Leverkanker
Meer
weten
over ...
Mei 2016 © Kom op tegen Kanker
(is deze brochure ouder dan vier jaar, informeer dan of er een nieuwe uitgave van bestaat of raadpleeg
www.allesoverkanker.be/leverkanker)
v.u.: Marc Michils, Koningsstraat 217, 1210 Brussel In deze brochure leest u wat leverkanker is, welke onderzoeken u wellicht moet ondergaan, welke behandelingsmogelijkheden er zijn en waar u met al uw vragen terechtkunt. De brochure is vooral bedoeld voor patiënten, familie en vrienden die met de ziekte geconfronteerd worden.
Wat is kanker?
Kanker is een verzamelnaam voor verschillende kwaadaardige aandoeningen. Het is een ongecontro- leerde vermenigvuldiging van cellen. Alle weefsels en organen van het menselijk lichaam zijn opgebouwd uit ontelbare cellen: huidcellen, hersencellen, spier- cellen, bloedcellen enz. Normale cellen groeien en delen zich om oude cellen te vervangen. Kanker ontstaat als de normale groei van de cel plots versnelt waardoor kankercellen zich ongecontroleerd beginnen te delen, doorgroeien in het omliggende weefsel en daar schade aanrichten. Bij de meeste kankers vormen deze cellen een knobbel of tumor.
Kankercellen kunnen zich via het bloed of het lymfe- stelsel verspreiden naar andere lichaamsdelen en zich daar verder ontwikkelen of lokaal groeien en de omliggende organen aantasten. De verspreiding van kankercellen via de bloed- of lymfebanen noemt men uitzaaiingen of metastasen. Er zijn regionale meta- stasen (dit zijn uitzaaiingen in de buurt van de oor- spronkelijke tumor, voornamelijk in de lymfeklieren) of metastasen op afstand (in andere organen, zoals de longen, de hersenen, het bot ...). Als een kanker uitgezaaid is, dan wordt hij nog steeds genoemd naar de plaats waar de oorspronkelijke tumor ontstond.
Leverkanker bijvoorbeeld met uitzaaiingen in de botten, noemen we nog steeds leverkanker (met botmetastasen), en niet botkanker.
Er bestaan zowel goedaardige als kwaadaardige tumoren. Een goedaardige tumor is geen kanker. Deze brochure gaat alleen over kwaadaardige tumoren.
Wat is Leverkanker?
De lever is het grootste interne orgaan van het lichaam. Hij ligt boven in de buikholte vlak onder de rechterlong. Het is een belangrijk orgaan met veel verschillende functies. De belangrijkste zijn:
• ijzers, suikers, vetten en bepaalde vitamines en mineralen opslaan
• essentiële stoffen zoals eiwitten en vetten produceren
• stollingsfactoren aanmaken (nodig om bloedingen te stelpen)
• galvloeistof aanmaken (nodig om vetten te verteren)
• lichaamseigen hormonen afbreken
• giftige stoffen onschadelijk maken
Leverkanker is een tumor die ontstaat in de lever.
Deze brochure gaat dus niet over uitzaaiingen naar de lever of doorgroei van een andere soort kanker, maar over kanker die ontstaat uit levercellen. We noemen dit primaire leverkanker of levercarcinoom.
Deze tumor komt meestal voor bij patiënten met een vooraf bestaande leveraandoening. Ongeveer 80%
van alle patiënten met leverkanker heeft levercirrose.
Levercirrose is het gevolg van een chronische lever- ziekte waarbij de lever is beschadigd door litteken- weefsel.
Er bestaan verschillende types leverkanker naarge- lang het type cel dat is aangetast. Hepatocellulair carcinoom (HCC) ontstaat in de hepatocyten, de meest voorkomende levercellen. Het is het meest voorkomende type leverkanker. In 80 tot 90% van alle gevallen gaat het om hepatocellulair carcinoom. De
andere types zijn zeer zeldzaam. Deze brochure gaat alleen over hepatocellulair carcinoom en niet over andere types.
Leverkanker is een zeldzame kanker (hij maakt onge- veer 1,3% uit van alle kankers in België). De Stichting Kankerregister registreerde in 2013 in België 870 nieuwe gevallen van leverkanker. Leverkanker komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen: in 2013 werd in België bij 615 mannen en bij 255 vrouwen leverkan- ker vastgesteld. Ook kinderen kunnen getroffen wor- den door leverkanker, al komt dit heel zelden voor. In 2013 werd in België bij 3 kinderen tussen 0 en 14 jaar leverkanker vastgesteld.
organen in de bovenbuik
Bron: brochure over alvleesklierkanker van KWF Kankerbestrijding Nederland
a
bd e gf c
a. slokdarm b. maag c. lever d. milt
e. galblaas f. alvleesklier
g. twaalfvingerige darm
OnderzOeken?
Door de grote reservecapaciteit van de lever geven leverziektes vaak pas in een laat stadium klachten.
In een vroeg stadium hebben veel mensen met lever- ziekten geen of weinig klachten. Dit komt doordat het gezonde deel van de lever de verschillende functies goed genoeg kan uitvoeren.
Klachten die kunnen wijzen op leveranker zijn bijvoor- beeld
• pijn rechtsboven in de buik
• misselijkheid en braken
• verminderde eetlust
• een zeer ‘vol’ gevoel na de maaltijd
• onverklaarbaar gewichtsverlies
• gele verkleuring van de huid en het oogwit, jeuk en donkere urine (door geelzucht)
• opgezwollen buik (door ophoping van vocht, ook ascites of waterbuik genoemd)
• spontane bloedingen door stollingsstoornissen
• opgezwollen aders op de buik
• zwakte en vermoeidheid
Let wel: deze klachten kunnen ook andere oorzaken hebben. Ze wijzen dus niet altijd op leverkanker.
Ze kunnen ook wijzen op andere aandoeningen of op een leverziekte die niet kwaadaardig is. Nemen de klachten na enkele dagen niet af of worden ze erger? Raadpleeg dan voor alle zekerheid uw huisarts die u indien nodig zal doorverwijzen naar een internist (een arts die gespecialiseerd is in de inwendige organen), een maag-darm-leverarts (een arts die gespecialiseerd is in het maag-darmstelsel, ook maag-darm-leverspecialist of gastro-enteroloog
genoemd) of een hepatoloog (een arts die gespecia- liseerd is in de lever, de galblaas en de galwegen).
De arts start met een gesprek over uw gezondheids- toestand en een lichamelijk onderzoek. Hij of zij onderzoekt uw buik door er aan te voelen en luis- teren en door hem te bekloppen. Nadien volgt een bloedonderzoek. Op basis van dit onderzoek kan de arts andere aandoeningen van de lever uitsluiten of aantonen en de werking van de lever nagaan. Soms volgt een endoscopie (een onderzoek met een lange flexibele buis met aan het uiteinde een lichtbron) van de slokdarm en de maag om spataders op te sporen.
Spataders wijzen op een overdruk in de lever. Het is belangrijk om eventuele overdruk op te sporen omdat die mee bepaalt of een operatie mogelijk is.
Na het gesprek, het lichamelijk onderzoek en het bloedonderzoek kan de arts beeldvorming aanvragen om de lever te onderzoeken op de aanwezigheid van knobbels. Dit kan op verschillende manieren gebeuren:
• Een echografie maakt gebruik van geluidsgolven om de lever op een beeldscherm zichtbaar te maken.
• Met een CT-scan of computertomografie wordt de buikstreek met behulp van zeer gedetailleerde röntgenfoto’s in beeld gebracht.
• Met een MR–scan of MRI (magnetic resonance ima- ging) wordt een magnetisch veld opgewekt waar- mee beelden van de buikstreek gemaakt worden.
Het belangrijkste onderzoek om vast te stellen of de knobbel wel of geen kanker is, is een punctie of een biopsie, waarbij met een heel dunne naald cellen uit de knobbel worden opgezogen (punctie) of een stukje weefsel wordt weggenomen (biopsie). In het lab wordt vervolgens onderzocht of daar kwaadaar- dige cellen tussen zitten. Met deze methode kan ook onderzocht worden of de lymfeklieren in de omgeving van de lever kwaadaardige cellen bevatten.
Als de knobbel kwaadaardige cellen bevat, kunnen nog andere onderzoeken volgen om te controleren of er uitzaaiingen zijn naar de lymfeklieren of andere organen (zoals longen of bot) in het lichaam. Dit kan met een CT-scan, een MR-scan of een PET-scan (posi- tron emission tomography). Bij dit laatste onderzoek wordt een kleine hoeveelheid radioactieve vloeistof ingespoten om eventuele tumoren overal in het lichaam zichtbaar te maken op foto.
stadia
Aan de hand van de hierboven beschreven onder- zoeken kan de arts het stadium van de ziekte vast- stellen, dat is de mate waarin de ziekte zich in het lichaam heeft uitgebreid. De arts houdt hierbij reke- ning met de plaats en de grootte van de tumor(en), het aantal tumoren, de eventuele doorgroei van de tumor(en) in de bloedvaten en het omringende weef- sel, de aanwezigheid van uitzaaiingen in de lymfeklie- ren en/of organen elders in het lichaam en de agres- siviteit van de kankercellen.
Voor leverkanker onderscheiden we vier stadia. Ze worden aangeduid met de letters A, B, C en D en gerangschikt van een vroegtijdig (A) over een tussen- liggend (B), een gevorderd (C) en een eindstadium (D) van de kanker.
Aarzel niet om uw arts uitvoerig vragen te
stellen over de voor- en nadelen van
uw behandeling.
BehandeLing?
De behandeling van leverkanker wordt besproken en gepland in een overleg waarbij specialisten van verschillende disciplines en idealiter ook de huisarts betrokken zijn. Dit team van artsen, elk vanuit zijn of haar eigen expertisedomein, houdt voor de keuze van de behandeling vooral rekening met de grootte en de plaats van de tumor(en), het aantal tumoren, de aan- of afwezigheid van uitzaaiingen, de kwaliteit van de leverfunctie, de aanwezigheid van overdruk in de lever en de algemene conditie van de patiënt. De behande- lend arts bespreekt het behandelingsvoorstel vervol- gens met de patiënt. In overleg met de patiënt legt de behandelend arts de uiteindelijke behandeling vast.
De kans op genezing is het grootst als met een ope- ratie de tumor verwijderd of weggebrand wordt. Een levertransplantatie is een andere mogelijkheid. Als een operatie niet mogelijk is, is de behandeling erop gericht om de tumor(en) zo klein mogelijk te maken of te houden. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van embolisatie.
Voor vergevorderde leverkanker wordt doelgerichte therapie gebruikt en eventueel chemotherapie. De behandeling werkt in dit geval niet meer genezend maar kan wel de symptomen helpen verlichten en het voortschrijden van het ziekteproces gedurende al dan niet langere tijd vertragen. We noemen dit een palliatieve behandeling.
Soms zijn er verschillende behandelingsopties of combinaties van behandelingen mogelijk. Aarzel niet uw artsenteam vragen te stellen over de keuzemoge-
lijkheden en over de bijwerkingen van de verschillende behandelingen. Bij twijfel kan ook een tweede mening van een andere specialist verhelderend en nuttig zijn.
Chirurgie
Een operatie is bij leverkanker alleen mogelijk als de ziekte zich in een vroeg stadium bevindt en als de lever nog goed werkt. Een operatie is niet mogelijk als er in beide kwabben van de lever een tumor zit of als de tumor te dicht bij belangrijke organen of bloedvaten zit.
Tijdens een operatie verwijdert de chirurg de delen of segmenten van de lever waar de tumor(en) zit(ten).
Deze operatie heet een partiële hepatectomie. Na die ingreep groeit de lever in enkele weken tijd weer aan, op voorwaarde dat het overgebleven deel van de lever gezond en groot genoeg is.
Verwacht de arts dat het overgebleven deel van de lever te klein zal zijn? Dan is het soms mogelijk om twee operaties uit te voeren. Dan wordt eerst één deel van de lever geopereerd, waarna de lever kan aangroeien. Vervolgens wordt het andere deel van de lever geopereerd.
Complicaties en risico’s
Een deel van de lever wegsnijden is een ingrijpende operatie. Overmatig bloeden is het voornaamste risico.
De lever regelt normaal de bloedstolling; elke schade die toegebracht is aan de lever, voor of tijdens de operatie, kan het bloeden doen toenemen.
Een (tijdelijk) verslechteren van de leverfunctie (ook leverfalen genoemd) is een andere mogelijke compli- catie van leverchirurgie, vooral bij patiënten van wie de leverwerking niet optimaal is door een chronische leverziekte.
In de eerste dagen tot weken na de operatie kunt u pijn in en om het operatielitteken hebben. Andere
mogelijke problemen die zich kunnen voordien bij zo’n ingrijpende operatie zijn bijvoorbeeld een longontste- king, bloedklonters en infecties.
LevertranspLantatie
Bij een kleine tumor (kleiner dan 5 cm) en een beperkt aantal tumoren (minder dan 3 elk kleiner dan 3 cm) kan een levertransplantatie overwogen worden, maar dit soort behandeling is niet altijd mogelijk. Het aantal donorlevers is beperkt, de patiënt moet in een goede conditie verkeren en de kans moet groot zijn dat de ziekte niet terugkeert na de transplantatie.
Bij een levertransplantatie verwijdert de chirurg de volledige lever en vervangt die door een donorlever.
Complicaties en risico’s
Een levertransplantatie is een ingrijpende operatie en houdt het risico op ernstige complicaties in. Dat zijn onder meer infecties en problemen met de galwegen.
Daarnaast blijft er bij een transplantatie altijd het risico dat de donorlever wordt afgestoten door uw eigen lichaam. Om dat te voorkomen, moet u uw hele leven medicijnen blijven nemen. Daar zijn ook risico’s mee verbonden zoals problemen met de nieren en infecties.
aBLatie
Ablatie betekent het wegsnijden of verwijderen van weefsel. Bij leverkanker is deze behandeling vooral geschikt voor patiënten die wachten op een lever- transplantatie of die door een zwakke leverfunctie of andere gezondheidsproblemen geen grote chirurgische ingreep kunnen ondergaan. Ook is het een goed alter- natief bij tumoren die door hun locatie moeilijk met een operatie weg te halen zijn. Ablatie kan bij lever- kanker op twee verschillende manieren gebeuren:
• lokale verhitting met radiogolven (radiofrequentie ablatie, afgekort RFA)
• verhitting met microgolven (microwave ablatie, afge- kort MWA)
bijwerkingen
Mogelijke bijwerkingen na radiofrequentie en micro- wave ablatie zijn pijn in de buikstreek, infectie in de lever en bloedingen in de borstholte of de buik. Uw arts kan u vertellen hoe u het best omgaat met deze bijwerkingen.
emBOLisatie
Embolisatie is het injecteren van bepaalde stoffen om de bloedtoevoer naar kankercellen in de lever te blokkeren of te verminderen. Deze behandeling kan alleen toegepast worden bij patiënten van wie de lever voldoende gezond is en goed functioneert en van wie de lever de enige of voornaamste plaats van ziekte is.
In de slagader die bloed naar de lever brengt, worden bepaalde stoffen ingespoten. Die stoffen blokkeren de bloedtoevoer naar de tumor waardoor deze stopt met groeien. Deze behandeling wordt transarteriële embolisatie genoemd en kan gecombineerd worden met chemotherapie (transarteriële chemo-embolisatie) of radiotherapie (transarteriële radio-embolisatie).
Bij transarteriële chemo-embolisatie sluit de arts de bloedtoevoer naar de tumor af en dient hij of zij direct daarna plaatselijk chemotherapie toe. De arts injecteert kleine bolletjes die van te voren gevuld zijn met celdelingremmende medicijnen (cytostatica).
De bolletjes blijven steken in de kleine slagadertjes van de tumor. Daardoor krijgen de kankercellen geen zuurstof en voedingsstoffen meer. De cytostatica komen langzaam vrij uit de bolletjes en vernietigen de kankercellen.
Bij transarteriële radio-embolisatie worden via de slagader die de lever voedt radioactieve bolletjes in de levertumor(en) gespoten. Deze bolletjes lopen vast in de allerkleinste bloedvaatjes in en rond de
levertumor(en). Ze geven hun straling daardoor dicht bij de tumor(en) af. Deze behandeling werkt onge- veer drie maanden. Deze behandeling wordt ook wel Selectieve Interne Radiatie genoemd.
bijwerkingen
Mogelijke bijwerkingen na transarteriële chemo- embolisatie zijn misselijkheid, pijn, koorts en ver- moeidheid. Mogelijke bijwerkingen na transarteriële radio-embolisatie zijn buikpijn, lichte koorts, misse- lijkheid, vermoeidheid, infectie van de lever. Deze bij- werkingen zijn meestal tijdelijk. De vermoeidheid kan enkele weken aanhouden. Uw arts kan u vertellen hoe u het best omgaat met deze bijwerkingen.
dOeLgeriChte therapie
Doelgerichte of gerichte therapie (in het Engels targeted therapy genoemd) is een behandeling met medicijnen die doelgericht kankercellen aanpakken.
Het doelgerichte medicijn dat bij leverkanker ingezet kan worden, is sorafenib (merknaam Nexavar).
Sorafenib wordt alleen bij leverkanker in een verge- vorderd stadium toegepast om de ziekte te remmen of om klachten te verminderen. Sorafenib wordt gegeven in tabletvorm. De tabletten moeten twee keer per dag worden ingenomen.
bijwerkingen
Over het algemeen hebben doelgerichte medicijnen andere nevenwerkingen dan chemotherapie omdat ze zich specifieker richten op de kwaadaardige cel- len zodat normaal weefsel gespaard kan worden.
Mogelijke bijwerkingen van sorafenib zijn huiduitslag, zwelling, blaren of eelt op de handpalmen en voet- zolen (vooral op de drukplaatsen), diarree, stijging van de bloeddruk, misselijkheid, minder eetlust en vermoeidheid. Uw arts kan u vertellen hoe u het best omgaat met mogelijke bijwerkingen.
radiOtherapie
Radiotherapie wordt bij leverkanker soms toegepast om de tumor in de lever te doen krimpen of om symptomen zoals pijn te verlichten.
Radiotherapie is een behandeling met ioniserende stralen om kankercellen te vernietigen of de groei ervan te vertragen. Er kan uitwendig of inwendig bestraald worden. Er is voor de behandeling van lever- kanker veel ervaring met inwendige bestraling en veel minder met uitwendige bestraling.
Bij uitwendige bestraling wordt de tumor van buitenaf – door de huid – bestraald. De stralenbundel wordt precies gericht op de plaats van de tumor of de plaats waar de tumor zich bevond. Het gebied dat moet worden bestraald, verschilt per patiënt, en ook de duur van de bestralingskuur, de intensiteit en het bestralingsschema (het aantal bestralingen) kunnen variëren. De bestraling op zich is pijnloos.
Inwendige bestraling wordt bij leverkanker toegepast in de vorm van transarteriële radio-embolisatie (zie pagina 12).
bijwerkingen
De radiotherapeut-oncoloog zorgt ervoor dat de toegediende dosis en de bestralingsvelden zodanig worden gekozen dat er zo weinig mogelijk schade wordt berokkend aan gezonde weefsels en orga- nen. Toch heeft bestraling afhankelijk van de dosis ook invloed op de gezonde cellen in het bestraalde gebied. Daardoor kan bij uitwendige bestraling de huid rood en gevoelig worden op de bestraalde plek.
Vermoeidheid is een andere vaak voorkomende bij- werking tijdens de weken die volgen op de radiothe- rapie. De meeste bijwerkingen zijn tijdelijk. Bespreek ze met uw behandelend arts die u raad kan geven hoe u er het best mee omgaat.
ChemOtherapie
Bij mensen zonder onderliggende leverziekte (dus geen cirrose) kan soms chemotherapie wor- den toegediend, maar dit is eerder uitzonderlijk.
Chemotherapie wordt bij leverkanker bijna uitsluitend toegepast om symptomen zoals pijn te verlich- ten. Het wordt soms ook toegepast in de vorm van transarteriële chemo-embolisatie (zie pagina 12).
De naam ‘chemotherapie’ verwijst naar de kuur met geneesmiddelen die kankercellen vernietigen of de groei ervan remmen. Deze celdelingremmende medi- cijnen (cytostatica) worden in de bloedbaan gebracht met een injectie of met een infuus, zodat ze zich in het hele lichaam verspreiden en uitzaaiingen op afstand kunnen bereiken.
Vaak wordt voor de toediening van chemotherapie onder plaatselijke verdoving een poortkatheter inge- plant (voluit een subcutane veneuze poortkatheter, beter bekend onder de merknaam Port-a-cath). Een poortkatheter maakt het mogelijk om op een een- voudige manier regelmatig gedurende langere tijd cytostatica en andere medicijnen en vloeistoffen toe te dienen. Het systeem is voor de patiënt com- fortabeler omdat er niet telkens opnieuw in de aders geprikt hoeft te worden en omdat het minder proble- men geeft met de aders in de arm.
Niet alle kankercellen zijn gevoelig voor deze medicij- nen. Daarom wordt soms een combinatie (een ‘cock- tail’) van cytostatica voorgeschreven.
bijwerkingen
Chemotherapie tast behalve de kankercellen ook gezonde cellen aan. Daardoor kunnen er tijdelijk bij- werkingen optreden: vermoeidheid, misselijkheid en braken, verminderde eetlust, een ontstoken mond, een verhoogde kans op infecties door een tekort aan
witte bloedcellen, een doof of slapend gevoel en/
of tintelingen in de handen en voeten, haarverlies ...
Ze verschillen van persoon tot persoon, en hangen onder andere af van de soort medicijnen, de hoe- veelheid medicijnen en de duur van de behandeling.
Om klachten zoals misselijkheid en braken tegen te gaan, wordt meestal preventief al de gepaste medi- catie opgestart, die zo nodig tijdens de behandeling kan worden aangepast. Na de behandeling verdwij- nen de meeste bijwerkingen. Bepaalde bijwerkingen kunnen echter maanden of jaren blijven aanslepen, bijvoorbeeld vermoeidheid, verminderde weerstand, smaakveranderingen, doof gevoel in de vingers ...
OnderzOek naar nieuWe BehandeLingen
De behandelend arts kan een patiënt vragen om deel te nemen aan wetenschappelijk onderzoek (ook een klinische studie genoemd). Voor patiënten bete- kent de deelname aan een studie vaak een extra behandelingsmogelijkheid. In klinische studies testen artsen of een nieuw geneesmiddel of een nieuwe behandeling veilig is en betere resultaten oplevert dan de bestaande standaardbehandeling. Een patiënt doet echter alleen maar mee als hij/zij daar uitdruk- kelijk en schriftelijk informatie over heeft gekregen en daar schriftelijk toestemming voor geeft.
na de BehandeLing?
kans Op genezing
De kans op genezing hangt bij leverkanker van veel dingen af: van het stadium waarin de ziekte verkeert bij diagnose, van de leeftijd en de algemene toe- stand van de patiënt, van de aan- of afwezigheid van uitzaaiingen, van het effect van de behandeling enz.
Uw behandelend arts kan meer uitleg geven over al deze factoren.
Algemeen geldt dat hoe kleiner de tumor is en hoe vroeger hij ontdekt wordt, hoe beter de geneeskan- sen zijn. Als er uitzaaiingen zijn, ligt de vijfjaarsover- leving (het gemiddelde percentage patiënten dat vijf jaar na de diagnose nog leeft) uiteraard lager. Hou er rekening mee dat elke situatie uniek is en dat overlevingscijfers alleen een globaal beeld geven.
Niemand kan voorspellen wat er in uw geval precies zal gebeuren. Praat erover met uw arts: hij of zij kent uw situatie het best.
nazOrg
Leven met kanker is een hele beproeving. Behalve de fysieke ongemakken die de medische behande- ling meebrengt, worden de meeste kankerpatiënten geconfronteerd met allerlei zorgen, angsten en onze- kerheden.
Als de therapie met succes is afgerond, vragen pati- enten zich af wat er nog meer gedaan kan worden.
Als het met de therapie niet gelukt is de kanker uit te schakelen, is het de vraag hoe de symptomen zo goed mogelijk bestreden kunnen worden en wie daarbij kan helpen. Hulp bij de praktische én bij de emotionele aspecten van de ziekte zijn vaak welkom.
Nazorg is in beide situaties erg belangrijk. Het begrip
‘nazorg’ houdt dan ook veel in: medische begelei- ding, oncorevalidatie (onder begeleiding bewegen en sporten om de fysieke conditie weer op te bouwen), psychische en sociale opvang en zo nodig palliatieve zorg.
Een uiterst belangrijk deel van de nazorg is ook een langdurige geregelde medische controle door het behandelend artsenteam, vooral met de bedoeling herval of mogelijke uitzaaiingen zo snel mogelijk op te sporen en te behandelen.
Niemand kan voorspellen hoe uw ziekte zal evolueren.
Praat erover met uw arts: hij of zij kent
uw situatie het
best.
vragen?
uW arts
Praat met uw behandelend arts over mogelijke symptomen, bijwerkingen of fysieke, psychologische of emotionele problemen. Hij of zij kent uw ziekte en het verloop immers het best.
andere huLpverLeners in het ziekenhuis/de thuiszOrg
Alle kankerafdelingen beschikken over gespeciali- seerde zorgverleners die u kunnen helpen met prak- tische en emotionele problemen: verpleegkundigen, psychologen, sociaal werkers, diëtisten, logopedisten, kinesitherapeuten enz. Vraag naar hen in het zieken- huis of bij uw thuiszorgorganisatie.
zOrgvrijWiLLigers van kOm Op tegen kanker
In een 40-tal ziekenhuizen en campussen in Vlaanderen en Brussel heeft Kom op tegen Kanker goed opgeleide zorgvrijwilligers. Zij verzekeren een permanentie op bepaalde afdelingen van het zie- kenhuis. Die zorgvrijwilligers nemen de tijd om naar u te luisteren, met u te praten, u te helpen zoeken naar geschikte informatie, uw problemen te signa- leren aan de zorgverleners enz. Vraag ernaar op de afdeling waar u behandeld wordt of raadpleeg www.
allesoverkanker.be/individuele-steun-en-opvang- het-ziekenhuis.
LOtgenOten
Veel mensen voelen zich enorm gesteund door lot- genoten. Hoe vindt u iemand die hetzelfde heeft meegemaakt?
• Op http://forum.allesoverkanker.be: verhalen en ervaringen onder lotgenoten
• Via een lotgenotengroep: zie www.allesoverkanker.
be/lotgenotengroepen
kankerLijn
Stel uw vraag of signaleer uw probleem Voor een anoniem luisterend oor, deskundig advies of een bemoedigend gesprek:
• bel 0800 35 445 (elke werkdag van 9 tot 12 uur en van 13 tot 17 uur)
• mail kankerlijn@komoptegenkanker.be • stel uw vraag op www.kankerlijn.be
O.a. voor informatie over financiële hulp en andere sociale voorzieningen, thuiszorg, palliatieve zorg en over wetenschappelijke, medische en psychologische aspecten van kanker.
De Kankerlijn hoort ook graag waar u het moeilijk mee hebt als u of iemand in uw omgeving kanker heeft.
Zo kunnen wij problemen detecteren en waar mogelijk voor structurele oplossingen pleiten. Ook ideeën en suggesties om de zorg te verbeteren zijn welkom.
Laat het ons weten!
meer infOrmatie?
Over Leverkanker
• www.mlds.nl/kanker/kanker-in-de-lever
• www.kanker.nl/bibliotheek/leverkanker
• www.anticancerfund.org/nl/cancers/leverkanker
• www.cancer.gov/cancertopics/types/liver (in het Engels)
• www.cancer.org/cancer/livercancer/index (in het Engels)
Over kanker
• http://forum.allesoverkanker.be: forum waar lotge- noten ervaringen uitwisselen
• www.allesoverkanker.be/verhalen: getuigenissen van mensen die kanker hebben (gehad) en duiding door zorgverstrekkers
• www.allesoverkanker.be/kanker-voorkomen-en- vroeg-opsporen
• www.allesoverkanker.be/chemotherapie
• www.allesoverkanker.be/radiotherapie
• www.allesoverkanker.be/doelgerichte-therapie
• www.allesoverkanker.be/klinische-studies
• www.allesoverkanker.be/socialevoorzieningen
• www.allesoverkanker.be/pijn-bij-kanker
• www.allesoverkanker.be/vermoeidheid-bij-kanker
• www.allesoverkanker.be/verzorging-en-make- voor-kankerpatienten: Look good, feel better, verzorging en make-up voor kankerpatiënten
• www.allesoverkanker.be/boeken: uitgebreide boekenlijst
• www.allesoverkanker.be/activiteiten: overzicht van activiteiten in Vlaanderen en Brussel voor mensen met kanker en hun omgeving: infosessies (over uw kanker, over nevenwerkingen, vermoeidheid ...), workshops, lezingen, ontmoetingsdagen ...
Wat dOet kOm Op tegen kanker?
Kom op tegen Kanker is de voortrekker en het aan- spreekpunt in de strijd tegen kanker in de Vlaamse Gemeenschap. Samen komen we op voor minder kanker, meer genezing en een betere levenskwaliteit voor (ex-)kankerpatiënten en hun familie en omge- ving. Kom op tegen Kanker strijdt voor het recht van patiënten op de beste behandeling en zorg, en voor het recht van mensen op een gezonde leefomgeving.
Meer info: www.komoptegenkanker.be.
deze brochure is gerealiseerd in samenwerking met
Met dank aan
Dr. Alain Bols (AZ Sint-Jan Brugge-Oostende) en Prof. dr. Chris Verslype (UZ Leuven)
bronnen:
• American Cancer Society (VS), www.cancer.org
• National Cancer Institute (VS), www.cancer.gov
• Stichting Kankerregister (België), www.kankerregister.org
• www.kanker.nl
Belgische Vereniging voor Radiotherapie-Oncologie vzw Belgian Society of
Medical Oncology
