Bijwerkingen
dermatologische bereidingen Special
[1388] 3 november 2006 • Pharmaceutisch Weekblad nr. 44 dermatologische bereidingen Special
Haaruitval als bijwerking
Cytostatica staan erom bekend, maar ook andere geneesmiddelen kunnen haar- uitval veroorzaken. Het Lareb ontvangt bijvoorbeeld meldingen op cumarines, anti-epileptica en antilipaemica. Na stoppen met het geneesmiddel komt het haar vrijwel altijd weer terug.
V
an alopecia diffusa is sprake als verspreid over de gehele hoofd- huid haaruitval optreedt, meer dan het gebruikelijke verlies van circa 120 haren per dag. Er bestaan andere vormen van haaruitval, bijvoorbeeld alopecia areata en alopecia androgenetica; die worden in dit artikel verder buiten beschouwing gela- ten. Alopecia diffusa – hierna simpel aan- geduid als haaruitval – kan een groot aantal verschillende oorzaken hebben.Voorbeelden hiervan zijn genetische aan- doeningen, hormonale factoren en stress [1]. Daarnaast kan haaruitval optreden als bijwerking van bepaalde geneesmiddelen.
Het is vaak moeilijk een directe relatie te leggen tussen haaruitval en een geneesmid- del. Als de klachten na staken van het geneesmiddelgebruik verdwijnen en weer optreden bij hernieuwd gebruik, is dit een sterke aanwijzing voor een mogelijk cau- saal verband.
Fysiologie van haargroei
Voor een goed begrip van het ontstaan van haaruitval, is kennis van de fysiologie van de haargroei van belang. Haren wor- den geproduceerd in haarfollikels, die een aantal steeds terugkerende cycli doorlo- pen. De fasen van de haargroeicyclus zijn
bekend als de anagene (groei-), katagene (overgangs-) en telogene (rust)fase, waarna de haar uitvalt. Het grootste gedeelte van het hoofdhaar (zo’n 90 %) verkeert in de groeifase, die vier tot acht jaar kan duren en de lengte van de haar bepaalt. Follikels die in deze fase verkeren hebben een snelle celdeling en zijn dan ook gevoelig voor schadelijke invloeden. Na de anagene fase komen de haarfollikels in de overgangsfase, die ongeveer twee weken duurt. Daarna volgt de telogene fase.
Tijdens deze rustfase blijft de haar gedu- rende ongeveer drie maanden onveranderd in de haarfollikel zitten. Pas wanneer de follikel opnieuw in de anagene fase komt, laat de oude haar los en valt uit [2-5].
Haaruitval na geneesmiddelgebruik Wanneer haaruitval door geneesmid- delen wordt veroorzaakt, is meestal sprake van een latentietijd van twee tot vier maan- den tussen de start van het geneesmiddel en het begin van de haaruitval. Het desbe- treffende geneesmiddel brengt de haarfol- likels versneld (synchronisatie) in de telo- gene rustfase, aan het eind waarvan een zogeheten telogeen effluvium optreedt.
Een groot aantal verschillende geneesmid- delen kan dit type haaruitval veroorzaken.
Er treedt een diffuse haaruitval op die meestal minder dan 50 % van het haar betreft, zodat geen zichtbare kaalheid optreedt.
Bij gebruik van sommige geneesmidde- len, zoals cytostatica, begint het haar al binnen enkele dagen tot weken uit te val- len. Hierbij is sprake van een ander mecha- nisme: het geneesmiddel beschadigt de sneldelende anagene haarmatrixcellen, waarna een zogeheten anageen effluvium optreedt. Daarbij kan, afhankelijk van de dosis, totale haaruitval optreden. Dit type haaruitval kan sterke psychosociale conse- quenties hebben voor de betrokken patiënt [6].
Geneesmiddel-geïnduceerd haarverlies is veelal reversibel: na staken van de thera- pie mag binnen enkele weken tot maanden verbetering worden verwacht. De preva- lentie en de ernst van de haaruitval hangen af van zowel het gebruikte geneesmiddel als de individuele predispositie.
Welke geneesmiddelen
In de literatuur zijn verschillende geneesmiddelen(groepen) bekend als mogelijke oorzaak van haaruitval. In tabel 1 staan enkele van deze middelen genoemd.
De databank van het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb bevatte op 24 augustus 2006 in totaal meer dan dui- zend meldingen van haaruitval als moge- lijke bijwerking van een of meer genees- middelen. Tabel 2 geeft een overzicht van de tien geneesmiddelengroepen waarop haaruitval bij het Lareb het meest frequent is gemeld.
Beschouwing
Bij vergelijking van de tabellen 1 en 2 valt op dat enkele belangrijke geneesmid- delengroepen waarvan bekend is dat ze haaruitval als bijwerking kunnen geven, niet in de Lareb top 10 zijn verschenen, zoals cytostatica en interferonen. Dit kan J.L.M. Passier
De praktijk: drie vragen over haaruitval Verlies ik mijn haar door dit geneesmiddel?
Bij sommige geneesmiddelen is de relatie duidelijk. Maar ook andere factoren (zoals stress en hormoonveranderingen) kunnen haaruitval geven.
Wat kan ik eraan doen?
Andere (behandelbare) oorzaken dienen eerst uitgesloten te worden. Soms kan een alter- natief geneesmiddel worden overwogen. Wanneer het haar uitvalt bij bijvoorbeeld gebruik van een bètablokker tegen hypertensie, kan een antihypertensivum uit een andere groep worden geprobeerd.
Krijg ik mijn haar weer terug na stoppen met het geneesmiddel?
Meestal wel. Haaruitval door een geneesmiddel is vrijwel altijd reversibel.
dermatologische bereidingen Special dermatologische bereidingen Special
Pharmaceutisch Weekblad nr. 44 • 3 november 2006 [1389]
mogelijk worden verklaard door het feit dat de bijwerking haaruitval voor dit type geneesmiddelen zo algemeen bekend wordt beschouwd dat ze niet meer wordt gemeld bij het Lareb.
Aan de andere kant wordt haaruitval bij het Lareb gemeld op geneesmiddelen- (groepen) waarvan deze bijwerking – nog – niet of minder bekend is. Op basis van die meldingen zijn er Lareb-publi- caties verschenen over het mogelijke causale verband tussen alendroninezuur en
De rubriek Bijwerkingen wordt geschreven in samenwerking met het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb en zal terugkomen in elke Special met een farmacotherapeutisch onderwerp. U weet na het lezen wat u een patiënt kunt adviseren wanneer die last heeft van de besproken bijwerking. Het Lareb is afhankelijk van meldingen en roept apothekers op deze te blijven insturen. Dit kan via de website www.lareb.nl.
Tabel 1
Geneesmiddelen waarbij haaruitval kan optreden
Anticoagulantia: cumarines, heparine Anti-epileptica
Antilipaemica
Bètablokkers: propranolol Interferonen
Lithiumcarbonaat Malariamiddelen Orale anticonceptiva Thyreostatica Tretinoïnederivaten
Chemotherapeutica (ander mechanisme van haaruitval: anageen effluvium)
Deze tabel toont enkele middelen ter illustratie en kan niet als volledig overzicht worden beschouwd [1, 2, 4].
Tabel 2
Top-10-geneesmiddelengroepen waarbij haaruitval is gemeld bij het Lareb
Geneesmiddelengroep (ATC-3) Aantal meldingen (%)
Anti-lipaemica (C10) 76 (6,6)
Psycho-analeptica (N06) 74 (6,4)
Geslachtshormonen (G03) 69 (6,0)
Bètablokkers (C07) 67 (5,8)
RAAS-middelen (C09) 64 (5,6)
Anti-epileptica (N03) 59 (5,1)
Antithrombotica (B01) 58 (5,0)
Antiprotozoica (P01) 58 (5,0)
Anti-inflammatoire/reumamiddelen (M01) 56 (4,9)
Maagmiddelen (A02) 54 (4,7)
Overige 514 (45)
haaruitval [7] en lanreotide en haaruitval [8]. Opvallend is het grote aantal meldin- gen bij het Lareb op de groep van zogehe- ten psychoanaleptica (N06). Deze groep omvat antidepressiva, psychostimulantia en middelen tegen dementie. Deze opval- lende waarneming kan wellicht ten dele worden verklaard door het feit dat bij patiënten die deze middelen gebruiken vaak sprake is van psychologische stress, een factor die bekend is als mogelijke ver- oorzaker van haaruitval. Daarnaast is deze
groep van patiënten wellicht extra alert op – veranderingen in het – psychisch en lichamelijk welbevinden ●
verantwoording
Dr. J.L.M. Passier is farmaceut en werkzaam bij het Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb te ’s- Hertogenbosch.
literatuur
Zie voor de literatuurreferenties de digitale versie van dit artikel op pw.nl.
dermatologische bereidingen Special Special dermatologische bereidingen
[1406] Special dermatologische bereidingen 3 november 2006 • Pharmaceutisch Weekblad nr. 44 dermatologische bereidingen Special
literatuur
1 Alopecia. In: Diagnostisch Kompas. Diemen:
College voor zorgverzekeringen; 2003. p. 43-4.
2 Van den Bemt PMLA, Brodie-Meijer CCE, Krijnen RMA, et al. Haaruitval door gebruik van geneesmiddelen. Ned Tijdschr Geneeskd.
1999;43:990-4.
3 Tosi A, Misciali C, Piraccini BM, et al. Drug-induced hair loss and hair growth. Incidence, manage- ment and avoidance. Drug Saf. 1994;10(4):310- 7.
4 Nieboer C, Peereboom-Wynia JDR, Stolz E. Haar en haargroeistoornissen. Excerpta Med. 1987.
5 Jackson EA. Hair disorders. Prim Care.
2000;27(2):319-32.
6 Hesketh PJ, Batchelor D, Golant M.
Chemotherapy-induced alopecia: psychosocial impact and therapeutic approaches. Support Care Cancer. 2004;12(8):543-9.
7 Haaruitval door alendronaat.
Geneesmiddelenbulletin. 2000:773.
http://www.lareb.nl/documents/
gebu2000_773.pdf.
8 Lanreotide and loss of scalp hair. Lareb kwartaal- bericht, mei 2004. http://www.lareb.nl/
documents/kwb_2004_1_lanre.pdf.
