA/BK (1974)17. 29-30; J. Cuypers. ' D e toekomst van de b o u w k u n s t ' , Van Bouwen en Sieren (1930)2, 17-19. Zie ook: R.

Blijdenstein, Zeist groei en bloei III, Zeist 1984, 114-120.

1 6 J. Engelman en W. Maas, 'Gedachten over architectuur' I-VII, De Gemeenschap 1(1925), 7, 8 9 - 9 1 , 136-140. 178-181, 198-203, 239- 242, 270-272.

1 7 Van Thoor 2004, 14.

1 8 Engelman en Maas 1925, 270.

1 9 Engelman en Maas 1925, 180-181.

2" W.A. Maas, 'Ontwerp van een missiehuis te R o m e ' , De Gemeen- schap 3(\92S), 35.

2 1 Van den Hengel 1933, 10.

2 2 Maas BWA 1932, 492.

2 3 O p de schilderingen in de kapel wordt uitgebreid ingegaan in:

R.RM. Rhoen, De Zeister wandschilderingen van Charles Eyck en zijn verblijf in Zeist, Zeist 1991.

2 4 Van den Hengel 1933, 10.

2 5 Informatie gebaseerd op: Van Thoor 2004.

2 6 Het St. Gregoriushuis functioneert momenteel niet meer als moe- derhuis van de congregatie en is verbouwd tot appartementen.

2 7 Engelman en Maas 1925, 136-140, 270-272.

2 8 Informatie van mevr. Janssens-de Quay, gebaseerd op dagboekfrag- ment van J. De Quay: "Ontwerp Maas. maar het had net zo goed Ontwerp Moeder kunnen zijn".

2 9 Privéarchief familie Maas, Oosterbeek.

3 0 Van Thoor 2004, 165.

3 1 In deze periode was er een hechte onderlinge band en veel samen- werking tussen deze katholieke kunstenaars, in en rondom Utrecht.

Charles Eyck , Lambert Simon en Joep Nicolas waren ook enige tijd aan De Gemeenschap verbonden. Zie: L. Feikema, R. Koot en E.

Lucas, Op gezang en vlees belust. Utrecht 2000.

3 2 Zie ook: A. Weltens e.a., Kathedralen en luchtkastelen van de omroep in Hilversum, Zwolle 2002, 192-213.

3 3 Interview met C.B. Kohnhorst-Maas 2003. Hij liet de units uitvoe- ren door de gebroeders Nelissen, aannemers in Amsterdam.

" Kuyle 1950, 111.

3 5 S. Van Faassen en S. Chen, Roomse ruzie. De splitsing tussen "De Gemeenschap" en "De Nieuwe Gemeenschap", Nijmegen/Den Haag 2007. Zie voor De Gemeenschap ook: L. van de Haterd, Om hart en vurigheid. Over schrijvers en kunstenaars van tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap, ¡925-1941, Haarlem 2004 en zijn op dit boek geïnspireerde proefschrift De waarheid hooger dan de leus.

Over de beeldvorming rondom tijdschrift en uitgeverij De Gemeen- schap 1925-1941, Haarlem 2007.

3 6 Van Thoor 2004, 17; Van Faassen en Chen 2007, 21 - 2 2 . Na zijn ver- trek uit de redactie nam Maas zitting in het stichtingsbestuur van De Gemeenschap.

37 Monumentenlijsten Gemeente Zeist. Deel: Beschrijvingen (bijge- werkt 01-01-2003), www.zeist.nl/leveninzeist/historie/monumenten- lijsten.

3 8 Rhoen 1991, 29-30.

3 9 V. van Rossem, 'Erik de Roodestraat 14-16: Sint Josephkerk met s a c r i s t i e ' , beschrijving Bureau M o n u m e n t e n & A r c h e o l o g i e , Amsterdam 23 februari 2007. Zie ook: J. von Santen e.a., Monu- menten van Herrezen Nederland, Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Amersfoort 2007.

4 0 G. Fanelli, Moderne architectuur in Nederland ¡900^940, Den Haag 1978 [Firenze 1968], 116.

4 1 J. Buch, Een eeuw Nederlandse architectuur 1880X1990, Rotterdam 1 9 9 3 , 9 4 .

4 2 H. Ibelings, Nederlandse architectuur van de 2 0s l e eeuw, Rotterdam 1995.

4 3 Momenteel is er een monografie over Willem Maas in voorberei- ding, onder redactie van de auteur en in samenwerking met de Stichting Behoud Erfgoed Architect Willem Arnoldus Maas (1897- 1950) en Uitgeverij Matrijs. Zie voor scholen: D. Broekhuizen.

Openluchtscholen in Nederland: architectuur, onderwijs en gezond- heidszorg 1905-2005, Rotterdam 2005; B. van Santen, Scholen en schoonheid. Tweehonderd jaar Utrechtse basisscholen. Utrecht 2007.

4 4 Tummers 1974.

4 5 In Blijdenstein 1984 staat een afbeelding van de oostgevel op dat moment, zonder toren en met andere vensters op de tweede verdie- ping, maar duidelijk herkenbaar en nog aanwezig. De inventarisatie van Blijdenstein lag ten grondslag aan de gemeentelijke monumen- tenlijst.