VU Research Portal
Stoornis en strafuitsluiting
Bijlsma, J.
2016
document version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Link to publication in VU Research Portal
citation for published version (APA)
Bijlsma, J. (2016). Stoornis en strafuitsluiting: Op zoek naar een toetsingskader voor ontoerekenbaarheid. Wolf
legal publishers.
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?
Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
E-mail address:
vuresearchportal.ub@vu.nl
I
Inhoudsopgave
Afkortingen V
Inleiding
Ontoerekenbaarheid onderzocht VII
I Een onduidelijk afgebakende grond voor strafuitsluiting VII II Probleemstelling XIII III Opbouw en methode XIV IV Afbakening van het onderzoek XIX
DEEL I
Hoofdstuk 1
Het stoornisvereiste van artikel 39 Sr 3
1.1 Inleiding: drie manieren om ontoerekenbaarheid vorm te geven 3 1.2 Wetsgeschiedenis: de formulering van het stoornisvereiste 5
1.2.1 Inleiding 5
1.2.2 “Geestvermogens” 5 1.2.3 “Gebrekkige ontwikkeling” en “ziekelijke stoornis” 7 1.3 Wat voor stoornisconcept bevat artikel 39 Sr? 9
1.3.1 Inleiding 9
1.3.2 Een negatief gedefinieerd juridisch stoornisconcept? 10 1.3.3 Een psychiatrisch of een positief gedefinieerd juridisch stoornisconcept? 13
1.4 Conclusie 17
Hoofdstuk 2
Een criterium voor ontoerekenbaarheid? 19
2.1 Inleiding 19
2.2 Wetsgeschiedenis: de (mislukte) zoektocht naar een criterium 19 2.2.1 Inleiding 19 2.2.2 De discussie over een criterium in de Commissie De Wal 20 2.2.3 Van artikel 47 ORO naar 37 Sr: Moddermans redactie krijgt kracht van wet 22 2.2.4 Vereist artikel 39 Sr de toepassing van een criterium? 25 2.3 De Hoge Raad over ontoerekenbaarheid 28 2.4 Criteria voor ontoerekenbaarheid in de strafrechtelijke literatuur 31 2.4.1 Inleiding 31 2.4.2 Het ORO-criterium in handboeken uit de eerste helft van de twintigste eeuw 31 2.4.3 Van Bemmelen: abnormaliteit 32 2.4.4 Röling: rechtssubjectiviteit 33 2.4.5 Hazewinkel-Suringa: karakter 34 2.4.6 Van Eck: psychologische voorwaarden voor wilsvrijheid 35 2.4.7 Peters: instrumenteel toerekenen 36 2.4.8 Nieboer: causaliteit 37 2.4.9 Haffmans: toerekenen als normatief oordeel over het daad-dadercomplex 38 2.4.10 Van Dijk: irrationaliteit 39 2.5 Ontoerekenbaarheid in hedendaagse handboeken 39 2.5.1 Inleiding 39 2.5.2 Drie vragen 40 2.5.3 Uiteenlopende invulling van de derde vraag 42
II
Hoofdstuk 3
Criteria voor ontoerekenbaarheid in de feitenrechtspraak 47
3.1 Inleiding 47
3.2 Wijze van selectie 47 3.3 Criteria voor ontoerekenbaarheid in de feitenrechtspraak van
2002 tot en met 2011 49 3.3.1 Inleiding 49 3.3.2 Tien criteria 49 3.3.2.1 Stoornis 49 3.3.2.2 Weloverwogen handelen 50 3.3.2.3 Inzicht in de draagwijdte van de gedragingen / willens en wetens handelen 51 3.3.2.4 Realiteitsbesef 52 3.3.2.5 Motief 53 3.3.2.6 Abnormaliteit 53 3.3.2.7 ORO-criterium 54 3.3.2.8 Controle 54 3.3.2.9 Vrije wil 55 3.3.2.10 Causaliteit 55 3.4 Conclusie 56 Hoofdstuk 4
Forensisch-gedragswetenschappelijke criteria voor
ontoerekeningsvatbaarheid 57
4.1 Inleiding 57
4.2 Gradaties van toerekeningsvatbaarheid: de vijf- en driepuntsschaal 57 4.3 Criteria voor ontoerekeningsvatbaarheid 60 4.3.1 Inleiding 60 4.3.2 Nieboer: psychoanalytische benadering 60 4.3.3 Brand: morele ontwikkeling 62 4.3.4 Mooij: vermogen tot overleg 64 4.3.5 Het ORO-criterium 65 4.3.6 Causaliteit 65 4.4 Toerekeningsvatbaarheid: gedragswetenschappelijke vaststelling of verkapt
juridisch oordeel? 67 4.5 Gedragswetenschappelijke kritiek op de advisering pro justitia 69 4.6 De ethisch-filosofische “standaard” voor ontoerekenbaarheid van Meynen 70
4.7 Conclusie 72
DEEL II
Hoofdstuk 5
Vergelijking met de insanity defense in het Amerikaanse strafrecht 75
5.1 Zijn insanity en ontoerekenbaarheid vergelijkbaar? 75 5.2 Twee functionele equivalenten van ontoerekenbaarheid:
competence to stand trial en intoxication 80
5.3 Procesrechtelijke beperkingen aan het onderzoek 82 5.4 Opbouw van het onderzoek 83
Hoofdstuk 6
De M’Naghten rules 85
6.1 Inleiding 85
III
6.2.2.2 De rules als reactie op de vrijspraak van M’Naghten 89 6.3 De M’Naghten rules in Californië 92 6.3.1 Inleiding 92 6.3.2 Artikel 25 lid b CPC 92 6.3.3 Het stoornisvereiste 94 6.3.4 Het criterium 97 6.3.4.1 “Knowing or understanding” 97 6.3.4.2 “The nature and quality of his or her act” 98 6.3.4.3 “Distinguishing right from wrong” 100 6.3.4.4 Verwerping van het beroep op insanity 105
Hoofdstuk 7
De irresistible impulse test 107
7.1 Inleiding 107
7.2 Uitbreiding van de M’Naghten rules met de irresistible impulse test 107 7.3 De irresistible impulse test in Virginia 110 7.3.1 Inleiding 110 7.3.2 Het stoornisvereiste 112 7.3.3 “Irresistible impulse” 113 Hoofdstuk 8 De product test 117 8.1 Inleiding 117
8.2 Een alternatief voor de M’Naghten rules: de product test 117 8.3 De product test in het District of Columbia van 1954 tot 1972 121 8.3.1 Inleiding 121 8.3.2 Het stoornisvereiste 121 8.3.3 “Product” 124 Hoofdstuk 9 De MPC test 131 9.1 Inleiding 131
9.2 Modernisering van de M’Naghten rules en de irresistible impulse test:
de MPC test 131 9.3 De MPC test in Massachusetts 135 9.3.1 Inleiding 135 9.3.2 Het stoornisvereiste 136 9.3.3 Het criterium 137 9.3.3.1 “Substantially unable” 137 9.3.3.2 “To appreciate the criminality (wrongfulness) of his conduct” 138 9.3.3.3 “To conform his conduct to the requirements of the law” 139 9.3.3.4 De rol van de omstandigheden van het geval bij het oordeel over insanity 142
Hoofdstuk 10
De mens rea-benadering van insanity en diminished capacity 143
10.1 Inleiding 143
IV
Hoofdstuk 11
De lessen van de insanity defense 157
11.1 Rechtsontwikkeling 157 11.2 Stoornisvereiste 159
11.3 Criteria 160
DEEL III
Hoofdstuk 12
Het stoornisconcept van artikel 39 Sr: folk psychology, strafrechtelijke
aansprakelijkheid en stoornis 165
12.1 Inleiding 165
12.2 Folk psychology, strafrechtelijke aansprakelijkheid en stoornisconcept 168 12.2.1 Inleiding: nadere uitwerking methode 168 12.2.2 Folk psychology als verklaring van menselijk gedrag 169 12.2.3 Strafrechtelijke aansprakelijkheid en folk psychology 175 12.2.4 Zijn de veronderstellingen van folk psychology houdbaar?
De these van mentale causaliteit 181 12.2.5 Het stoornisconcept van artikel 39 Sr 185 12.3 Het stoornisconcept van artikel 39 Sr en in de psychiatrie erkende stoornissen 187 12.4 Tussenconclusie: een positief gedefineerd juridisch stoornisconcept 193 12.5 Verhouding met andere stoornisconcepten 193 12.5.1 Het stoornisconcept van Mooij 193 12.5.2 Het stoornisconcept van artikel 37 lid 1 Sr en 37a lid 1 Sr 195
Hoofdstuk 13
Op zoek naar een criterium voor ontoerekenbaarheid 199
13.1 Inleiding: nadere uitwerking methode 199 13.2 De ondergrens van ontoerekenbaarheid: causaal verband tussen
stoornis en delict 204 13.3 Wanneer maakt een stoornis schulduitsluiting aanvaardbaar? 214 13.3.1 Inleiding 214 13.3.2 Mentale toestanden en ontoerekenbaarheid 215 13.3.2.1 Overtuigingen en ontoerekenbaarheid 215 13.3.2.2 Wensen en ontoerekenbaarheid 225 13.3.2.3 Emoties en ontoerekenbaarheid 226 13.3.3 Rationaliteit en ontoerekenbaarheid 228 13.3.4 Mentale causaliteit en ontoerekenbaarheid 236 13.4 Het criterium voor ontoerekenbaarheid 244 13.5 Problematische gevallen: bizarre waanvoorstellingen 249 13.6 Persoonlijkheidsstoornissen en ontoerekenbaarheid 254 13.7 Verminderde toerekenbaarheid 256 13.8 De rol van de gedragsdeskundige in het kader van artikel 39 Sr 260
Conclusie
Een toetsingskader voor ontoerekenbaarheid 263
Bibliografie 265
